Przypisy

Roma manus rodit, quas rodere non valet, odit. Dantes custodit, non dantes spernit et odit. (łac.) — Roma gryzie łapy: których nie warto ogryźć, nienawidzi; dających popiera, niedających ma w pogardzie i nienawiści. [przypis tłumacza]

Romans Róży — Roman de la Rose, ulubiony poemat średniowiecza [poemat alegoryczny o miłości, rozpoczęty przez Guillaume'a de Lorris (ok. 1235), a dokończony przez Jeana de Meung; Red.WL]. [przypis tłumacza]

Romeo i Julia — tragedia ta zawiera ustęp (III, 1) o treści zupełnie prozaicznej, a mimo to rymowany, i to licho rymowany. Daje to, w związku z teorią o dwóch opracowaniach, pole do daleko idących wniosków, które przedstawię we wstępie do Romea i Julii. [przypis tłumacza]

Romikole — mieszkańcy Rzymu. [przypis tłumacza]

Ronquerolles — [por. Balzac:] Ferragus, Księżna de Langeais, etc. [przypis tłumacza]

roślinne — w oryginale: vegetativ. [przypis tłumacza]

rośliny pobudliwe — w oryginale jest: sensitive Pflanzen. [przypis tłumacza]

rośnie tam w wielkiej ilości kamień — najcenniejszy marmur dobywano z kamieniołomów na górze Pentelikon, mniej cenny, szaro-niebieski, na górze Hymettos. [przypis tłumacza]

Rosz-chodesz — początek miesiąca, nów. [przypis tłumacza]

Rosz Chodesz (Rosz Chojdesz) — początek miesiąca, nów. [przypis tłumacza]

Rosz Haszana a. Rosz Haszane — Nowy Rok obchodzony zwykle we wrześniu. [przypis tłumacza]

Rosz Haszana — Nowy Rok żydowski przypadający zwykle na wrzesień. [przypis tłumacza]

Rosz Haszana (Rosz Haszone) — Nowy Rok obchodzony zazwyczaj we wrześniu. [przypis tłumacza]

Rougetowie — [por.] Kawalerskie gospodarstwo, Stracone złudzenia, Pierwsze kroki. [przypis tłumacza]

Rousseau, Jan Baptysta (1671–1741) — poeta francuski, cieszący się w owym czasie znacznym rozgłosem. [przypis tłumacza]

Rousseau nie zazdrościł Wenturze i Baclowi — por. Wyznania Russa. [przypis tłumacza]

Rousseau otworzył oczy na przyrodę — nie zapominam, iż pomiędzy Russem a Chateaubriandem był Goethe, ale Goethe zaczął przenikać do Francji aż znacznie później i to w dość ograniczonym zakresie, dla obcości języka. [przypis tłumacza]

rozbił obóz i kazał go obwarować — Rzymianie obwarowują obóz zawsze, Lacedemończycy nie. Agesilaos każe obóz obwarować z powodu wyjątkowych okoliczności. Z wyjątkiem Greków kolonistów otaczały go wkoło wrogie narody. [przypis tłumacza]

rozbójnictwo — λῃστρικοὶ (Niese), λειτουγοὶ (Dindorf), stąd u Clementza „dienstthuenden Priester”, [pominięto tłum. na rosyjski], altaris ministri. [przypis tłumacza]

rozbójnik lepiej się zna na swoich narzędziach — aluzja do przeszłości Reisz-Lakisza. [przypis tłumacza]

rozciągnąć płócienne zasłony — by zakryć przed oczyma nieprzyjaciół, co się wewnątrz dzieje. [przypis tłumacza]

