Przypisy

Dawniej płaciliście (…) podatki wedle okręgów, dziś politykujecie okręgami — złośliwość różnie objaśniana; prawdopodobne znaczenie: zamiast płacić od głowy, zorganizowaliście hurt podatkowy, a tak samo robicie hurtem politykę, podporządkowując się tam cięższym kiesom, tu hartowniejszym gardłom: rzetelna komuna! [przypis tłumacza]

Dawni Gallowie uważali (…) — Cezar powiada to nie o Gallach, lecz o Germanach: O wojnie galijskiej, VI. [przypis tłumacza]

Dawus — Figura z komedii Terencjusza. [przypis tłumacza]

dead head (ang.) — dosłownie: martwa głowa. [przypis tłumacza]

Debaritta — Δεβαρίθθωα (N), Δαβάριττα (D), LXX Δαβιρώθ, Δεβερί, דֲּבְרַת (Joz 19, 12). Wujek: Dabereth, dzisiejsza wioska Debûrîjeh, u stóp góry Tabor po stronie zachodniej, na granicy ziem pokolenia Zabulon i Issachar. [przypis tłumacza]

Debet (…) accidere — Lucretius, De rerum natura, III, 834. [przypis tłumacza]

Debilem (…) bene est — Mecenas u Seneki: Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, CI. [przypis tłumacza]

Debile principium melior fortuna sequetur (łac.) — Po słabych zaczątkach następuje szczęśliwsza dola. [przypis tłumacza]

de Brosses — usiłował odtworzyć tekst Sallustiusza. [przypis tłumacza]

de Condillac, Étienne Bonnot (1715–1780) — młodszy brat księdza de Mably, jeden z najwybitniejszych filozofów XVIII w., głowa „szkoły sensualistycznej”. [przypis tłumacza]

de contemptu mundi et fuga seculi (łac.) — O wzgardzie świata i ucieczce od niego. [przypis tłumacza]

De-czen — klasztor buddyjski; po buriacku i mongolsku nazywa się dacan. [przypis tłumacza]

Dederunt fel in escam (łac.) — Ps 63, 22. [przypis tłumacza]

Dedit (…) iuvarent — Quintilianus, Institutio oratoria, I. 12. [przypis tłumacza]

Deficiente pecu, deficit omne, nia (łac.) — Komiczne ultra-łacińskie przestawienie, zamiast: deficiente pecunia, deficit omne: gdy nie staje pieniędzy, wszystkiego nie staje. [przypis tłumacza]

de Flatibus — O wzdęciach. [przypis tłumacza]

Dekameron — główne dzieło Giovanniego Boccaccia (1313–75); [niby ów duch z Dekameronu: zapewne nawiązanie do opowieści ósmej dnia piątego z tego dzieła, gdzie występuje duch Gwidona degli Anastagi, który z powodu okrucieństwa ukochanej popełnił samobójstwo; red. WL]. [przypis tłumacza]

deklamować z Hegelochem górnie:/ „Po groźnej burzy jasny słoneczny cień nastał” — aktor Hegelochos pomylił się w wymowie, czym rozśmieszył cały teatr. Ksantias przytacza tę pomyłkę. Po polsku oddałem to grą wymów: „cień” i „dzień”. [przypis tłumacza]

dekrety mają skrzydła — Gra słów na słowie dekretalia (alae, skrzydła). [przypis tłumacza]

Deksipos oczerniał go — porównaj ks. V, 1. [przypis tłumacza]

de la Mettrie — Zachowuję tutaj pisownię nazwiska, której używał zarówno sam autor Człowieka-maszyny, jak i jego współcześnicy, i którą spotykamy we wszystkich wydaniach dzieł de la Mettriego. Natomiast forma La Mettrie lub znacznie częściej: Lamettrie jest skrótem pochodzącym dopiero z drugiej połowy wieku XIX. [przypis tłumacza]

Delevi ut nubem iniquitates tuas, et quasi nebulam peccata tua, revertere ad me quoniam redemi te (łac.) — „Pomnijże na to, Jakubie i Izraelu! przeto żeś ty jest sługą moim. Stworzyłem cię, sługaś ty mój, o Izraelu, iżbyś nie zapomniał o mnie. Gładzę nieprawości twoje jako obłoki, a grzechy twoje jako mgłę; nawróć się do mnie, bom cię odkupił”. [przypis tłumacza]

Delfijczykom, gdy podczas wojny medyjskiej (…) odparła wyrocznia (…) — Herodot, Dzieje, VIII, 36. [przypis tłumacza]

