Przypisy

Nam mulier (…) ictum — Lucretius, De rerum natura, IV, 1266. [przypis tłumacza]

na moim stanowisku stanął dotąd z naszych tłumaczów jeden Ostrowski — patrz odpowiednie rozdziały mej pracy O polskich przekładach dramatów Szekspira. [przypis tłumacza]

Nam (…) potesse — Lucyliusz w: Nonius Marcellus, De compendiosa doctrina, V, 8, 97. [przypis tłumacza]

Namque (…) sit — Lucretius, De rerum natura, VI, 704. [przypis tłumacza]

Namque (…) sus (łac.) — „Nos mój woń każda najpierwej przenika:/ Czy obrosłego koźli pot ramiączka,/ Czy w łonie samym sromliwa bolączka,/ Zwęszę wpierw niźli wyżeł na barłogu dzika” (Horatius, Epodes, XII, 4; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Nam (…) reddat — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 81. [przypis tłumacza]

Nam (…) res — „Teraz dopiero płynie głos prawdy spod serca,/ Spada maska i jawi kształt; treść istoty” (Lucretius, De rerum natura, III, 57; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Nam (…) semper (łac.) — „Otóż oprócz tych zasad, nie mogę wymyślić/ Ani znaleźć rad innych dla ciebie, bo wszystko/ Wiecznie to samo” (Lucretius, De rerum natura, III, 957; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Nam si tartopere (…) errat — Lucretius, De rerum natura, III, 674. [przypis tłumacza]

Nam (…) undas — Vergilius, Aeneida, VII, 770. [przypis tłumacza]

Nam utilissimus idem ac brevissimus bonarum malarumque rerum delectus, cogitare quid aut nolueris sub alio principe, aut volueris (łac.) — Najzbawienniejszym i najkrótszym rozeznania dobrych od złych części prawidłem jest uważać na to, co byś sam rad widział w panującym, a czego byś nie chciał (Tacyt, Dzieje I, 16; przekł. Naruszewicza). [przypis tłumacza]

Nam (…) venirent (łac.) — „Bo gdy spostrzegł, że wszystko, czego tu potrzeba/ Dla śmiertelnych, natura już przygotowała,/ Że ludzie sławą, mieniem, zaszczytem darzeni,/ Wraz otoczeni dziatwą wzorową i zacną,/ Pomimo wszystko noszą utrapienia w sercu/ I dusze wolne zmuszą służyć troskom czarnym;/ Zrozumiał to i pojął, że naczynie samo/ Jad wytwarza, co psuje całą wnętrza wartość/ I to zewnętrzne szczęście, ba i przyszłość kazi” (Lucretius, De rerum natura, VI, 9; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Nam (…) videtur — Lucretius, De rerum natura, V, 1411. [przypis tłumacza]

na nasad zabierz grab … zepnie z pługiem dyszel w sam raz długi — opis tamtoczesnego pługa dla czytelnika niezrozumiały, tym bardziej że trudno doń i polskich wyrazów dobrać odpowiednich. Jest wprawdzie szczegółowo określony ten pług w dziełach odnoszących się do starożytności, ale bez rysunku opis niewiele więcej by nauczył niż to, co się mieści w tekście niniejszego utworu. [przypis tłumacza]

na nic nie zdały się poprawki — Poprawki te częścią utrwaliły się w tekście, takim jaki dziś posiadamy, częścią w kostiumie, którym Molier starał się (chwilowo) Tartufowi nadać jak najbardziej świecki charakter. [przypis tłumacza]

Nanyue — jap. Nangaku (677–744). Chiński mistrz chan z okresu dynastii Tang. Powszechnie nazywany Nanyue Huairang (jap. Nangaku Ejō). Przyjął święcenia mnisze w wieku 15 lat i przez osiem lat praktykował pod okiem szóstego patriarchy Huinenga (jap. Enō). Po śmierci otrzymał pośmiertny tytuł Dahui (jap. Daie). Jednym z jego głównych uczniów był Mazu Daoyi (jap. Baso Dōichi) [przypis tłumacza]

na Obozowisko Asyryjczyków — κατὰ τὴν Ἀσσυρίων παρεμβολὴν, z czasów Sanheriba [asyryjskiego króla, który w 701 p.n.e. zaatakował królestwo Judy i obległ Jerozolimę], w stronie zachodnio-północnej Bezety. Patrz dalej V, IX, 4, uwaga do słowa „Sennachereim”. [przypis tłumacza]

