Przypisy

Prawiczka — La Pucelle, długi heroikomiczny poemat Woltera, będący parodią dziejów Joanny d'Arc, cieszył się wówczas we Francji niezmierną poczytnością i rozgłosem. [przypis tłumacza]

Prawie nadzmysłowy prototypie Aleksasa — dosłownie „prawie najbardziej absolutny Aleksasie”. Szekspir miał na myśli kategorie Platona, o których musiał mieć pośrednią wiadomość. [przypis tłumacza]

prawnie — w oryginale: juridisch. [przypis tłumacza]

prawo broni naszym książętom wina, oni zaś posuwają się do wybryków opilstwa spychających ich poniżej godności ludzkiej — Szach Soliman (zm. 1694) oraz Szach Hussein, panujący w Persji w chwili powstania tej książki, hołdowali nałogowi pijaństwa. [przypis tłumacza]

prawodawca, który nie może użyć ani siły, ani argumentów — ponieważ prawodawca nie posiada władzy wywierania przymusu, a trudno mu jest przemówić do rozumu ludzi stojących na niskim stopniu rozwoju umysłowego. [przypis tłumacza]

Prawodawca — Mojżesz. [przypis tłumacza]

Prawodawca nasz kary za nią wyznaczył — takiego przepisu nie ma w Zakonie Mojżeszowym; Flawiusz najwidoczniej powołuje się na jakieś prawo zwyczajowe. Zresztą w wielu miejscach dzieła niniejszego niejednego samobójcę przedstawia jako bohatera [z drugiej strony por. zachowanie obrońców Masady w IX, IX, 1, którzy wybrali zbiorową śmierć, organizując to tak, żeby tylko ostatni z nich popełnił samobójstwo; red. WL]. [przypis tłumacza]

prawo jego w tym względzie nie jest zupełnie jasne — nie jest jasne, gdyż ułaskawienie jest aktem szczegółowym. [przypis tłumacza]

Prawo pierwszego zawłaszczającego, aczkolwiek bardziej rzeczywiste niż prawo silniejszego, staje się prawdziwym prawem dopiero po ustanowieniu prawa własności… — posiadanie doznaje w państwach cywilizowanych prowizorycznej obrony prawnej. Nie może być bezkarnie naruszane. Zawłaszczenie jest jednym z tytułów nabycia własności: Russo stara się w dalszym ciągu ustalić warunki, pod jakimi przepis ten mógłby być słuszny. [przypis tłumacza]

prawo — tutaj w znaczeniu faktycznej możności. [przypis tłumacza]

Prémontval — zarówno Prémontval, jak jego żona istnieli autentycznie; Prémontval, uprowadziwszy pannę Pigeon, żył jakiś czas w Szwajcarii, potem w Berlinie, gdzie mimo godności członka Akademii Królewskiej, wiódł życie skromne i ubogie. Umarł w r. 1764. Pani Prémontval była lektorką żony księcia Henryka pruskiego; umarła w r. 1767, więc również przed powstaniem tej opowieści. [przypis tłumacza]

Prévost, [Antoine (1697–1763)] — autor Manon Lescaut i licznych powieści. [przypis tłumacza]

Prévost, [Antoine (1697–1763)] — autor Manon Lescaut. [przypis tłumacza]

Precz kundle (…) — Również to zakończenie, w którym Rabelais tak agresywnie występuje przeciw swym potężnym wrogom, dowodzi, do jakiego stopnia musiał się czuć bezpieczny poparciem jeszcze potężniejszych protektorów. [przypis tłumacza]

Precz z książkami! — stoicy byli przeciwni czytaniu książek. Seneka powiada, że badanie samego siebie jest więcej warte od ślęczenia nad księgami. [przypis tłumacza]

Precz z ludzką słabością — Tu, w tym małym zakresie, pokazuje nam Molier, czym mógłby być Orgon w wielkim: człowiek tego typu mógłby być inkwizytorem i posyłać ludzi na stos. [przypis tłumacza]

prefekt Worms-Clavelin administrował powściągliwie, z placem Beauvau korespondował zwięźle — przy placu Beauvau w Paryżu mieściło się ministerstwo spraw wewnętrznych. [przypis tłumacza]

prefix — zapis wdowi oznaczony za wspólnem porozumieniem. [przypis tłumacza]

premonstranci — zakon założony przez św. Norberta w r. 1120. Nosili habit biały, z czystej wełny, bez bielizny pod spodem. [przypis tłumacza]

presto (wł.) — szybko. [przypis tłumacza]

Priap — Bóg członka męskiego, w którego postaci Rabelais go tu przedstawia. [przypis tłumacza]

