Przypisy

Illisos (…) sua — anonimowy wiersz łaciński. [przypis tłumacza]

Illiterati (…) rigent — Horatius, Epodes, 8, 17. [przypis tłumacza]

Illud (…) facit — Martialis, Epigrammata VII, 62, 6. [przypis tłumacza]

I love and hate her (ang.) — Kocham ją i nienawidzę. [przypis tłumacza]

Iluż widzi się zwyczajnych ludzi (…) odmiany — Cyceron, Rozmowy tuskulańskie, V, 40. [przypis tłumacza]

Iluż wielkich dyplomatów (…) — E. i J. de Goncourt, La Femme au XVIII siècle. [przypis tłumacza]

Il y a à parièr, que toute idée publique, toute convention reçue est une sottise, car elle a convenue au plus grand nombre (fr.) — Można założyć się, że każda myśl ogólnie przyjęta, każdy uznany pogląd jest głupstwem, ponieważ odpowiada większości. [przypis tłumacza]

imago (łac.) — Obraz (Boga). [przypis tłumacza]

I matka ich nieboszczka — Jasnym jest, że Elmira jest drugą żoną Orgona, prawdopodobnie znacznie młodszą od niego. [przypis tłumacza]

im bardziej podupada potęga państwa, tym bujniej wzrosły ich fortuny — aluzja do stosunków panujących wśród finansistów ze stronnictwa rozwagi. [przypis tłumacza]

im bardziej się jej zaprzecza, tym więcej nastręcza się sposobności do ustalenia jej za pomocą nowych dowodów — silny wyraz sceptycyzmu Russa wobec pytania, czy narody takie, jakie są, naprawdę zdolne są utworzyć idealne społeczeństwo prawne. [przypis tłumacza]

imć panu Grynieńskiemu… — Filip Brunei de Grigny, człowiek zrujnowany i wiecznie goniący za pieniędzmi. [przypis tłumacza]

imiona aniołów — ἀγγέλων ὀνόματα. Graetz słusznie mówi: „Mit dem Geheimnisse des Gottesnamens hing aufs innigste die Bedeutung der Engelnamen zusammen” (III, 95). „Czemu mnie pytasz o imieniu moim?” (Rdz 32, 30). Patrz Karłowicza O człowieku pierwotnym, rozdział „Cudowna moc słów”. Wskutek nakazu „nie będziesz używał imienia mego nadaremno” zaginęła tradycja wymawiania wyrazu יְהוָֹה (Jahwe), owego Flawiuszowego świętego tetragramu, „świętego napisu”, który składał się z czterech liter (patrz dalej V, V, 7). [przypis tłumacza]

Immortalia (…) notantes — Lucretius, De rerum natura, V, 122. [przypis tłumacza]

Immunis (…) mica (łac.) — „Kto czystą ręką dotknie ołtarzy,/ Choć nie da bóstwu żertwy bogatej, Gdy świętą mąkę i sól zapraży/ Snadnie ubłaga gniewne penaty” (Horatius, Odae, III, 23, 17; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

i może przytłumia — Wyrazy te opuszczone są w wyd. 1774 r. (Amsterdam). [przypis tłumacza]

impellens (…) ruina — Lucretius, De rerum natura, I, 149. [przypis tłumacza]

Imperet (…) hostem (łac.) — „Ma, dopóki wróg walczy, władzy, siły zażyć,/ Ale gdy wróg na ziemi, ma mieć nad nim litość” (Horatius, Odae, II, 51; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

imperiti (…) errent — Quintilianus, Institutio oratoria, II, 17. [przypis tłumacza]

Impiger (…) coacta — Lucanus, Pharsalia, IV, 798. [przypis tłumacza]

Impius (…) habebit — Vergilius, Aeneida, I, 71. [przypis tłumacza]

impluvium — nazywał się wielki czworokątny otwór w dachu tej części domu rzymskiego, która zwała się atrium i stanowiła pewnego rodzaju kryty krużganek czy „hall” z wejściami do pokojów i dalszych części domu. Przez impluvium wchodziło światło i ściekała (do znajdującego się na dole compluvium, czyli sadzawki) woda deszczowa. [przypis tłumacza]