Na obu bogów — na Dioskurów, czyli Kastora i Polluksa; spartańskie zaklinanie się. [przypis tłumacza]

na obu bogów — na Kastora i Polluksa, lakońskie zaklęcie, wygłoszone w dialekcie lakońskim, a nie attyckim. [przypis tłumacza]

na Olimpu turnicach (….) wodę z Nilu (…) w Okeana gdzieś sadach (…) Staw Meocki (…) łeb śnieżystą Mimanta (…) przyjmcie ofiarę… — Sokrates wzywa Chmury z czterech stron świata: z północy, zachodu, południa i wschodu. Olimp na północnej granicy Tracji, dziś Elembo, szczyt blisko 3000 m wysoki, „niebieski dwór” olimpijskich bogów; sady Okeanosa na zachodzie — to święty gaj Hesperyd i złotych jabłek, gdzie nimfy, osłonione przed ludzkim okiem parawanem Chmur, pląsają święty rej (dziś Gibraltar) — staw Meocki i Mimas, szczyt w Jonii azjatyckiej, więc na wschodzie, Nil na południu. [przypis tłumacza]

na Olimp z ziemi o drogach szerokich — z Hezjoda, Erga [tytuł polski: Prace i dnie], 197. [przypis tłumacza]

napadł na Czarnków (Carnkou). — „Koło Santoka tylko trzymali Polanie za Notecią stanowisko. Ale Welun, Czarnków, Uście, Nakło, były powznoszone nad Notecią warownie, zapewniające Pomorzanom panowanie po obu stronach Noteci. — Te twierdze, zdobyć albo obalić było potrzeba, aby się w głąb kraju wedrzeć i w nim panowanie zapewnić. Krzywousty wszystkie do tego siły obrócił, zwierzchników tych grodów, mianowicie Gniewomira w Czarnkowie, Światopola w Nakle chrzcił, z nimi się powinowacił” (Polska śr. w, T. 2 str. 365). [przypis tłumacza]

napad na tyły wojsk maszerujących w górę bynajmniej nie mógł grozić — ścigający Greków Persowie uważali położenie ich za beznadziejne. Ich zdaniem, wyjście z kraju Karduchów było wykluczone. Każdy z perskich wodzów wrócił więc do swej prowincji. [przypis tłumacza]

Na Partów ruszym, słyszysz, Wentydiuszu? — patrz Wstęp. [przypis tłumacza]

napełnili Megarę i Teby zbiegami — Spartanie zakazali przyjmowania zbiegów i polecili wydać ich w ręce „trzydziestu”, co Ksenofont pomija milczeniem. Miasta greckie rozkaz ten zupełnie zignorowały, a Teby nawet wyznaczyły karę jednego talentu, jeśli ktoś odmówi pomocy prześladowanym wygnańcom, i popierały ich zbrojenia. [przypis tłumacza]

napierśnik — hebr. efod, אפוד. [przypis tłumacza]

napisał w złodziejskim narzeczu szajki szereg ballad o treści zaczerpniętej z życia włóczęgów. [przypis tłumacza]

napisaliśmy przeciw niemu kilka tysięcy grubych ksiąg (…) i tyleż broszurek —- Wolter ma na myśli jansenistów. [przypis tłumacza]

napisali to — Jezuici. [przypis tłumacza]

napisana w 1669 tragedia „Brytanikus” — pomiędzy Andromaką a Brytanikiem wystawił jeszcze Racine doskonałą komedię pt. Pieniacze, o temacie zaczerpniętym z własnych doświadczeń sądowych. [przypis tłumacza]

Napisane jest, iż Bóg nie objawił swoich praw poganom, i że pozwolił im błądzić — Ps 147, 20; Dz 14, 16. [przypis tłumacza]

napisane jest przeciwnie, że prawda boża trwa wiecznie — Ps 116, 2. [przypis tłumacza]