Prima (…) absolvitur — Iuvenalis, Satirae, XIII, 2. [przypis tłumacza]

Prima (…) carpsit (łac.) — „Ta pierwsza już godzina, co nam życie dała/ Ujęła nam godzinę tego życia zaraz!” (Seneca [Minor], Hercules furens, III, 874; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Primitiae (…) rudimenta — Vergilius, Aeneida, XI, 156. [przypis tłumacza]

Primoque (…) ferrum — Ovidius, Metamorphoses, XV, 106. [przypis tłumacza]

primus (…) decernit (łac.) — „Pierwszy okrzyk i pierwszy atak rozstrzyga tę bitwę” (Livius Titus, Ab Urbe condita, XXV, 41; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

principii ethicae et metaphysicae suae nexum exponit (łac.) — wyłożył związek między zasadą etyki a swoją metafizyką. [przypis tłumacza]

Principis (…) suos — Martialis, Epigrammata, VIII, 15. [przypis tłumacza]

privatio (…) praesupponit habitum (łac.) — Uczucie braku każe przypuszczać przyzwyczajenie; pewnik scholastyczny. [przypis tłumacza]

prócz innych wodzów, także Filoklesa i Adejmanta — prócz Konona, Filoklesa i Adejmanta, przyjaciela Alkibiadesa, wybrano potem jeszcze wodzami Menandra, Tydeusa i Kefizodota, nieprzyjaźnie usposobionych dla Alkibiadesa; toteż ci odepchnęli go ze wzgardą, gdy przybył do Ajgospotamoj, by służyć im swą radą. Wybrano też Teramenesa, który jednak przepadł przy dokimazji. W dniu bitwy miał Filokles naczelną komendę. [przypis tłumacza]

Prócz jedynego — oprócz Prometeusza. [przypis tłumacza]

prócz tego miało zostać dziesięć okrętów taksiarchów, dziesięć samijskich i trzy nauarchów — na szukanie rozbitków przeznaczono właśnie okręty samijskie, nauarchów i taksiarchów, gdyż one, stojąc w centrum (zob. opis bitwy w ustępie 2), nie brały większego udziału w bitwie i jako najmniej uszkodzone nadawały się do tego celu najlepiej. [przypis tłumacza]

prócz tego wojsko, które sam przywiódł — miał wojsko, z którym ruszył na wojnę (p. rozdz. I), posiłki z greckich miast w Azji, z greckich miast w Tracji, byłych żołnierzy Cyrusa Młodszego, znanych z Anabazy, razem z Ksenofontem. [przypis tłumacza]

prócz tego wszystkiego spada na Rzym wielka wojna… — por. Starożytności XIV, XI, 2–XI, 6. [przypis tłumacza]

próg cudzoziemców — ὅρον τῶν βεβήλων, właściwie: granica niepoświęconych, laików lub tym podobnie. Były tam umieszczone tablice z napisem: Μηδενα αλλογενη εισπορευεσθαι εντος του περι το ιερον τρυϕακτου και περιβολου ος δ᾽ αν ληϕθη εαυτω αιτιος εσται δια το εξακολουθειν θανατον, wedle tablicy znalezionej przez Clermont-Ganneau („Niechaj żaden cudzoziemiec nie śmie minąć obwiedzenia przybytku i otocza (hebr. soreg); kto zostałby zatrzymany, sam sobie winien będzie, jeżeli w trop za nim pójdzie śmierć”. Słowa te były przedmiotem licznych dyskusji; jedni mniemali, że chodziło tu o karę śmierci w zwykłym znaczeniu tego słowa, inni, że o ostrzeżenie przed tak zwanym sądem bożym. Ale i na to panuje zgoda, że Flawiusz i Filon rozumieli to w sensie pierwszym, p. dalej VI, XI, 4). Napisy były także w łacińskim języku, co widać z VI, XI, 4. [przypis tłumacza]

Próg Przęświęty — właściwie Święte Świętych, τὸ ἅγιον. [przypis tłumacza]

Próżność, przyjemność pokazywania drugim… — To zdanie było na marginesie [przypis tłumacza]

pro ara et focis — o ołtarz i ognisko; [przen.] o najświętsze dobro. [przypis tłumacza]