Imponit (…) honestis — Iuvenalis, Satirae VI, 444. [przypis tłumacza]

Importunus (…) Quaercus — Horatius, Odae IV, 13, 9. [przypis tłumacza]

imprimatur — pozwolenie drukowania. [przypis tłumacza]

I must die (ang.) — Muszę umrzeć. [przypis tłumacza]

im więcej doskonałości posiada jakaś rzecz, tym więcej jest czynna i tym mniej bierna, i odwrotnie, im więcej działa, tym jest doskonalsza — [Spinoza,] Etyka V, 40. zob. określenia czynności i bierności w Etyce III, Okr. 2. W geometryzującym układzie Etyki to twierdzenie znajduje się dopiero pod koniec, ale w streszczeniu, które jest podane w Przydatku do części IV, znajduje się na początku, w Rozdziale 2. [przypis tłumacza]

im więcej tej siły zużywa wobec swych własnych członków, tym mniej mu jej zostaje do działania wobec całego narodu — członkowie rządu nie kierują się w swych działaniach interesem rządowym, lecz własnym swym interesem, dbają raczej o swoje sprawy niż o sprawy rządowe. To samo już osłabia działalność wielogłowego rządu. Co więcej jednak, rząd musi wskutek tego skierowywać swą energię na własnych swych członków, by utrzymać ich w karbach, i w ten sposób zużywa znaczną część swej siły. [przypis tłumacza]

Im więcej (…) własna — Du Belloi, Tragédie du Siège de Calais. [przypis tłumacza]

im większy jest stosunek w znaczeniu geometrycznym, tym mniej można mówić o stosunku w znaczeniu potocznym… — wyraz „stosunek” ma dwa znaczenia: matematyczne i potoczne. W pierwszym sensie oznacza on iloraz z podziału jednej wielkości przez drugą (np. $12\; :\; 4$). Im większa zachodzi różnica między obydwoma wyrazami, tym iloraz, a więc stosunek jest większy (np. $2\; :\; 2\; =\; 1$, $4\; :\; 2\; =\; 2$, $10\; :\; 2\; =\; 5$). W codziennym języku mówi się o stosunku pomiędzy dwoma przedmiotami, gdy są do siebie podobne; im większe podobieństwo, tym więcej zachodzi stosunków między tymi przedmiotami. [przypis tłumacza]

Im zarząd publiczny jest liczniejszy, tym bardziej stosunek między księciem a poddanymi maleje (…) potrzeba więc pośrednich stanów… — im rząd liczniejszy, im więcej wchodzi w skład jego obywateli, tym jest bliższy narodowi, tym lepiej z nim związany, a wola jego tym łatwiej identyfikuje się z wolą powszechną. Przeciwnie, im rząd ma mniej członków, tym bardziej oddala się od narodu i tym silniej przemawia w nim wola grupy, tłumiąca wolę powszechną. Stąd potrzeba licznych ciał pośrednich, które by przez swoje znowu wole odrębne neutralizowały wolę rządu, stanowiąc równocześnie łącznik między rządem a poddanymi. — Monteskiusz uważał (z innych powodów) istnienie władz pośrednich za istotną cechę monarchii. [przypis tłumacza]

in 4-to — w oryginale: Quartant. [przypis tłumacza]

inaczej wyglądałaby Grecja, gdybym użył tego wyrażenia, nie tamtego, albo tak machnął ręką, nie owak? — ironia pogańskiego mówcy z IV w. przed Chr. podobała się królowi teologów zachodnich z IV w. po Chr.: św. Augustyn cytuje ten ustęp w polemice z Kreskoniuszem. [przypis tłumacza]

In aequo (…) amittendae — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, XCVIII. [przypis tłumacza]

in arbitrio nostro positum non esse, nos probos, vel malos esse — w postanowieniu (akcie woli) naszym nie tkwi to, czyśmy prawi czy źli. [przypis tłumacza]