Napisane jest, że jest czas pokoju i czas wojny — Koh 3, 8. [przypis tłumacza]

napis wyryty na podstawie uchwały państwowej — natchnienie „z woli ludu” nie zawsze dopisuje. Napisy takie, układane przez poetów państwowo upoważnionych, są często nieudolne w formie i banalne w treści. Epigram kończy się często sentencją. [przypis tłumacza]

na pociski z dachów domów — miotane przez dzieci i kobiety. [przypis tłumacza]

na podstawie pierwszej lepszej pogłoski — kłamliwość ateńskich biuletynów wojennych zbijał doświadczony generał Fokion ironicznym pytaniem: „Kiedyż przestaniemy zwyciężać?”. [przypis tłumacza]

na pogrzeb go sprawiał (sicut pollinctor dixit, qui eum pollinxerat) — wiersz, słusznie tutaj przez Schölla wstawiony; pollinctor obmywał zwłoki i przygotowywał je do pogrzebu. [przypis tłumacza]

napoić teologalnie — Często używane u Rabelais'go wyrażenie „napoić teologalnie”, zostało w późniejszych wydaniach przez autora przez ostrożność skreślone. [przypis tłumacza]

napoić teologalnie — Fakultet teologiczny Sorbony za czasów Rabelais'go słynął ze swej sprawności w wysuszaniu butelek. [przypis tłumacza]

napojami czarodziejskimi — φαρμάκοις, veneficiis. [przypis tłumacza]

na polach… Wołkowych (in campis Curculionieis) — nazwa zmyślona, od słowa curculio, „wołek, robak toczący zboże”, zawiera zapewne jakiś ukryty żart, lepiej zrozumiały dla Rzymian ówczesnych, przeważnie rolników, walczących wiele z tą plagą ziarna. [przypis tłumacza]

— Napomknąwszy słów parę wyżej o Naruszewiczu, z wzmiaki o nim przez innego badacza uczynionej, w tem miejscu raz jeszcze dać mu głos bezpośrednio potrzebujemy. Wszakże różnicę tę z góry położyć miedzy nim a Gallem należy, iż gdy ostatni milczy uparcie o obrządku słowiańskim w Polsce; jeszcze się wahamy, azaliż czynił to systematycznie? Może z ciągu rzeczy mówić mu o tym nie wypadło? może nareszcie, przy tej supremacyi duchowieństwa rzymskokatolickiego, do jakiej przyszło już wtenczas, pod Krzywoustym, tępicielcm pomorskiej słowiańszczyzny, pod królem-pokutnikiem, który dziełami słabości ducha, uwieńcza żywot bohaterski, Gallowi o tym przebąknąć słowa nie wolno było? — Naruszewicz, na przeciwległym, rzec można, krańcu naszych szranków dziejopisarskich, pierwotny krytyk dziejowy, tak jak tamten pierwotny kronikarz, z całą świadomością zmian w losach dwóch obrządków, co do zdania o chrzcie Mieszka, nic dwuznacznego nam nie przedstawia. — Ale nie zapomina i o najważniejszym motiwum, o którym podobnież słowianiści zapominaćby nie powinni, a mianowicie, iż „przykłady krwią spólną a sąsiedztwem i potrzebą złączonych współrodaków (Czechów i Morawców), może nie były tak dzielne na umyśle Mieczysława, jako przyczyny, dla których się oni nawracali. — Nieuśmierzona w Niemcach chciwość wyplenienia słowackiego rodu, wieczne z nimi zatargi i boje, pod pozorem gorliwości, wkraczania dalsze Saksonów w ich dzierżawy, ustanowienia margrabstw na ruinach słowiańskich, zdawały się niejako strzymywać z zapalczywością broni teutońskich na widok sławionych po krajach barbarzyńskich krzyżów i świątnic (ks. I. §. 12).” To, co mówi następnie historyk o względach niepłodności dotychczasowej mimo wielożeństwa, mniej przekonywającym jest może już dowodem, o konieczności poddania się Mieczysława, dyktowanym sobie warunkom przez łacińską propagandę.