(…) — Problem. sec. XXXIIL 9. [przypis tłumacza]

proboszcz z Meudon — Rabelais (1490–1552). [przypis tłumacza]

probulos, jeden z dziewięciu dyktatorów — patrz Przedmowa. [przypis tłumacza]

proca — proca to rzemień szerszy w środku, gdzie umieszczano kamień; oba końce ujmowano w dłoń. [przypis tłumacza]

procent jednych i drugich stale rośnie — statystyka w różnych rozprawach, między innymi w J. K. Ingrama rozprawie o słabych końcówkach u Szekspira (The Weak Endigs of Shakespeare), „Transactions of New Shakespeare Society” 1874). Polemikę co do rozróżniania końcówek lekkich i słabych możemy pominąć. [przypis tłumacza]

procent [końcówek] lekkich — patrz w części drugiej Wstępu. [przypis tłumacza]

Prodikos z Keos (wyspa opodal Attyki) — współczesny Sokratesowi sofista, zajmował się z upodobaniem synonimiką (rozróżnianiem wyrazów o pokrewnym znaczeniu, np. spór, kłótnia) i wygłaszał wykłady treści moralno-pedagogicznej. Taki wykład podaje tu Ksenofont w swojej przeróbce (zob. koniec tego ustępu). Tę opowieść Prodikosa przytacza Sokrates w rozmowie z Arystypem z Cyreny, wielbicielem próżniactwa i rozkoszy, na poparcie zdania, że bez pracy i trudu nie ma szczęścia. [przypis tłumacza]

Prodita lege. — Impleta cerne. — Implenda collige (łac.) — Podane czytaj. Pełne oglądaj. Mające być napełnione zbieraj. [przypis tłumacza]

Prodykos z Keos (wyspy sąsiadującej z Attyką) — zastanawiał się nad różnicą słów pokrewnego znaczenia (synonimów), np. wróg: nieprzyjaciel; autor opowieści o Herkulesie na rozstajnych drogach. [przypis tłumacza]

Prodyk — Prodikos z wyspy Keos, sofista współczesny, znany z wykładów o właściwym użyciu i znaczeniu wyrazów; sławna jest jego opowieść o Heraklesie na rozstajnych drogach. [przypis tłumacza]

Proetydy — Oszalałe córki Protosa, które w mniemaniu, iż są krowami, uganiały po polach. [przypis tłumacza]

Prof. Dyboski występuje nawet z przypuszczeniem… — O sonetach i poematach Szekspira. Warszawa–Kraków 1914. W ogóle warto przeczytać, co pisze tam (str. 69–71) o stosunku naszego dramatu do sonetów. [przypis tłumacza]

Profecto (…) comparant — Augustinus Aurelius, De civitate Dei, XII, 15. [przypis tłumacza]

Profecto (…) obscuratque — Sallustius, Catilina 8. [przypis tłumacza]

profesor Boissone — profesor prawa i radca sądu w Tuluzie. [przypis tłumacza]

Proinde (…) fugienda — Lucretius, De rerum natura, IV, 500. [przypis tłumacza]

Prokles z Halisarny i Teutranii, potomek Damarata — por. ks. II 1 i 2. [przypis tłumacza]

Proklus — Perypatetyk z II stulecia, komentator Arystotelesa. [przypis tłumacza]

Prokne — jaskółka. [przypis tłumacza]

Prokonez — największa wyspa w Propontis (dzisiaj morze Marmara), kolonia Miletu, słynna z łomów marmuru. [przypis tłumacza]

Prokop — głośna współczesna kawiarnia literacka. [przypis tłumacza]

prokuratorem — ἐπίτροπος, Syriae praeses, Finanzverwalter (Cl.) [pominięto tłum. na rosyjski]. Idę tu za Graetzem (III, 255), który wyraz ἐπίτροπος tłumaczy przez Landpfleger, Procurator. [przypis tłumacza]

Prokymia — προκυμία [gr. falochron]. [przypis tłumacza]

Prolog — zachowały się (w całości lub w części) prologi do 15 sztuk Plauta, ale nie jest rzeczą wykluczoną, że pierwotnie prolog miały wszystkie sztuki. Jest on u Plauta niezmiernie ważnym czynnikiem ekspozycji, służącym do wprowadzenia widzów w treść sztuki. Ponieważ jednak to zaaplikowanie niecierpliwym południowcom całej sumy potrzebnych do zrozumienia sztuki wiadomości nie było rzeczą łatwą, przeto Plautus zmuszony był starać się już w prologach widzów swych rozbawić, a zarazem do wysłuchania sztuki zachęcić. Stąd tyle najczęściej w prologach jego dygresji, konceptów i żartów. Prologi są nieraz (a być może, że pierwotnie były zawsze) mówione przez postaci boskie, półboskie lub alegoryczne, np. „Lar Domowy” (Lar Familiaris), „Prawość” (Fides), „Pomoc” (Auxilium) itp., co najlepiej odpowiadało pojęciom rzymskich widzów, że te istoty nadnaturalne, podając fabułę wstępną, a nieraz i rozwiązanie sztuki, mogły wiedzieć to, czego „nikt” nie wie. Prolog Braci nie ma w rękopisach naszych oznaczonej osoby, która go mówi, ale że mówiła go „Pomyślność” (Salus), bóstwo mające już od 302 r. p.n.e. świątynię na Kwirynale, to wynika wyraźnie z pierwszych słów samego prologu, gdzie jest typowy Plautyński żart, polegający na celowym wypadnięciu aktora z roli. Ta sama „Pomyślność” mówiła zapewne (również bezosobowy dziś) prolog Punijczyka, jak to znów wynika z jego zakończenia. [przypis tłumacza]