Rozciągnąłbym się wygodnie i przybył do Hellady, jak nie przymierzając Odyseusz — Odyseusza śpiącego wysadzili z okrętu na Itakę Feakowie, którzy go odwieźli do ojczyzny (Odyseja XIII 75–118). [przypis tłumacza]

rozciągnął zarzut skażenia obyczajów z jednego obrońcy bulli i licencji moralnych na całą sektę — walka między jansenistami a jezuitami, wszczęta już w XVII wieku słynnymi Lettres provinciales Pascala, toczy się w wieku XVIII z całą zaciętością. Jednym z głównych zarzutów, jakie surowy jansenizm czynił jezuitom, była ich rzekoma łatwość i ustępliwość na punkcie moralności, byleby tym sposobem przysporzyć Kościołowi jak najwięcej dusz i wpływu. [przypis tłumacza]

rozdawać pamiątki weselne, to jest odrobinę małych kuksańców — starofrancuski obyczaj weselny. [przypis tłumacza]

rozdawcę życia — χορηγού τῆς ζωῆς (Niese), τροφῆς (Dindorf). [przypis tłumacza]

Rozdział IV — Czwarty i piąty rozdziały Oniegina poświęcone zostały Pletniewowi. W odnośnym wierszu prosi Puszkin kolegę po piórze o przyjęcie »zbioru barwnych rozdziałów, na pół śmiesznych, na pół tęsknych, prostych i podniosłych — niedbałego owocu igraszek, nocy bezsennych, lekkich natchnień, niedojrzałych i zwiędłych lat, zimnych notat rozumu i gorzkich uwag serca«. [przypis tłumacza]

Rozdział ten cały przerywa zupełnie związek; niepodobna jednak dzisiaj oznaczyć miejsca, w którym się pierwotnie w Poetyce znajdował. [przypis tłumacza]

rozdział Tory zwany Tochecha — rozdział Biblii, w którym są wymienione kary, jakie Bóg ześle na Żydów, jeśli zgrzeszą. [przypis tłumacza]

Rozdział XII — rozdział ten poświęcony był królowej Małgorzacie, żonie Henryka IV, króla Nawarry. [przypis tłumacza]

Rozdział XXI. Korzyść jednego jest szkodą drugiego — niemal cały ten rozdział zaczerpnięty jest z Seneki O dobrodziejstwach, VI, 38. [przypis tłumacza]

Rozdział XXIV. O bakalarstwie — w oryg. Du pedantisme. Pedant, znaczyło w języku XVI w. bakałarz, nauczyciel. [przypis tłumacza]