Dozwolimy tu jeszcze głosu niemieckiemu krytykowi naszej daty, któregośmy monografię o Mieszku I. wyżej nieco, z tytułu przywiedli. Oto są jego słowa, w przedmiocie siedmiu nałożnic Mieszka, według podania Galla: przepolszczamy je tu, ile możności, z wiernością żądaną. Mówi na str. 54: „Opowieść Marcina Galla o siedmiu żonach Mieszka, bez względu na ich liczbę brzmiącą (sagenhaft) podaniowo, jest wiarogodną. Wielożeńswo ma także miejsce u Wendów pogańskich; u nich także żony pogańskie przez chrześcijańskich missyonarzy za nałożnice są uważane, ponieważ wedle wyobrażeń wieku, nie było małżeństwa u pogan. Nie podzielałbym więc krytycznych wątpliwości nowego badacza (Stasińskiego), który zalicza opowieść, o skłonieniu Mieszka przez żonę do przyjęcia chrześcijaństwa, w poczet owych baśni, które wszystko znaczące w historyi pod cud podciągają. Nic „cudownego nie widzę ja w obecnym ustroju powieści. Pobudka do nawrócenia się, dana przez żonę, ponawia się dość często; przypomnę tylko małżonkę Klodoweusza Chrotechildę, małżonkę Gejzy i Gizelę, młodszą współcześniczkę Dąbrówki, która męża swego Waica, późniejszego króla Stefana, skłoniła, przed zaślubieniem nawet jeszcze do zostania chrześcijaninem i przyrzeczenia, aż naród swój do przyjęcia wiary prawdziwej przywiedzie. Niehistorycznym jest tylko u Marcina Galla, iż Dąbrówka przyjęcie chrześcijaństwa za warunek mężowi położyła. Że mniemanie takie jest mylnym, naucza rozważanie drugiej gromady źródeł. Na czele tych stoją Annales Cracovienses vetusli, najdawniejsze i najprostsze z pojawionych dotąd w druku roczników Polski, prawie współcześnie z kroniką Marcina Galla (r. 1122), w teraźniejszym swym kształcie spisane, skądinąd wszakże treścią i brzmieniem od tego źródła zupełnie różne.” — Następują u Zeissberga przytoczenia miejsc znaczących z tych roczników, dowodzących, iż chrzest polskiego książęcia, dział się skutkiem zawartego małżeństwa a nie położonego uprzednio warunku. Ma się rozumieć, iż wzmianki w tych rocznikach podobnież żadnej, o słowiańskim obrządku się nie spotyka.

[przypis tłumacza]

naprzeciwko świątyni — od północnej strony. [przypis tłumacza]

na przekąskę (…) trójkątnego bękarta — ciasto hamanowe, hamantasz, ma kształt trójkąta. [przypis tłumacza]

Na przeszkodzie stoi ci Dzeus Łaskawy. Czy ofiarowałeś mu już — w czasie, kiedy się ta rozmowa odbywała, składano w Atenach powszechnie ofiary Dzeusowi Łaskawemu; obchodzono wtedy na cześć tego boga święto Diasja, dnia 23 miesiąca antesterion (mniej więcej od połowy lutego do połowy marca). [przypis tłumacza]

Naprzód złoty ród ludzi mówiących bogowie stworzyli, mieszkający na Olimpie… — od w. 109 do 200 najbardziej poetyczna część utworu Hezjoda, opis głośnych w mitologii pięciu wieków (okresów) ludzkości, opis często i powszechnie dotąd niemal przysłowiowo powtarzany (wiek złoty, wiek żelazny). Nade wszystko zwraca tu uwagę wiek piąty, współczesny poecie, który w opisie tym wybucha całym pesymizmem swej duszy, zgorzkniałej przygodami życia własnego i obserwacją faktów. [przypis tłumacza]

nara — drewniany pomost do spania pod ścianami. [przypis tłumacza]

na rafie więźnie — in salebra haeret, to jest: nie może do skutku przyjść, bo rafy są one kamienie na rzekach, na których więzną szkuty, komiegi etc. (przyp. tłum.). [przypis tłumacza]

Narbata — Νάρβατα, miejscowość dziś nieznana. [przypis tłumacza]

Na rękopisie inną ręką zaznaczono, że to spisał własnoręcznie Sarbiewski — zob. wydanie Sarbiewskiego w Starej Wsi 1892, str. L, pod Memorabilia. [przypis tłumacza]

Nareszcie stanął przed wejściem i ujrzał przy świetle księżyca kolosalnego orła… — majętność Glorup należy do znakomitej rodziny duńskiej, hrabiów Moltke. [przypis tłumacza]

naród — Montaigne ma na myśli Francję. [przypis tłumacza]