Pronaque (…) vultus — Ovidius, Metamorphoses, I, 84. [przypis tłumacza]

Prophetae prophetabant mendacium, et sacerdotes applaudebant manibus (…) (łac.) — „Prorocy fałszywie prorokują, a kapłani przyklaskują rękami, a lud mój kocha się w tym: czegóż byście na ostatek nie uczynili?”. [przypis tłumacza]

Propontyda — Morze Marmara. [przypis tłumacza]

propozycji, jaką przyniósł im w poselstwie Aleksander — po bitwie pod Salaminą. [przypis tłumacza]

proprieter — proprieterem nazywa się w Danii właściciela majątku średniej wielkości, w odróżnieniu od małorolnego wieśniaka. [przypis tłumacza]

Proptereaque (…) tectae (łac.) — „Dlatego wszystkie prawie twory są pokryte/ Szczecią, włosem, skorupą, błonką, albo skórą” (Lucretius, De rerum natura, IV, 936; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

prorocy (…) posługiwali się (…) szyderstwy (…) widzimy z przykładów Daniela i Eliasza — 1 Krl 18, 27; Dn 14, 27. [przypis tłumacza]

Prorocy prorokowali przez obrazy pasków (…) — Daniel 3, 94 (Nabuchodonozor). [przypis tłumacza]

prorok fałszywy, który przybył z Egiptu — Patrz G. Lejeal: Histoire naturellé de Jesus, w „L’humanite nouvelle”, 3 rok, XIX, styczeń 1899. [przypis tłumacza]

prościutko (…) jak gościniec do Faj — gościniec do Faye szedł kręto, okrążając całą górę. [przypis tłumacza]

Prosi jedynie raz, aby go kielich minął (…) — Mt 26, 39, 42 i 44. [przypis tłumacza]

proso szlachetne — Panicum miliaceum według Linneusza. [przypis tłumacza]

Proszę w waszym obliczu, Ateńczycy, wszystkich bogów i boginie… — podobnie jak poeta epiczny, zaznacza mówca inwokacją, że zaczyna nowy a ważny ustęp. [przypis tłumacza]

Protagoras uważał, iż prawdziwym jest dla każdego (…) Epikurejczycy mieszczą wszelki sąd w zmysłach (…) Platon mniemał, iż sąd o prawdzie — Cyceron, Księgi akademickie (Academica), IV, 7. [przypis tłumacza]

Protagoras z Abdery (jońskiej kolonii w Tracji) — najstarszy i najsławniejszy sofista. Głosił, że nie ma przedmiotowej prawdy, „człowiek jest miarą wszystkich rzeczy”; co do bogów był sceptykiem. W 411 r. jako 70-letni starzec oskarżony o bezbożność, umknął z Aten, ale w drodze do Sycylii utonął podczas burzy morskiej. [przypis tłumacza]

protektor — opiekun nieletniego króla sprawujący władzę w jego imieniu. [przypis tłumacza]

prot — kierujący robotami w zecerni, metrampaż. [przypis tłumacza]

Protomachos — bliżej nieznany. [przypis tłumacza]

Provehimur (…) recedunt — Vergilius, Aeneida, III, 72. [przypis tłumacza]

prowadząc sto siedemdziesiąt okrętów — przedtem Ksenofont podał, że liczba okrętów wynosiła 140. Widocznie dodał do tej liczby i 30 ateńskich, odebranych Kononowi, o czym zaraz niżej mówi. [przypis tłumacza]

prowadzący na pomoc królowi wielkie wojsko — prawdopodobnie spóźnione kontyngenty wojsk irańskich, które nie zdążyły na bitwę pod Kunaksą. [przypis tłumacza]