Rozdział XXVIII. Dwadzieścia dziewięć sonetów Stefana de la Boêtie — istotnie, pierwsze wydanie Prób zamieszcza w tym miejscu 29 sonetów Stefana de la Boêtie. Przygotowując do druku ostatnie wydanie, Montaigne wykreślił je własnoręcznie z dopiskiem „zamieszczone gdzie indziej”: mianowicie w pismach zmarłego przyjaciela ogłoszonych jego staraniem. Większość nowszych wydań pomija też te sonety, tym słuszniej, iż same przez się, jednomyślnym zdaniem wydawców, nie przedstawiają nic godnego uwagi. Jest to jedno z owych w miarę szkolnych i chłodnych naśladownictw Petrarki, jakich pełno w owym czasie w poezji wszystkich języków. Obciążać tą naleciałością polski przekład wydało mi się tym bardziej zbyteczne; jednak dla dania pojęcia o charakterze utworu, który Montaigne, patrząc oczyma przyjaźni, ocenia tak entuzjastycznie, przytoczę parę z tych sonetów: I. Daruy, Miłości, daruy: tobie oto święcę/ Resztę dni moich, głos móy, y te pisma moie;/ Me szlochy, me westchnienia, łzy y niepokoie,/ Y nic nie chcę zawdzięczać, ieno twoiey ręce./ Ha! z iakąż losy ze mną igraią pustotą!/ Z ciebie, Miłości, wczoray nieledwie szydziłem;/ Sił mi nie stało: widzę, przyznaię, błądziłem,/ Zbyt strzegłem mego serca, zrzekam się go oto./ Ieślim, chcąc ie uchować, przewlókł twe zwycięstwo,/ Nie mściy się na nim za to; tym większa twa chwała;/ Y skoro nie zwalczyło mnie pierwsze natarcie,/ Pomniy, iż dzielny hetman y dusza wspaniała/ W pokonanym swym ieńcu umie cenić męstwo,/ Tem więcey go szacuiąc, gdy walczył uparcie. II. To Miłość, Miłość sama trafiła mnie w sedno;/ Wżdy Miłość nayognistsza, nayobfitsza w biedy,/ Iakiey ubogie serce drzwi otwarło kiedy:/ Okrutna, utopiła nie strzałę swą iedną,/ Ale łuk, strzały, kołczan, w biedne moie zmysły;/ Ieszcze miesiąca nie masz, iak władzę iey czuię,/ Iak tę ziadłą truciznę w mych żyłach hoduię,/ A iuż rozum, spokoyność w niwecz się rozprysły!/ Ha! możeż ieszcze wzrosnąć ta słodka gadzina,/ Która w tak straszney męce we mnie się poczyna?/ Rośnij, gdy zdolesz rosnąć, y coraz to czyściey:/ Żywisz się łzami, łez ci przyrzekam obficie,/ Y westchnień na ochłodę, y pulsów mych bicie,/ Lecz niechay zło naygorsze z początku się ziści. III. Stałoć się, moie serce; zbądźmy się swobody./ Na co przedłużać walkę bogdaj o godzinę?/ Na to chyba, by karę pomnażać y winę:/ Nie masz iuż we mnie mocy, iaka była wprzódy./ Rozum przez czas nieiaki stawał przy mym boku;/ Owo żąda odmieniec (ponoć iuż się stało!),/ Bym szedł w służby, to maiąc za pociechę całą,/ Że nikt ieszcze nie umknął się tego wyroku./ Ha! trza iuż ulec pono: opór tam stracony,/ Kędy w rozumie szukać daremnie obrony./ Widzę, że Amor oto niewinnego człeka/ Bez niiakiego prawa, zakuł mnie w kaydany;/ Y widzę, że królowi temu, od wiek wieka,/ Nawet w bezprawiach iego, rozum iest poddany. [przypis tłumacza]

rozdzielać ich — Samotników z Port-Royal'u, których zgromadzenia zaczęto w owym czasie rozpędzać. [przypis tłumacza]

rozgłos niewolny jednak od przymieszki skandalu — „(…) Nie ma w istocie książki, nie wyłączając Crébillona i jego naśladowców, w której skażenie zasad i obyczajów tego, co nazywa się dobrym towarzystwem, byłyby odmalowane z większą naturalnością, śmiałością i dowcipem: nie można się tedy dziwić, iż mało którą nowość przyjęto z takim zapałem; jeszcze mniej należy się dziwić temu, iż kobiety czują się obowiązane oburzać na tę książkę. Mimo całej przyjemności, jaką mogła im sprawić jej lektura, nie była ona wolna od żądła: w jaki sposób człowiek, który tak dobrze je zna, a tak źle dochowuje ich tajemnicy, nie miałby uchodzić za potwora?” („Correspondance littéraire”, kwiecień 1782). [przypis tłumacza]

Rozjątrzony Tryfon kazał Jonatesa zgładzić — 1 Mch 13, 23. [przypis tłumacza]

rozkazał wpisywać w księgi cenę kupna tytułem długu i wyzbywać się sprzedanych przedmiotów — sprzedany przedmiot wydawano zaraz nabywcy, choć ceny nie wpłacał gotówką. Na razie miał dług, który uiścił później, kiedy sam sprzedał przedmiot. W ten sposób bez gotówki i bez straty dla państwa zarobił wiele. [przypis tłumacza]

rozkazów Cezara — p. Starożytności XVI, X, 8. [przypis tłumacza]