Naród o wiele mniej myli się w swym wyborze niż książę — w XVIII w. bardzo rozpowszechniona była wiara w zdolność narodu do wybierania sobie na kierowników ludzi znakomitych. [przypis tłumacza]

naród — w roli demokracji, gdyż chodzi o wybór naczelników, więc o funkcję wykonawczą. [przypis tłumacza]

narodziny-śmierć — termin ten określa wieczny kołowrót nieustannego cyklu narodzin i śmierci (sanskr. saṃsāra, chiń. lunhui, jap. rinne). [przypis tłumacza]

Narras (…) taces — Horatius, Odae III, 19, 3. [przypis tłumacza]

Narratur (…) virtus — Horatius, Odae, III, 21, 11. [przypis tłumacza]

Narthakion — góra w południowej Tesalii. Na północnym stoku tej góry leży miasto Farsalos nad rzeką Enipeus. Nad tą samą rzeką jest również miasto Narthakion. [przypis tłumacza]

Na ruinę Lizbony — poemat Woltera, napisany pod wrażeniem trzęsienia ziemi w Lizbonie, którego ofiarą padło kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców. [przypis tłumacza]

„Na śmierć! Śmierć mordercy!” (…) Więc oni krzyczeli po francusku, ci Dalmatyńcy — por. Balzac, Kawalerskie gospodarstwo. [przypis tłumacza]

na śmierć zaś ludzi innej myśli patrzyli jak na śmierć cudzoziemców — τὸ δ᾽ ἐναντίον πλῆθος ὥσπερ βάρβαρον ἥδοντο δαπανώμενον (N), ὸ δ᾽ ἐναντίου πλῆθος ὥσπερ ὑπερβάλλοντος βάρους ἥδοντο δαπανωμωνων (D), contrariam vero multitudinem ut supervacaneum onus consumi gaudebant (tak samo Clementz i Henkel). [przypis tłumacza]

nasamprzód trzeba zbadać zdolności umysłowe (…) zbadać granicę między mniemaniem a wiedzą — Locke w Przedmowie i pierwszych trzech paragrafach swego Essay concerning human understanding, ogłoszonego dopiero w 1690 r. [przypis tłumacza]

Nascentes (…) pendet (łac.) — „Z chwilą narodzin zaczynamy umierać i początek zahacza się o koniec” (Manilius, Astronomica, IV, 16; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

na senat… (in senatum) — czysto rzymskie pojęcia o „senacie”, który niby stanowią w domu Periplektomenusa: on sam, Palestrio, Pleusikles i Filokomazjum. W najpełniejszej liczbie (frequens senatus), co było do ważności uchwał rzymskiego senatu rzeczą konieczną. [przypis tłumacza]

Nashe, Tomasz (1567–1601?) — pisał również dramaty i jest autorem jednej z pierwszych angielskich powieści. [przypis tłumacza]

nasi — katolicy. [przypis tłumacza]

nasi (książę), chacham (mędrzec), Aw Beit-Din (przewodniczący Izby Sądowej) — trzy tytuły w kolejności ich znaczenia zarezerwowane dla najważniejszych członków sanhedrynu. [przypis tłumacza]

nasi — najwyższy tytuł, jakim obdarzano przywódcę duchowego Żydów. Nasi odpowiada tytułowi „książę”. [przypis tłumacza]

na sofie (in lecto) — sofy, pokryte kobiercami, na których biesiadnicy leżeli przy stołach. [przypis tłumacza]

na stanowczym odrzuceniu wszelkiego związku między istnieniem Boga a moralnością — Już Bayle uważał za możliwe istnienie państwa złożonego z samych ateuszów. [przypis tłumacza]

Następca jego Albinus — rok 63 n.e. [przypis tłumacza]

Następnego roku — rok 404/403. Attycki rok zaczyna się w lecie (w lipcu), miesiącem Hekatombaion. [przypis tłumacza]

Następnego roku — rok 406/05, dwudziesty szósty rok wojny. [przypis tłumacza]

Następnie — po Apaturiach, nie podczas świąt. [przypis tłumacza]

następnie — tak tłumaczę εχου, u Dindorfa w nawiasie ἐξ οὗ; Pape (I, 750b pod. 4): eine Zeitfolge. [przypis tłumacza]