Incedis (…) doloso — Horatius, Odae, II, I, 7. [przypis tłumacza]

Incipit liber (…) subiungitur — rozpoczyna się księga O sztuce miłowania i o wzgardzeniu miłości, wydana i zebrana przez magistra Andrzeja, kapelana króla francuskiego, pisana dla Galteriusa, przyjaciela swego, żądnego wojowania w armii miłosnej. W tej księdze niewiastę wszelkiej rangi i stanu mężczyzna wszelakiego stopnia i rzemiosła do miłości uczenie zaprasza; w samym zaś końcu tej księgi traktuje się o wzgardzeniu miłością. [przypis tłumacza]

Inclina cor meum, Deus (łac.) — „Nachyl serce moje, Boże” (Ps 118, 36). [przypis tłumacza]

Incline cor meum. Deus, in… (testimonia tua) (łac.) — „Skłoń serce moje Boże do Twoich świadectw”. [przypis tłumacza]

in communi et in particulari (łac.) — tj. rzeczy można rozumieć w znaczeniu ogólnym lub szczegółowym. [przypis tłumacza]

In culpa (…) unquam (łac.) — „Duch nasz winę ponosi, co się z nami nosi” (Horatius, Epistulae, I, 14, 13; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Inde (…) alto (łac.) — „Wtedy tak rzekł Eneas z wyniosłego łoża” (Vergilius, Aeneida, II, 2; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Inde (…) colit — Iuvenalis, Satirae, XV, 37. [przypis tłumacza]

Indeed, a big sportsman (ang.) — naprawdę wielki sportowiec. [przypis tłumacza]

Inde (…) meae — Martialis, Epigrammata, XI, 22, 7. [przypis tłumacza]

Indignare (…) est — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 91. [przypis tłumacza]

In divitiis (…) gravissimum est (łac.) — „Siedzący na swych skarbach nędzarze to rodzaj najstraszliwszej jest nędzy” (Seneca [Minor], Epistulae morales ad Lucilium, 74; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Indum (…) rosa — Vergilius, Aeneida XII, 64–69. [przypis tłumacza]

Indupedita (…) vinclis — Lucretius, De rerum natura, V, 871. [przypis tłumacza]

Iners (…) est — Seneca, Oedipus, III, 7. [przypis tłumacza]

In ferrum (…) vitae — Lucretius, De rerum natura, I, 461. [przypis tłumacza]

Infirmum (…) hominibus — Biblia, 1 Kor 1:25. [przypis tłumacza]

Ingrediens mundum (łac.) — Hbr 10, 5. [przypis tłumacza]

Inguina (…) aquis (łac.) — „Safianem czarnym pachoł srom okrył starannie/ I choć się kąpiesz naga, stoi przy waćpannie?” (Martialis, Epigrammata, VII, 35, l; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

i nic nie stanęłoby na przeszkodzie (…) podążałem tropem wenecjanek — fragment skreślony. [przypis tłumacza]

I nie mów (…) odpowiedzialni — to znaczy: każdy winien sądzić według własnego uznania. [przypis tłumacza]

Inimici Dei terram lingent (łac.) — Ps 71, 9. [przypis tłumacza]

In manicis (…) rerum est (łac.) — „W kajdankach i na rączkach i na nóżkach obu,/ Dam cię więzić, a przy tym i straż bezlitosną!”/ „To mnie sam Bóg, gdy zechcę, uwolni”. Ja sądzę,/ Że chciał rzec: „Umrę” — bo śmierć wszystko tutaj kończy! (Horatius, Epistulae, I, 16, 76; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

in me omnis spes est mihi — por. Terentius, Adelphoe, III, 5, 9. [przypis tłumacza]

In momento indignationis abscondi faciem meam parumper a te et in misericordia (…) (łac.) — „W chwili gniewu skryłem nieco twarz moją przed tobą; ale w miłosierdziu wiecznym zlituję się nad tobą, mówi Pan, odkupiciel twój”. [przypis tłumacza]

Inna reguła za Mojżesza, inna obecnie — Por. fragm. 843. [przypis tłumacza]

in negotiis (…) causa — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 22. [przypis tłumacza]