Rozkoszą w miłości (…) którą się budzi” — Maksymy i rozważania moralne. [przypis tłumacza]

rozkosz, którą daje piękno, kończy się przesyceniem — Ksenofont, Wspomnienia o Sokratesie. [przypis tłumacza]

rozluźniły się ku górze kosmki maciczne (…) wyszło lewym uchem — Zuchwałe drwiny z współczesnych teologów, którzy wykładali dosłownie przenośnię, iż Matka Boska poczęła przez ucho. Stara pieśń kościelna brzmi: Gaude, virgo, mater Christi. Quae per aurem concepisti. [przypis tłumacza]

rozmaite izby — Różne klasy ludzi. [przypis tłumacza]

rozmiłował się (…) w ludziach napędzonych stąd przez publiczną opinię… — podobnie Sulla zabawiał się hulaszczo w towarzystwie aktorów. [przypis tłumacza]

Rozminąwszy się ze świątkiem wedle kalendarza daty — właśnie w tym czasie, około 424 r., zmieniono kalendarz za radą matematyka Metona. [przypis tłumacza]

Rozmyślanie (…) to rozrywka bogów, powiada Arystoteles — Arystoteles, Etyka nikomachejska, X, 8. [przypis tłumacza]

Rozpatrzmy duszę przy innych jej potrzebach — Jeszcze w Dictionnaire Philosophique (Oeuvres corn pl., édit. Beuchot, t. XVII, s. 131) pisał był Voltaire pod wyrazem „âme”, że zagadnienia związane z przyczynami czynności życiowych i duchowych, z istotą duszy, z jej pochodzeniem i wiecznością, są jedynie „pytaniem ślepego o istotę światła, zwróconym do innego ślepca”. Natomiast w rozprawie Le philosophe ignorant, napisanej 20 lat po ogłoszeniu Człowieka-maszyny (zwłaszcza w rozdz. III) zajmuje autor Dykcjonarza zupełnie przeciwległe stanowisko, przyznając wpływ pokarmu na czynności umysłowe. Podobne wywody spotykamy również w V rozdziale Traité de métaphysique (Oeuvres XXII, 212), w najbardziej zaś dosadnej postaci w liście Voltaire'a do M-me du Deffant (1772). [przypis tłumacza]

rozpoczął „rozprawę nad nim” w swej młodości, ale zamiaru nie wykonał — w liście do tłumacza Ekonomiku, Bronikowskiego; zobacz u tegoż wstęp, str. IV. [przypis tłumacza]

rozprawa Jansenisty — Odnosi się to zapewne do Prowincjałek. [przypis tłumacza]

rozprawa Leopolda Wurtha na temat igraszek wyrazów u Szekspira — Leopold Wurth, Das Wortspiel bei Shakespere, Wiedeń i Lipsk 1895. Wurth uważa igraszki wyrazów za pierwszorzędną ozdobę dialogu, a mniej lub więcej zręczne ich oddawanie za ważny probierz wartości przekładów. [przypis tłumacza]

Rozprawa o nierówności — jest jeszcze dalej posuniętą diatrybą przeciw wszelkiej w ogóle cywilizacji. Dzisiejsza krytyka skłonna jest uważać niekiedy tę rozprawę za stek niedorzeczności, ale w owym czasie, jako wyraz reakcji przeciw wynaturzeniu społecznemu i towarzyskiemu panującej klasy, zrobiła ona potężne wrażenie i zyskała pełny oddźwięk. Podkopując w niej uświęcony dogmat „własności”, R. pozyskał dla swej nauki masy wydziedziczonych i stał się prekursorem socjalizmu. [przypis tłumacza]

Rozprawa serca y ciała Wilonowego w kształcie ballady — tego rodzaju „rozprawy” między ciałem a duszą istniały już i przedtem w literaturze średniowiecza. [przypis tłumacza]

rozprawy Machiawela — słynna książka Il principe [Książę; Red. WL]. [przypis tłumacza]

Rozproszeni — Rozwinięcie tego we fragm. 618. [przypis tłumacza]

Rozrywka jest dla ludzi światowych rzeczą tak potrzebną (…) — Przekreślone ręką Pascala zapewne dlatego, iż zużytkowane gdzie indziej. [przypis tłumacza]