Delfy — u stóp Parnasu w krainie Fokis w Grecji środkowej, z najsławniejszą w starożytnym świecie wyrocznią Apollona. Apollonowi pytyjskiemu (delfickiemu) składano z reguły dziesięcinę zdobyczy wojennej. [przypis tłumacza]

Deliberata morte ferocior — Horatius, Odae, 37, 29. [przypis tłumacza]

Deliciae meae esse cum filiis hominum (łac.) — Prz 8, 30: „Rozkoszą moją jest być z synami ludzi”. [przypis tłumacza]

Della opinione regina del mondo (łac.) — O opinii królowej świata. [przypis tłumacza]

Delta — żydowska dzielnica w Aleksandrii, którą Boettger pomieszał z okolicą tejże nazwy, p. wyżej I, IX, 4, „Widły Nilowe”, uwaga. [przypis tłumacza]

de Mably, Gabriel Bonnot (1709–1785) — pisarz polityczny i socjolog, autor Prawa publicznego w Europie i Uwag nad historią Francji. Podobnie jak Rousseau uważa on nauki i sztuki jako czynniki upadku i skażenia obyczajów. [przypis tłumacza]

de Mairan, Jan Jakób d'Ortous (1678–1771) — był członkiem Akademii Nauk w Paryżu od r. 1718 i jej sekretarzem po Fontenelle'u od r. 1741. Zajmował się matematyką, astronomią i fizyką. Znany jest głównie z pracy o zorzy północnej i ze swych Pochwał (Eloges) akademickich, z powodu których mówi Wolter o ich autorze: „Il me semble avoir en profondeur ce que Fontenelle avait en superficie”. Rozprawa, wspomniana przez Kanta, ma napis: Dissertation astronomique sur le mouvement de la Lune et de la Terre où l'on examine laquelle de ces deux planètes tourne autour de l'autre etc. (Paryż, Hist. et mém. de l'Acad. 1727). Objaśnienie S. Dicksteina w liście do tłumacza z 18 kwietnia 1903 r. [przypis tłumacza]

de Marsay — jedna z ukochanych przez Balzaka figur Komedii ludzkiej, świetny dandys i lew salonowy, dostał się po 1830 do steru władzy. [przypis tłumacza]

de Maurepas hrabia, [właśc. Jean-Frédéric Phélypeaux] (1701–1781) — minister za Ludwika XV i XVI. [przypis tłumacza]

Demetriusz Akajros — Δημήτριος Ἄκαιρος, król Damaszku, syn Antiocha VIII Aspendiosa (Gryposa) [Demetriusz III Filopator, władca państwa Seleucydów od ok. 95 do 88 p.n.e.]. [przypis tłumacza]

Demetriusz (…) rzekł (…) Herakleon Megaryjczyk, odpowiedział: (…) — Plutarch, O zamilknięciu wyroczni, 6. [przypis tłumacza]

Demetriusz z Faleronu (ok. 350–283 p.n.e.) — znakomity mówca, mąż stanu i filozof, przez pewien czas wielbiony przez Ateńczyków [w latach 317–307 p.n.e. rządził Atenami z nadania macedońskiego władcy Kassandra; red. WL]. [przypis tłumacza]

Democriti (…) velox (łac.) — „Raz bydełko Demokryta/ Wlazło mu w szkodę do żyta,/ Gdy duch w niebo wzlatał śmiało,/ Niepomny zgoła na ciało” (Horatius, Epistulae, I, 12, 12; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Democritum (…) ipse — Lucretius, De rerum natura, III, 1052. [przypis tłumacza]

de Modis significandi — Książka Jana de Garlandia, dzieło barbarzyńskiej scholastyki. [przypis tłumacza]

Demogorgon — nie tyle sam wyraz, jak raczej pojęcie jest utworem fantazji Shelleya. Podług Teodocjona był to starzec przebywający we wnętrznościach ziemi. Zrodził on Parki, Niebo, Ereb itp. W naszym dramacie jest on wyrocznym synem Zeusa, spełniającym w imię Przeznaczenia rolę mściciela względem ojca swego, a dodatnią jego rolą jest podniesienie Prometeusza, również pod powagą Przeznaczenia. [przypis tłumacza]

Demokryta zjadły wszy — Epiktet porównywał ludzi ze zwierzętami, pochlebców, donosicieli, zdrajców zwał wężami, robakami, wszami. [przypis tłumacza]

Demokryt i Arystoteles w całym ciele — Plutarch, O mniemaniach filozofów (De placitis philosophorum), IV, 5. [przypis tłumacza]