Innego zaś wypadku nadto już nie ma, bo koniecznością jest, że albo ktoś czyni cokolwiek, albo nie czyni, i czyni albo z wiedzą, albo bezwiednie — Właśnie z zestawienia tego wynika, że jest jeszcze wypadek czwarty, ten, o którym Arystoteles zaraz w następnym mówi zdaniu, uznając go za najniewłaściwszy. [przypis tłumacza]

innej damy — pani de Boufflers, przyjaciółka księcia Conti [Marie-Charlotte de Campet de Saujon (1725–1800) była żoną księcia Edouarda de Boufflers-Rouverel, a kochanką Ludwika Franciszka Burbona, księcia de Conti; red. WL]. [przypis tłumacza]

inne zaś ludy tej nocy w powrotnej drodze do swej ojczyzny posunęły się, jak tylko mogły najdalej — Ksenofont wylicza między sprzymierzeńcami Krezusa Egipcjan, Cypryjczyków, Cylicyjczyków, Frygijczyków, Likaończyków (Likaonia w południowo-wschodniej Azji Mniejszej na wschód od Frygii Wielkiej), Paflagończyków, Arabów, Fenicjan, Greków z Azji Mniejszej, Asyryjczyków; na połączenie się z Babilończykami Krezus nie czekał. Otóż każdy z tych ludów skierował się do swej ojczyzny, np. Paflagonowie na północ, Cylicyjczycy i Cypryjczycy na południe. Dalej mieszkające ludy opuszczały Krezusa, w miarę jak się zbliżały do swych siedzib, przed lub za Sardes. [przypis tłumacza]

Inne znowu trudności usuwać należy… — Wyjaśnienia trudności podane w tym ustępie są po większej części błahe albo niedostateczne. Z jednej strony świadczy to o nierozwiniętej jeszcze wówczas krytyce utworów poetycznych, z drugiej o wielkiej względności Arystotelesa, który i w rzeczach podrzędniejszych nawet strzeże się przed narzucaniem poetom jakichkolwiek więzów zbytecznie ich krępujących. Pamiętać przy tym należy, że głównym zamiarem Arystotelesa nie było podanie samego rozwiązania tej lub innej trudności, ale wskazanie rozmaitych sposobów, przez które można je osiągnąć. [przypis tłumacza]

inni powiadali (…) niewiedzą — Diogenes Laertios, Herillos z Kartaginy [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VII, 165. [przypis tłumacza]

inni skosztowali okrucieństwa Filipa — ta mało szlachetna przechwałka Demostenesa musiała zaboleć Plutarcha. [przypis tłumacza]

Inni — Stoicy. [przypis tłumacza]

„Inni tedy bogowie i mężowie spali przez całą noc”, a tuż potem mówi poeta: „a ilekroć na równinę trojańską spojrzał, fletów i piszczałek odgłos” — Mowa tu o Iliadzie X 1–13, nie o Iliadzie II 1, tylko że czytamy tam ἄλλοι, nie πάντες, nadto w tekście dzisiejszym sprzeczności żadnej nie widzimy [ponieważ wszyscy prócz Agamemnona Achajowie śpią, natomiast wrzawa dociera do niego zapewne z obozu trojańskiego; red. WL]. [przypis tłumacza]

inni wodzowie Cezara — chodzi o Juliusza Cezara. [przypis tłumacza]

Innoc. — Papież Inocenty IV, w Glossach swoich Dekretaltów. [przypis tłumacza]

innymi jeszcze znakami — Tacyt (Dzieje II, 78) przytacza „wieszcze odpowiedzi z gwiazd”, z powodu obalenia się cyprysu, wróżbę kapłana Bazylidesa na Karmelu i dodaje, że Wespazjan „nie był nieczuły na te zabobony”. [przypis tłumacza]

Inny zaś (…) obaj na świat tym samym otworem — Plutarch, O miłości braterskiej, 4. [przypis tłumacza]