Rozrzutność jest mi tak wrodzona (…) stokrotnie zwracam ubogim — Aretino P. Lettere I, 15. [przypis tłumacza]

rozsądek — trzeba pamiętać, że w terminologii Trentowskiego rozsądek jest wyższą potęgą duchową niż rozum, wbrew powszechnie przyjętemu u nas znaczeniu obu tych wyrazów. [przypis tłumacza]

Rozum (…) czasem — Piron, Métromanie. [przypis tłumacza]

Rozumiesz te figielki?… — aluzja do tortury wodnej, jakiej poddano Villona w śledztwie. [przypis tłumacza]

Rozumowali jak Kaligula — porównaj księgę I, rozdz. II. [przypis tłumacza]

rozważania polityczne — to znaczy mające za przedmiot wartość większą lub mniejszą tych czy owych kultów religijnych dla państwa. Prawne rozważania mają za przedmiot kwestie, do jakiego stopnia państwo jest kompetentne w sprawach religijnych. [przypis tłumacza]

rozwiązanie fabuły z samej fabuły wypływać powinno, a nie jak w „Medei” przez środek mechaniczny — zob. Eurypides, Medea 1310 i nast. [Medea ucieka z ciałami zabitych przez siebie synów na latającym rydwanie; red. WL] [przypis tłumacza]

rozwikłując — w oryginale „rozwiązując”; słowo miało tutaj podwójne znaczenie, odsyłające do konkretnej czynności rozwiązywania kipu jako sposobu odczytywania znaczenia splotu sznurków. [przypis tłumacza]

rozwodzi się Kartezjusz szeroko o różnicy (…) w celu zmuszenia teologów do połknięcia trucizny ukrytej w postaci analogii (…) — Por. Epitre à M-lle A. C. P. itd., s. 191. [przypis tłumacza]

Ruach — po hebrajsku: wiatr. Sens tego błahego rozdziału jest dość ciemny. Wedle komentatorów ma Rabelais na myśli licznych fabrykantów wachlarzy, których użycie było nader rozpowszechnione. [przypis tłumacza]

rubinas ir granatas — brangūs akmenys raudonos spalvos. [przypis tłumacza]

Rudobrody — albo Khair-ed-din, albo Horuk Rudobrody, założyciel afrykańskiego rozbójniczego państwa. [przypis tłumacza]

Rudolf Sinobrody — podanie o bogatym rycerzu Sinobrodym (po duńsku: Blaaskjäg, po niemiecku: Blaubart), który dla kaprysu zamordował siedem żon, a głowy ich przechowywał w swoim skarbcu, bardzo jest rozpowszechnione w krajach Skandynawskich, skąd zapewne dopiero dostało się do Niemiec. [przypis tłumacza]

Rufina – tak nazywała się żona Tomosrufusa. [przypis tłumacza]

rumienić się wraz z Pliniuszem za nasze niskie pochodzenie — Autor ma tu na myśli słowa Pliniusza, które przytacza gdzie indziej jako motto do Systematu Epikura: „Quam misera animalium superbissimi origo!”. [przypis tłumacza]

runo baranie — Złote Runo. [przypis tłumacza]

Rupi (…) catenae (łac.) — „Mówisz, żeś stargał pęta? A pies łańcuchowy/ Przegryzł ogniwo jedno: myśli, że uciecze;/ Owo na szyi z nim się długi łańcuch wlecze” (Aulus Persius Flaccus, Satirae, V, 158; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Rusticus, [właśc. Quintus Junius Rusticus (ok.100–ok.170)] — wybitny stoik. [przypis tłumacza]