Demokryt powiadał, iż bogowie i zwierzęta (…) — Plutarch, O mniemaniach filozofów, IV, 10. [przypis tłumacza]

Demokryt, wódz Etolczyków (…) przebił się mieczem — Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, XXXVII, 46. [przypis tłumacza]

Demomeles — krewniak mówcy; w czasie procesu z opiekunami wniósł Demostenes przeciw niemu skargę o pobicie do Rady na Areopagu. [przypis tłumacza]

De moribus in mensa servandis — przepisy zachowania się przy stole ułożone w formie eleganckich wierszy. [przypis tłumacza]

de natura rerum (łac.) — o naturze rzeczy. [przypis tłumacza]

Denique (…) insinuetur — Lucretius, De rerum natura, III, 777. [przypis tłumacza]

Denique (…) orta est — Lucretius, De rerum natura, IV, 516. [przypis tłumacza]

Denique (…) toto — Lucretius, De rerum natura, III, 741, 746. [przypis tłumacza]

De nobis ipsis silemus (…) — tę dewizę dodał Kant w drugim wydaniu swego dzieła. [przypis tłumacza]

Dentatus, [właśc. Manius Curius Dentatus (zm. 270 p.n.e.)] — zwycięzca Pyrrusa [w bitwie pod Benewentem (275 p.n.e.), po której król Pyrrus przerwał wojną prowadzoną przeciw republice rzymskiej i powrócił do Epiru. Być może jednak autor miał na myśli Lucjusza Sykcjusza Dentatusa (zm. ok. 450 p.n.e.), legendarnego plebejskiego bohatera, słynnego z odwagi żołnierza, który walczył w 120 bitwach i zdobył dziesiątki wyróżnień wojskowych, zamordowanego za sprzeciwianie się kolegium decemwirów; red. WL]. [przypis tłumacza]

De omni re scibili (łac.) — Tytuł jednej z dziewięciuset tez, których Pic Mirandola zamierzał bronić publicznie w Rzymie w r. 1486. [przypis tłumacza]

departament Wydrążona — po francusku Creuse. Podajemy tu nazwę departamentu w przekładzie, gdyż tego wymaga gra słów, na której powieść osnuto. [przypis tłumacza]

de — partykuła; orge — jęczmień; słowo ville, oznaczające miasto, często występuje w złożeniach w nazwach miejscowości i nazwiskach. [przypis tłumacza]

Depozyt (…) życie zawisło — W czasie małoletniości i młodości Ludwika XIV Francją wstrząsały zamieszki domowe (Fronda): Orgon stał w nich (jak dowiedzieliśmy się od Doryny w akcie I) po stronie króla. Ale jak zdarza się często w takich domowych wojnach, miał widać przyjaciela w przeciwnym obozie i przyjął odeń jakiś tajemny depozyt do przechowania. Tartufe przejrzał w lot, jaką siłę może mu dać taka broń, i postarał się o to, aby depozyt, który może mieścił jakieś ważne tajemnice polityczne, dostał się w jego ręce. To tłumaczy poniekąd zuchwalstwo, z jakim sobie poczyna, gdyż oddając dworowi przysługę i denuncjując Orgona jako zdrajcę, miał nad nim zupełnie niedwuznaczną przewagę. [przypis tłumacza]

Deprendas (…) facies (łac.) — „Zduś ból ducha skrytego w ciało swe ułomne,/ Zduś i skryj radość swoją! I tak twarz je zdradzi,/ Jak dym watrę” (Iuvenalis, Satirae, IX, 18; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Deputy Assistent Quartermaster General — oficer zastępujący głównego kwatermistrza. [przypis tłumacza]

Derceteus — w Folio: Decretas. Dlaczego późniejsi wydawcy nie pozostawili imienia niezmienionym lub raczej nie przywrócili prawdziwego — nie wiem. [przypis tłumacza]

Derce — źródło w Beocji. [przypis tłumacza]

Der denkende Mensch… — Człowiek myślący odczuwa troskę, która może się zmienić w zepsucie obyczajów, a o której człowiek bezmyślny nic nie wie: jest to niezadowolenie z Opatrzności, rządzącej u światym, które człowiek czuje, zastanawiając się nad dolegliwościami, tak bardzo i snać beznadziejnie przygniatającemi ród ludzki. Jest to atoli sprawa największej wagi, ażeby być zadowolonym z Opatrzności, jakkolwiek tak uciążliwą zakreśliła nam drogę na tym padole: częścią dla tego, ażeby śród tych uciążliwości nie pozbywać się otuchy, częścią zaś dlatego, aby składaniem winy na przeznaczenie nie tracić z oczu własnej winy, będącej może wyłączną przyczyną złego, i w ten sposób nie pozbywać się pomocy, wypływającej z poprawy siebie samego. [przypis tłumacza]