In omnibus rebus quaesivi (łac.) — Koh 14, 11: „We wszystkich rzeczach szukałem”. [przypis tłumacza]

in pace — [dosł. z łac.: w pokoju; Red. WL] tak nazywało się więzienie klasztorne dla niesfornych mnichów. [przypis tłumacza]

In quacumque die (łac.) — Rdz 2, 17. [przypis tłumacza]

In quo omnes peccaverunt (łac.) — Rz 5, 12. [przypis tłumacza]

In rebus (…) remotae — Lucretius, De rerum natura, IV, 812. [przypis tłumacza]

in sanctificationem et in scandalum (łac.) — „Na uświęcenie i zgorszenie”. [przypis tłumacza]

Insani (…) ipsam (łac.) — „Mędrca nazwą wariatem, a uczciwca szują,/ Jeśli dążąc do cnoty, nadto przeholują” (Horatius, Epistulae, 6, 15; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Insita (…) rumores — Livius Titus, Ab Urbe condita, XXVIII, 24. [przypis tłumacza]

In solis (…) locis (łac.) — „Dopiero w samotności będziesz w towarzystwie” (Tibullus, Elegiae, IV, 13, 12; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Insolubilia de Alliaco — Jedno z tych insolubiliów Piotra d'Ailly brzmiało: „Czy, prowadząc świnię na jarmark, chłop wiedzie sznur czy świnię?”. [przypis tłumacza]

Instillata (…) bonis — Horatius, Odae, IV, 4, 29. [przypis tłumacza]

instynktowi poświęciłam 27 rozdział drugiego tomu mojego dzieła głównego — § 27 O instynkcie i popędzie tworzenia u zwierząt (s. 402. T. II, rozdz. 27). Czynności zwierzęce są wszystkie aktami woli, którą wprowadza w ruch albo motywacja, albo instynkt, tzn. zewnętrzny bodziec, albo wewnętrzny popęd. Mimo pozornej przeciwstawności pobudka i instynkt różnią się tylko stopniem, bo pobudka działa tylko pod warunkiem, że istnieje charakter, który ona indywidualizuje w konkretnym wypadku, zaś instynkt nie działa znowu bez koniecznych zewnętrznych warunków. Instynktowe chcenie, które ma siedzibę we wnętrzu ciała i kształtuje jego narządy, jest popędem kształtowania (Bildungstrieb), a w dziełach zewnętrznych ujawnia się jako popęd tworzenia (Kunsttrieb), np. dzieł takich jak gniazdo ptasie, sieć pajęcza itp. Instynkt tworzący je potrzebuje więc także warunków do objawiania się, jak np. określonego czasu lub miejsca, materiału itp. Ale daje on tylko ogólną regułę: szczegóły i sposób zastosowania zależy natomiast od intelektu, liczącego się z tymi warunkami, instynkt różni się zatem od charakteru tym, że jest takim charakterem, który wprowadza w ruch tylko pobudka całkiem szczególnie określona, a działanie wypływające z niego jest jednostajnie jednorodne, podczas gdy charakter, na który działają różne pobudki, objawia się w czynnościach najróżnorodniejszych. Można więc określić instynkt jako charakter determinowany niezmiernie jednostronnie i ściśle. Motywacja wymaga rozwiniętego intelektu, napotykamy więc na nią przede wszystkim u ludzi, a także u zwierząt wyższego rzędu, zaś instynkt wymaga tylko tyle intelektu, ile potrzeba do spostrzeżenia właśnie tej szczególnej pobudki; spotykamy go zatem tylko u zwierząt niższego rzędu (u owadów). Czym bardziej rozwinięty intelekt, tym słabsze instynkty. A że pośrednikiem (medium) intelektu jest mózg, więc też stosownie do tego jest u istot ukształtowany system mózgowy i zwojowy. Ten ostatni jest u owadów bardzo rozwinięty. Owady są poniekąd naturalnymi lunatykami: u tych ostatnich czynnościami zewnętrznymi kieruje również nerw sympatyczny, a więc ślepy instynkt, który antycypuje przyszłość, działając celowo. Ta actio in distans popędu twórczego zwierząt przypomina visio in distans w magnetycznym jasnowidzeniu oraz owe dziwne, instynktowe przeczucia, przestrzegające nas nieraz przed nieznanym niebezpieczeństwem. U człowieka jest bardziej rozwinięty mózg, a między nim a owadem leżą wszystkie pośrednie stopnie istot w przyrodzie. Widzimy więc, jaką rolę odgrywa wola nie tylko w przyrodzie jako instynkt, tzn. ślepa pobudka, lecz także w przyrodzie kształtującej, przystosowującej już naprzód ustrój istot do przyszłych warunków życia, gojąc rany itp. Ul, mrowisko są także jakby organizmami dla siebie, gdzie każdy owad spełnia swoją czynność, jakby narząd tego organizmu. Cała różnica polega tylko na tym, że wola, kształtując organizm, działa zupełnie ślepo, w państwie zaś owadów przyświeca już światełko poznania. Ale celu jako takiego chcą owady, wcale go nie znając, całkiem tak, jak organiczna przyroda działająca według przyczyn celowych (Endursachen). Instynkt więc antycypuje pobudkę. Dzieła popędu twórczego zwierząt należy przeto uważać za dalszy ciąg cielesnego ukształtowania, koniecznego do utrzymania indywiduów i gatunku. Tu i tam jest podłożem wola. Tu i tam natrafiamy na antycypacje przyszłości. Byłyby one jednak niemożliwe, a także wszystko, co na nich polega, gdyby czas był rzeczą samą w sobie, a nie wola. Ponieważ jednak wola jest rzeczą w sobie, a czas tylko intelektualną formą wyobrażania, więc nie istnieją dla woli żadne zapory i granice, ani czasowe, ani przestrzeniowe (Schopenhauer bardzo chętnie popiera faktami zjawisk jasnowidzenia, magnetyzmu, hipnotyzmu itp. swoje twierdzenie, że wola jest rzeczą w sobie, ἕν καὶ πᾶν, która jako taka nie zna takich granic, istniejących tylko dla nas, przez nasze formy aprioryczne wyobrażania; zob. Wstęp, rozdz. 2 do niniejszej rozprawy). [przypis tłumacza]