Prowadził zaś je z Efezu przewodnik… — jako przewodnik; komendę miał nad lacedemońskimi okrętami oczywiście Pitagoras. [przypis tłumacza]

prowadziliście z widzami nieubłaganą wojnę — sceny z prowincjonalnych teatrów: poczciwa publiczność małomiasteczkowa w pogoni za morałem sztuki linczuje morderców i czarne charaktery, pieje z uniesienia nad triumfem cnoty, żyje razem ze sceną, a nierzadko i działa. Aktor-tyran musi tylnymi drzwiami uchodzić przed wezbraniem iluzji scenicznej. Na scenie życia „ludu gniew” bywał nie mniej patetyczny. [przypis tłumacza]

Prowadzimy wojnę nie z regularnym mocarstwem, ale z jednostką — poprzednio liczył to na korzyść Filipowi. [przypis tłumacza]

Prowincjałki — Pascal (pisze Nicole) nie dał w istocie pierwszym z tych listów żadnego tytułu: drukarz zaś opatrzył je następującym; „List pisany do mieszkańca prowincji (provincial) w sprawie obecnych sporów w Sorbonie”. Przez skrót tego długiego tytułu utarła się po prostu nazwa les Provinciales (Prowincjałki). [przypis tłumacza]

Proxima (…) animas — Vergilius, Aeneida, VI, 434. [przypis tłumacza]

prozelita — z greckiego: „nowowierca”. [przypis tłumacza]

Prudens (…) puro (łac.) — „Świadome przeszłej doli bóstwo/ W pomrokach nocy kryje wyrok/ I szydzi, gdy się trapi człowiek/ Nad miarę./ (…) Ten zaś mocny będzie/ I szczęśliw w życiu, który po dniu/ Rzec sobie może: «Dzień przeżyłem,/ A jutro niechaj ojciec bogów/ Sprowadzi powódź aż po biegun,/ Lub słońcem pali całą ziemię,/ Mnie zawdy błogo»” (Horatius, Odae, III, 29, 29–41; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Prug (…) stzampenards — po holendersku. [przypis tłumacza]

Prywatni ludzie, powiada Arystoteles (…) — Arystoteles, Etyka nikomachejska, X, 8. [przypis tłumacza]

przebiegłszy szybko przez rozkosze w młodości, zachowali sobie na starość kłopoty — kto strwonił młodość na próżniactwie, nie ma chleba na starość, a zdobyć go nie potrafi. Praca go straszy, bo do niej nie nawykł, myśl o pracy dręczy go i prześladuje. [przypis tłumacza]

Przeć tam nie idę szukać, co mi skradli — jeśli Ateńczyk miał na kogo podejrzenie o kradzież, mógł zrobić rewizję w domu podejrzanego, lecz musiał odzież zwierzchnią zdjąć, by nie powiedziano, że podrzucił. [przypis tłumacza]

Przechodząc… prąd poderwał (ut ibat forte… rapidus subduxit) — niedbałość stylu codziennej mowy. Rwący… porwał… poderwał… porwał — naśladowanie Plautyńskiej gry słów. [przypis tłumacza]

Przechyl się trochę… — Iliada XXIII 325 i n.; przekład Władysława Witwickiego z Iona, str. 162 (Platona Hippiasz Większy, Hippiasz Mniejszy, Ion, przełożył Wł. Witwicki, Lwów–Warszawa 1921). Ksenofont widocznie korzysta tu z Iona, przytacza nawet ten sam cytat z Homera. [przypis tłumacza]

Przecieżem ci mówił — zob. wyżej, w. 1103. [przypis tłumacza]

przeciwdziałać — w oryginale: kontragiren. [przypis tłumacza]

Przeciwrzeczenia Fran-Gontirowe — biskup z Meaux, Filip de Vitry, napisał głośną współcześnie sielankę, której bohaterem jest ubogi drwal Franc-Gontier i żona jego Helena, a treścią apoteoza szczęścia w ubóstwie. Sielanka ta stworzyła mnóstwo naśladownictw i cały styl: opływający w dostatki panowie, nawet René, książę Prowansji i król Neapolu, rozczulali się nad rozkoszami ubóstwa, co widocznie podrażniło Villona, który z gorzkiego doświadczenia wiedział, co o tym szczęściu myśleć. Ballada, która następuje, jest odpowiedzią na te niewczesne zachwyty; a poświęcona jest mistrzowi Couraud, który był pełnomocnikiem sielankowego króla René w Paryżu. Być może, iż Villon szukał za jego pośrednictwem poparcia u księcia Prowansji i, zamiast spodziewanej pomocy, otrzymał tylko zbawienne rady. Do tego odnosiłaby się też wzmianka o „tyranie”. [przypis tłumacza]

Przeczenie jest lichą oznaką prawdy — Tzn. to, iż coś spotyka się z zaprzeczeniem nie zmienia faktu, iż może być prawdą. [przypis tłumacza]