Derham, Wilhelm (1657–1735) — uczony ang., autor dzieła pt. Teologia astronomiczna, w którym dowodzi istnienia Boga na podstawie cudów przyrody. [przypis tłumacza]

Derkylidas — Spartanin, ruszył z niewielką siłą w roku 411 na zdobycie Abydos, kolonii Miletu, które po pewnym czasie przeszło na stronę jego i Farnabazosa. [przypis tłumacza]

Der Nordmolch, der Edelmolch (niem.) — płaz północny, płaz szlachetny. [przypis tłumacza]

Des Barreaux (1602–1672) — głośny ze swego epikureizmu. [przypis tłumacza]

Desbarreaux, Boindin — Jakub Vallée des Barreaux (1602–1673): literat francuski, sceptyk i „niedowiarek”, udający niekiedy pokutnika. Mikołaj Boindin (1676–1751): uczony i literat, otwarty wyznawca i szerzyciel ateizmu, członek „Akademii napisów” i stały uczestnik sporów w słynnym „café Procope” Grimm opowiada o nim w Korespondencji literackiej, że zapytany kiedyś o różnicę między sobą a Dumarsaisem (takimż „esprit fort”), odpowiedział: „Dumarsais jest ateuszem jansenistowskim, ja zaś — molinistowskim”. [przypis tłumacza]

Descartes, zwracając się (…) wprost do każdego myślącego człowieka — Znamiennym też jest, iż Descartes chętnie widział jako uczennice swoje bogato obdarzone i rozumne kobiety; znajdował w nich umysł bardziej naturalny, szczery, mniej zachwaszczony przesądami. Najważniejsze dzieła poświęca bądź księżniczce Elżbiecie, bądź królowej Krystynie, i do nich też zwraca najpiękniejsze swoje listy. Toteż, Filaminta i Armanda w Uczonych Białogłowach Moliera z zapałem będą rozprawiać o „wirach” kartezjańskich. [przypis tłumacza]

Desfontaines [Pierre] (1685–1745), krytyk francuski, głośny przez swoje spory z Wolterem. [przypis tłumacza]

desinit in piscem (łac.) — zakończona rybim ogonem. [przypis tłumacza]

Desinit (…) superne (łac.) — „W górnej części kobieta śliczna, dołem ryba” (Horatius, Ars poetica, 4; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Desmahis, [właśc. Joseph-François-Édouard de Corsembleu] (1722–1761) — znany głównie przez swą komedię Bilet perdu ou l'Impertinent. [przypis tłumacza]

de Spinoza pojmował uduchowienie materii nie w sensie witalistycznym, (…) lecz mechanistycznym (…) — W Streszczeniu systematów de la Mettriego czytamy, że „zdaniem Spinozy, człowiek jest prawdziwym automatem, maszyną, ulegającą najniewątpliwszej konieczności” (s. VII). W Człowieku-maszynie zaś powiada autor po stwierdzeniu zasadniczego przebiegu rozkładowego u wszystkich bez wyjątku jestestw organicznych, że „w całym wszechświecie istnieje jedna tylko wszechistota, podlegająca jednakowoż rozmaitym zmianom” (§ 77). Jest to oczywisty wpływ de Spinozy. [przypis tłumacza]

Despota (…) epiphenete — po grecku. [przypis tłumacza]

Deum (…) locum — Vergilius, Georgica, IV, 221. [przypis tłumacza]

Deus absconditus (łac.) — „Bóg ukryty” (Iz 45, 15). [przypis tłumacza]

Deus absconditus (łac.) — Iz 45, 15: „Bóg ukryty”. [przypis tłumacza]

Deus glorificatus est, et Scripturae divinaecreditae sunt (…) (łac.) — „Uwielbiono Boga i uwierzono Księgom świętym, gdy wszyscy tymi samymi wyrazami i imionami odczytywali je od początku do końca, aby i obecni ludzie poznali, iż Księgi święte przetłumaczono z natchnienia Boga, i aby nie było dziwu, iż Bóg to sprawił: kiedy w tej niewoli w którą podał ich Nabuchodonozor, zniszczały Księgi i kiedy po 70 latach Żydzi wrócili do swej ojczyzny, natchnął Ezdrasza, kapłana pokolenia Lewi, iżby przypomniał sobie wszystkie rzeczenia dawnych proroków i aby wskrzesił ludowi prawo, które mu dał Mojżesz”. (Euzeb. VIII, 14. 15). [przypis tłumacza]