Następnie wyrecytowawszy Modlitwę Czystości mimo pozostawania w tym świecie — chin. Chu shijie fan jie, jap. Sho sekai bon no ge. Kwiat losotu zakorzeniony jest w błotnistej wodzie ale jego piękne kwiaty kwitną ponad i nie ulegają zabrudzeniu. Kwiat lotosu jest zatem symbolem bodhisattwy, który po to aby pomagać żyjącym istotom, pozostaje w „błocie” świata narodzin i śmierci nie wchodząc w stan nirwany, ale którego umysł pozostaje czysty, ponieważ urzeczywistnił on pustkę wszystkich zjawisk przez co nie lgnie do nich. Przebywanie w tym świecie, podobnym do pustej przestrzeni,/ przypomina kwiat lotosu w błotnistej wodzie./ Całkowicie czysty umysł przekracza go./ Czynimy pełny pokłon przed Najczcigodniejszym. [przypis tłumacza]

następnik — w oryginale: Korollarium. [przypis tłumacza]

na str. 184 — Wydanie Montaigne'a, którym się Pascal posługiwał. (I, 40.). [przypis tłumacza]

Nasutus (…) nihil — Martialis, Epigrammata II, 13. [przypis tłumacza]

na swoim tronie — Plutarch ma tu: βήμα [gr.: trybuna, mównica]. [przypis tłumacza]

na swoje urodziny — Persowie obchodzili uroczyście swoje urodziny; urodziny króla święciło się w całym państwie. [przypis tłumacza]

Nasza religia jest tak boska, iż druga religia boska była tylko jej podstawą — W jednych wydaniach n'en a quele fondement, w innych n'en a été etc. [przypis tłumacza]

na szczycie cmentarza Père-Lachaise (…) opuszczonego przez córki i zięciów — [por.] Ojciec Goriot. [przypis tłumacza]

nasz dostawca budulcowy (materiarius) — dostawcą „materiału budulcowego” do wybudowania całego niby okrętu-podstępu jest oczywiście żołnierz, na którym wszystko ma się skrupić. [przypis tłumacza]

naszym uprzejmym sąsiadom — Francuzom. [przypis tłumacza]

nasz ziemski księżyc zaćmieniu uległ — Kleopatra zaczyna postępować nikczemnie. [przypis tłumacza]

Natan — [por.] Córka Ewy, Stracona złudzeniu. [przypis tłumacza]

na tarczy, jak to siedmiu wojów czyni u Ajschylosa, zarzniemy baranka — Gromiwoja mówi o scenie z tragedii Ajschylosa Siedmiu pod Tebami, przemowa posła do Eteoklesa: siedmiu bohaterów, zabiwszy tura na czarnej pawęży, przysięgło nie odstąpić od Teb, aż je zdobędą. [przypis tłumacza]

natchnął ich takim duchem, iż byli gotowi komukolwiek stawić w boju czoło — Agesilaos, otrzymawszy wiadomość o klęsce floty spartańskiej pod Knidos (w Karii, na południe od wyspy Kos), poniesionej dnia 10 sierpnia 394, oznajmił wojsku, że Spartanie odnieśli zwycięstwo. Gdyby był się przyznał do prawdy, byliby go opuścili sprzymierzeńcy i zaciężni żołnierze. [przypis tłumacza]

Na te Amazonki bacz, co malował Mikon — w przedsionku Poikile stoa (Krasna sień) namalował sławny malarz koni, Mikon (ateński Kossak), epizody walk Amazonek z Ateńczykami, Tezeuszem i jego drużyną. Mikon syn Fanachosa był zarówno tęgim rzeźbiarzem. [przypis tłumacza]

na Teby wyprawił się (…) kiedy tam stronników lacedemońskich pomordowali przeciwnicy — w 382 r. Lacedemończyk Fojbidas zajął podstępnie, na podstawie tajnego rozkazu, zamek tebański, Kadmeję, i rządy oddał oligarchom (arystokracji), opartym o garnizon spartański w Kadmei. Wygnani demokraci pod wodzą Pelopidasa zdołali opanować zamek, a oligarchów wycięli w pień. Z tego powodu podjęli Spartanie w 379 r. wyprawę przeciw Tebom; Agesilaos wymówił się od niej, prowadził ją więc drugi król, Kleombrotos, brat zmarłego Agesipolisa. W 378 r. Agesilaos musiał wyprawić się osobiście, ale też nic nie wskórał. [przypis tłumacza]