intelligenti pauca — mądremu niewiele (słów trzeba). [przypis tłumacza]

Inter (…) amor — Seneca, De ira, II, 9. [przypis tłumacza]

Interdum (…) moram — Propertius, Elegiae II, 15, 6. [przypis tłumacza]

Inter enim (…) omnes — Lucretius, De rerum natura, III, 872. [przypis tłumacza]

Inter (…) interest — Cicero, Academica, II, 28. [przypis tłumacza]

interpone tuis interdum gaudia curis (łac.) — powinieneś niekiedy przeplatać pracę zabawą. [przypis tłumacza]

Inter (…) tradunt (łac.) — „Żywoty sobie wzajem wręczają śmiertelni,/ Żagiew życia z rąk do rąk podając, jak gońcy!” (Lucretius, De rerum natura, II, 75 i 78; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Intolerantissima (…) gerebant — Livius Titus, Ab Urbe condita, X, 28. [przypis tłumacza]

Intrada de la sombra (hiszp.) — wejście w cień, w ciemność. [przypis tłumacza]

In (…) trahunt — szkocki poeta Buchanan (?). [przypis tłumacza]

intrandum (…) pervidendum — Cicero, De finibus bonorum et malorum, V, 16. [przypis tłumacza]

„Intran” — popularny skrót dziennika „L'Intransigeant”. [przypis tłumacza]

intryga ta (…) ma nadzwyczaj mało prawdopodobieństwa — np. Cześnik nie zna (nawet z widzenia!) syna swego sąsiada, Podstolina i Wacław, mieszkając obok siebie o mur, ani raz przedtem się nie widzieli, małżeństwo młodych tak nagle, z miejsca, bez żadnych przygotowań i in. [przypis tłumacza]

Invenies (…) Debet — Lucretius, De rerum natura, IV, 479, 483. [przypis tłumacza]