Deus (…) gratiam — Biblia, 1P 5:5. [przypis tłumacza]

Deus ille (…) locavit — Lucretius, De rerum natura, V, 8. [przypis tłumacza]

Deus (…) parvis — Augustinus Aurelius, De civitate Dei, XI, 22. [przypis tłumacza]

Deus qui signis evidentibus suam portionem protegit (łac.) — „Bóg, który oczywistymi znaki chroni swą gromadkę”. [przypis tłumacza]

Deus (…) vice — Horatius, Epodes XIII, 7. [przypis tłumacza]

de Ventre inspiciendo (łac.) — [dosł. O badaniu brzucha; red. WL] Tytuł ustępu w Pandektach tyczącego badania ciężarnych niewiast i wdów z punktu widzenia legalności potomstwa. [przypis tłumacza]

de Vervins (…) poddał Boulogne — królowi angielskiemu, który prowadził sam oblężenie. [przypis tłumacza]

d'Holbach, [Paul Henri Thiry] (1723–1789) — z pochodzenia Niemiec, zrazu zawdzięczał swój mir w paryskim świecie obiadom, jakimi ugaszczał encyklopedystów; stopniowo przejął się ich filozofią, doprowadzając ją do krańcowego i ciężkiego ateizmu. Ogłosił liczne pisma. [przypis tłumacza]

dhow a. dow — arabski statek jednomasztowy, używany zwłaszcza przez handlarzy niewolnikami. [przypis tłumacza]

diabeł w czasie mszy św. Marcina (…) zębami musiał rozciągać swój pergamin — Wedle legendy dwie stare baby gadały z sobą bez przerwy, podczas gdy św. Marcin odprawiał mszę. Diabeł, który stał za nimi i spisywał ich rozmowę, nie znalazł w końcu miejsca na swoim pergaminie i musiał go zębami rozciągać, przy czym potknął się i potłukł o filar kościelny. [przypis tłumacza]

diabły z natury swojej lękają się błysku miecza, tak samo jak blasku słonecznego — Nauka o substancji powietrznej diabłów, głoszona tajnie w Hiszpanii przez arabskich okultystów. [przypis tłumacza]

Diaboli (…) est — Hieronymus, Epistulae, II. [przypis tłumacza]

Dia Cyenes — nad Nilem. [przypis tłumacza]

diadochowie — następcy, spadkobiercy (polityczni); historię ich napisał Agatarchides z Knidos, wedle Starożytności XII, 1. [przypis tłumacza]

dialog Platonowego prawodawcy z obywatelami (…) — Prawa, XI. [przypis tłumacza]

Diana, Antoni — współczesny autor teologiczny, nienależący do zakonu jezuitów. [przypis tłumacza]

Diana — Prowincjałki, V. Diana: pisarz-kazuista. [przypis tłumacza]

Di (…) avvocati — „W obojej ręce węzły wielkie pozwów miała,/ W zanadrze sobie długich procesów natkała,/ W torbie u pasa miała plenipotencyje,/ Skrutynia i rady, i informacyje,/ Przez które sprawiedliwość opak wywracają/ I przez które ubogie łupią i zdzierają./ Za nią, przed nią i z obu boków szli praktycy/ I, z prokuratorami, pisarze, prawnicy”; Ariosto, Orland Szalony, XIV, 84 (przekład Piotra Kochanowskiego). [przypis tłumacza]

Dicendum (…) diffidens — Cicero, De divinatione, II, 3. [przypis tłumacza]

Dic mihi, quaeso, utrum Deus non sit auctor mali — Powiedz mi, proszę, czy Bóg nie jest sprawcą złego [przypis tłumacza]

Dicunt his qui blasphemant me: Locutus est Dominus (…) (łac.) — Mówię tym, którzy mną gardzą: Pan mówił: Pokój mieć będziecie: i każdemu chodzącemu wedle uporu serca swego mówią: Nie przyjdzie na was nic złego. [przypis tłumacza]

Diderot, [Denis] (1713–1784) — jeden z najwybitniejszych pisarzy XVIII w., filozof, twórca Encyklopedii, dramaturg, zażywający ogromnego wpływu i rozgłosu w całej współczesnej Europie. [przypis tłumacza]

Diderot, [Denis (1713–1784)] — słynny pisarz i filozof XVIII w., zrazu przyjaciel Russa, później z nim poróżniony (patrz księga IX). [przypis tłumacza]

Didlot, Charles-Louis (1767–1837) — znany twórca baletów w epoce Puszkina. [przypis tłumacza]