Natomiast na jasne i wyraźne oznaki bliskiej ruiny nikt uwagi nie zwracał…. — Tacyt (Dzieje V, 13) o tych przepowiedniach pisze: „Zjawiły się cudowiska, których ani ofiarami, ani ślubami odwracać godzi się zabobonnemu, a bogom przeciwnemu narodowi. Widziano na powietrzu walczące wojska, blask oręża i nagle spadłym z obłoku ogniem kościół rozświecony. Otworzyły się gwałtownie bramy świątyni, słyszano głos ogromniejszy nad ludzki, że »bogowie wychodzą« i razem straszny szelest wychodzących. Niewielu stąd trapiła bojaźń; więcej tych było, którzy zawarte w starożytnych księgach kapłańskich napisy stosowali do obecnych okoliczności »jakoby wschodnie państwo górę wziąć miało, a wychodzący z ziemi żydowskiej świat opanować«. Ta matanina przepowiedziała Wespazjana z Tytusem; atoli gmin, obyczajem ludzkich chciwości, do siebie ten tak wielki szczęścia ogrom pociągając, samymi nawet szwankami nie dał się do prawdy nakłonić” (przekł. Naruszewicza). [przypis tłumacza]

Na to nakładli mnóstwo niegarbowanych skór, lasek i zdobyte tarcze — to znaczy ustawili tam pomnik zwycięstwa. [przypis tłumacza]

Na to odpowiedzieć mu: mechanicznie — To znaczy, jeżeli będziesz wykonywał mechanicznie pobożne praktyki, pobożność i wiara przyjdą same. [przypis tłumacza]

Na toż hodował mnie Paryż-matka (…) ważył gardzieli — Wolny przekład wiersza, który, wedle legendy, poeta Villon miał zaimprowizować, gdy go powiadomiono o wyroku śmierci na szubienicy. [przypis tłumacza]

natura abhorret vacuum (łac.) — Natura nie znosi próżni; aksjomat dawnej fizyki. [przypis tłumacza]

Natura (…) est — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 92. [przypis tłumacza]

natura i obyczaj zimorodka (…) — Arystoteles, Zoologia, VIII, 13. [przypis tłumacza]

Natura jest nam zupełnie nieznana (…) badaczy natury — Autor omawia tu najnowsze podówczas dzieła filozoficzne i lekarskie, które śledzi bardzo pilnie. Prace Trembley'a, traktujące o odradzaniu się pokrajanych polipów, przypadają na lata 1744–1747. Myśli filozoficzne Diderota wydane zostały w r. 1746. Ani de la Mettrie, ani Rosenkranz (w Życiu i dziełach Diderota, Lipsk 1866, t. I, s. 38–41) nie dostrzegli, zdaniem Langego (Historia filozofii materialistycznej, s. 313–314), że jakkolwiek Diderot powiada w rozdz. XX wspomnianych Myśli, iż sami przyrodnicy zadali materializmowi najtęższe razy, iż do zmiażdżenia ateusza wystarczy oko komara lub skrzydełko motyla, dowodzi przecież w następnym rozdziale, że celowość mogłaby się okazać jedynie szczególnym przypadkiem kombinacji przyczyn, które same przez się pozbawione są celu. Słowem Diderot, jak sądzi Lange, bądź znajduje się w okresie najskrajniejszego wątpienia, bądź też pragnie wywołać pozór deizmu, w taki jednakowoż sposób, aby światlejszy czytelnik domyślił się istotnego stanowiska autora. Wydaje mi się prawdopodobniejsze, że Diderot przechylał się wówczas stanowczo ku sceptycyzmowi, gdyż w dalszych Myślach (…) uważa za typ najwyższy „prawdziwego sceptyka”, który obliczył i zważył powody” (XXIV). Twierdzi następnie, że powinno się stawiać wymagalnik poszukiwania prawdy, nie zaś jej znalezienia (XXIX). Sądzi wreszcie o naturze i wiedzy przyrodniczej to samo w gruncie, co utrzymuje o Piśmie Świętym, mianowicie, że obok powodów, skłaniających do wiary, można tam również znaleźć podstawy niewiary (LXI). [przypis tłumacza]

natura jest niby klomb, którego kwiaty (…) niby wieniec blondynek i brunetek… — Wolter żartuje sobie z kwiecistego stylu Fontenelle'a w dziełku pt. O mnogości światów. [przypis tłumacza]