Rusza więc Cyrus (…) razem z Tissafernesem — Cyrus objął swe stanowisko w Azji Mniejszej po Tissafernesie, który przed nim dzierżył tę samą godność [był satrapą Lidii, Karii i Jonii]; po mianowaniu królewicza pozostawiono mu tylko Karię. Nie miał powodu żywić przyjaźni dla Cyrusa. [przypis tłumacza]

ruszył z nimi — oczywiście wszyscy konno. [przypis tłumacza]

ruszyli lewym skrzydłem — prawe skrzydło opierało się o Arginuzy i było tak ustawione, że nie miało potrzeby ruszać naprzód. [przypis tłumacza]

rwać się do zbrojnego uderzenia na Korynt i Megarę — Demostenes nie ma na myśli żadnej historycznej wojny z tymi miastami, ale przeciwstawia polityce wzajemnego wyrzynania się swój wszechgrecki kierunek. [przypis tłumacza]

Rwij, rwij węzły! — Antoniusz przy pomocy Erosa zrzuca zbroję. [przypis tłumacza]

ryb, które Syryjczycy uważali za boskie istoty i nie pozwalali im robić krzywdy, podobnie jak i gołębiom — ryby i gołębie były poświęcone bogini syryjskiej zwanej Ascherg lub Derketo. Bogini sama zmieniła się w rybę, a jej córka Semiramis w gołębia. [przypis tłumacza]

rycerz Bajard — słynny Byard, którego prawdziwe miano było Piotr du Terrail, zginął przy odwrocie pod Romagnano, w r. 1524. [przypis tłumacza]

rycerz Ogier Wielki — legendarny rycerz Ogier le Danois, słynny ze swej dzielności w turniejach miłosnych. [przypis tłumacza]

rycerz Schillera, który wszedł do klatki lwa po rękawiczkę swej damy — chodzi o balladę Fryderyka Schillera Rękawiczka. [przypis tłumacza]

rycerz (…) szlachetny Walentyn, którego widzieliśmy w pierwszym dniu maja, jak dla schludności rozłożył swoje moszny na stole przed sobą (…) — prastary obyczaj między rycerstwem Anglii i Francji, iż dnia 1 maja, w czas wabienia się ptaków, dobierali się losem w pary Walentynów i Walentynek (por. Hamlet, piosnka Ofelii). [przypis tłumacza]

ryparograf — Pliniusz nazywa Pyrejkusa „ryparografem”, czyli malarzem rzeczy pospolitych. [przypis tłumacza]

rysy okrucieństwa — Plutarch mówi obszernie o jego okrucieństwie, a za najhaniebniejszy czyn uważa (19), że Antoniusz podczas proskrypcji [tu: okres wyjęcia spod prawa i skazania na śmierć przeciwników politycznych na mocy list proskrypcyjnych ogłoszonych przez II triumwirat; red. WL] poświęcił Cezarowi własnego wuja w zamian za głowę swego wroga, Cycerona. Ale wuj ów uszedł śmierci. — Mnie okropniejszym wydaje się śmiech na widok głowy i ręki Cycerona, a nade wszystko dziesiątkowanie pewnych oddziałów podczas odwrotu z Partii, gdzie przecież sam Antoniusz przede wszystkim zawinił nierozwagą. Nawiasem mówiąc, ten sam postępek Mommsen — widocznie pod wpływem Herrenmoral [niem.: moralność panów] — chwali jako szczęśliwie zastosowaną srogość. — Okrucieństwo Antoniusza w związku z proskrypcjami (zresztą z niedokładnością w szczegółach historycznych) przedstawia sam Szekspir w akcie IV, scena 1 Juliusza Cezara; sprawia to nawet wrażenie pewnej sprzeczności z naszym dramatem. [przypis tłumacza]

Ryszardet bez Ferragusa — Forti-Guerra (1674–1735) napisał poemat pt. Ricciardetto, którego pierwszą pieśń ułożył w jednym dniu, mając tym pretensję dowieść, jak łatwo jest sięgnąć po laury Ariosta. Poemat ten doczekał się przekładu lub raczej naśladownictwa w języku francuskim ogłoszonego w r. 1766. [przypis tłumacza]

Ryszard Steele (1672–1729) — zasłynął jako założyciel i redaktor dwóch znakomitych czasopism angielskich, mianowicie „The Taller” (1709) i „The Spectator” (1710). [przypis tłumacza]

rytmem bez harmonii naśladuje wielka część tancerzy… — Mowa tutaj o tańcu, powyżej zaś o muzyce dlatego, że sztuki te łączyły się niekiedy ściśle z poezją, np. w dramacie. [przypis tłumacza]

rytmy Eurypida, jako przespał brat rodzoną siostrę swoją — dramat Eurypidesa, Ajolos: treścią jego jest miłość kazirodcza pomiędzy rodzeństwem, Kanachą i Makareusem. [przypis tłumacza]

rytualny trójrzędowiec — Salaminia i Paralos, dwa statki państwowe do przewożenia tzw. theoroi, czyli delegacji religijnych, wysyłanych z ramienia rządu na religijno-narodowe uroczystości, głównie na wyspę Delos. [przypis tłumacza]

ryzyko alternatywy — alternatywy: król dobry lub zły. Według Russa elekcja alternatywy takiej nie stawia, kładąc wszystkie szanse po stronie dobroci króla. [przypis tłumacza]

Rząd jest (…) osobą moralną, wyposażoną w pewne właściwości, czynną jako zwierzchnik, bierną jako państwo, i która da się rozłożyć na inne podobne stosunki, w następstwie czego rodzi się nowa proporcja — organizm rządzący składa się z wielkiej liczby najrozmaitszych władz i urzędów, rozporządzających różnymi zakresami władzy, przyznanymi im przez prawo i pozostających do siebie w różnym ustosunkowaniu, bądź równorzędnych wobec siebie, bądź hierarchicznie podporządkowanych. Można by zatem do tych różnorakich i bardzo złożonych stosunków zastosować podobnie symbolikę proporcji. [przypis tłumacza]

rządy naszych społeczeństw, jak powiada Arystoteles — Arystoteles, Etyka nikomachejska, X, 9. [przypis tłumacza]

rządy proste posiadają bowiem maksimum zarówno siły, jak słabości… — siły przy monarchicznej formie, słabości przy formie demokratycznej. [przypis tłumacza]

Rządy zdał w ręce swej małżonki Aleksandry… — por. Starożytności XIII, XVI. [przypis tłumacza]

Rządził absolutnie podwładnymi, rzecz największej wagi w wojnie — gdzie indziej widział Demostenes w absolutyzmie Filipa piętę Achillesową jego rozmachu wojennego. [przypis tłumacza]

rzeczenia Homera (…) cnota u biedaka — por. Homer, Odyseja, XVI, 347. [przypis tłumacza]

rzeczenia (…) jednej pani, która przeszła przez ręce kilku żołnierzy — toż samo u Brantome'a Żywoty pań swawolnych. [przypis tłumacza]

rzeczenie Antystenesa (…) — Gellius Aulus, Noctes Atticae IX, 5. [przypis tłumacza]

Rzeczy istnieją równocześnie… — ustęp od słów: „Rzeczy są równocześnie (…)” do: „(…) jako przedmiotów doświadczenia” jest dodatkiem drugiego wydania. [przypis tłumacza]

rzeczy (…) opowiadanych przez Plutarcha (…) Agezilausa eforowie ukarali (…) — Plutarch, Agesilaos, 5 [w:] Żywoty sławnych mężów. [przypis tłumacza]

rzeczy stałe i wieczne (…) będą dla nas stanowić jakby coś ogólnego, czyli rodzaje określeń poszczególnych rzeczy zmiennych tudzież przyczyny najbliższe wszystkich rzeczy — „Rzeczy stałe i wieczne” zwą się w Etyce „objawami nieskończonymi”. Są to: w przymiocie rozciągłości ruch, w przymiocie myślenia rozum nieskończony. Na prawach ruchu polega praworządność świata materialnego, na prawach zaś rozumu nieskończonego praworządność świata duchowego. [przypis tłumacza]