Przypisy

wtedy przewiduje niejedno z przyszłości — wiara w sny, jako w proroctwo bogów, jest w starożytności powszechna; podzielają ją także filozofowie. [przypis tłumacza]

Wtedy rzekła Cnota — tu dowiadujemy się, że drugiej niewieście na imię Cnota. [przypis tłumacza]

wtedy spożywają ten posiłek jako obiad — posiłek przeznaczony na śniadanie jedzą na obiad; obiad ten wypada późno, podobnie jak i dziś w Anglii główny posiłek dzienny spożywa się przed wieczorem; my nazwalibyśmy to wieczerzą. [przypis tłumacza]

Wtedy Szymon chwycił rządy — rok 143 p.n.e. [przypis tłumacza]

wtedy właśnie zabicie pokonanego jest prawem wojny — w księdze I, rozdz. IV dowodził Russo, że prawo wojny daje prawo zniszczyć państwo prowadzące wojnę, lecz nie zabijać jego obywateli, gdy broń złożą. Tutaj wojnę prowadzi człowiek, więc prawem wojny może być zniszczony, tzn. zabity. [przypis tłumacza]

W tej chwili jeszczem biedny Egipcjanin — jedyne słowa przypominające nam, że Egipt traci niepodległość. [przypis tłumacza]

W tej ślicznej grocie — we wzmiankowanej wcześniej Grocie Pana na północnym stoku Akropoli. [przypis tłumacza]

W tej to szkole (…) spędzi młodość Racine — urodził się w Ferté-Milon w r. 1639, z rodziny mieszczańskiej, licznymi węzłami zbliżonej do Port-Royal. [przypis tłumacza]

w ten sposób dochodzi do zawieszenia broni — Tebanie uznają się więc za pokonanych; Koroneja zmyła plamę porażki pod Haliartos. Po raz nie wiadomo który dowiedli Spartanie swej wyższości bojowej nad resztą Greków. Gdyby nie klęska pod Knidos, ta bitwa skończyłaby wojnę zwycięstwem Sparty. Tymczasem wojna wlecze się jeszcze lat siedem. Jedynym skutkiem Koronei było, że nie ważono się stawać Spartanom w otwartym polu. [przypis tłumacza]

W ten sposób przekonamy się, że jesteście bogami. Róbcie dobre albo złe (…) — Por. fragm. 628. [przypis tłumacza]

W ten sposób ujarzmione namiętności jego są cnotami: sknerstwo, zazdrość, gniew (…) — Wj 20, 5. [przypis tłumacza]

w Teodektesa „ Tydeusie” (…) takież rozpoznanie jest w „Finidach” — Ani Tydeus, ani Finidy nie są nam znane. [przypis tłumacza]

wtóra pożoga świątyni — świątyni = dodatek tłum. [przypis tłumacza]

w towarzystwie dwóch małych Kardynangów — Aluzja do „nepotów” papieskich, którzy zostawali kardynałami czasem w wieku piętnastu lub szesnastu lat. [przypis tłumacza]

W traktacie w Bretigny Edward trzeci (…) ku Anglii — Froissart, I, 213. [przypis tłumacza]

w Tryce — Trikka miasto w górnej Tesalii. [przypis tłumacza]

w trzecim miesiącu oblężenia — τρίτῳ γὰρ μηνὶ τῆς πολιορκίας, ponieważ w Starożytnościach XIV, IV, 3 jest tylko περὶ τρίτον μῆνα bez πολιορκίας, a w Starożytnościach XIV, XVI, 4, w opisie zdobycia Jerozolimy przez Heroda jest powiedziane: ὥσπερ… ἐπί Πομπείου… αὐτῇ ἡμέρᾳ , przeto istnieje przypuszczenie, że mowa tu o trzecim miesiącu nie oblężenia, lecz roku, więc licząc od kwietnia (Nizan) trzeci Sywan (czerwiec) p. Graetz, G. d. J. 162, uwaga. [przypis tłumacza]

w Turcykach zbliża się do Filipik — naprawdę wpływ szedł raczej przez Filipiki Cycerona, jak np. w Turcykach Krzysztofa Warszewickiego; inicjatywa do naśladowania tego rodzaju inwektywy i zagrzewki wojennej przyszła z zagranicy, w okresie powstawania obfitej, zwłaszcza w Niemczech, Türkenlitteratur. [przypis tłumacza]

W turnieiu króla Reneusa… — René, książę Prowansji i król Sycylii. [przypis tłumacza]

W tym czasie w różnych okolicach kraju wszczęły się rozruchy, a niejeden wyciągał rękę po berło… — por. Starożytności XVII, X, 4–8. [przypis tłumacza]

W tym powszechnym opuszczeniu, widząc iż przyjaciele (…) — Mt 26, 40–41. [przypis tłumacza]

w tym samym miejscu, gdzie Elaina wyratowała się niegdyś z barki — wypadek ten opisany jest w powieści Ania z Zielonego Wzgórza. [przypis tłumacza]

W tym tedy szerszym znaczeniu posługiwać się zamierzam słowem: absolutny — ponieważ u nas obecnie wyraz ten bywa nadużywany w mowie potocznej, zastępuję go zazwyczaj w dalszym ciągu wyrazem: bezwzględny. [przypis tłumacza]

w [tym] towarzystwie [do którego należy] — słów w klamrze nie ma w przekładzie Schultzego. [przypis tłumacza]

w tymże tomie — Dioptryka, Meteory i Geometria ukazały się zrazu w tym samym tomie, co ta rozprawa. [przypis tłumacza]

w tym zarządzie jednostka przedstawia istotę zbiorową — rząd jako personifikacja siły zbiorowej państwa. [przypis tłumacza]

w „Tyro” przychodzi do skutku rozpoznanie przez wannę — Tyro, nieznana Sofoklesa tragedia. Tyro porzuciła zrodzone z Posejdona dzieci w wannie, po której poznane zostały. [przypis tłumacza]

w uczonym sporze — w oryginale: Kontroverse. [przypis tłumacza]

w walce o panowanie dał sobie wybić oko, złamać obojczyk, okaleczyć rękę, nogę — historyczne; Aleksander Wielki odziedziczył po ojcu tę samą zapalczywość; Plutarch wylicza 10 ran Aleksandra Wielkiego. [przypis tłumacza]

w was jednych upatrzył współzawodników na tym polu — podobne pochlebstwa dla demokracji, bez której zagłady Filip ma nie widzieć dla siebie ratunku, znajdują się w mowie O Chersonezie. [przypis tłumacza]

W wieńcu tu wychodzi! — przy deserze rozdawano biesiadnikom wieńce; stąd pasożyt wnioskuje, że uczta już się skończyła i z bolesną ironią mówi: „W sam czas… przychodzę!”. [przypis tłumacza]

(…) w wymowie Gaskończyka, który łatwo przemienia B w V — wymawiane w ten sposób, słowa te brzmią: „aut vivat, aut abeat” [niech żyje albo niech odejdzie; red. WL]. [przypis tłumacza]

w wyroczniach Zeusa Dodonajskiego — w świątyni Zeusa w Dodonie, mieście Epiru, zasięgano wyroczni, wypisując zapytania na blaszkach; w czasach naiwniejszych odczytywano wolę bożą z szumu dębu, królewskiego drzewa poświęconego królowi bogów; Ateńczycy przestali wierzyć wyroczni delfickiej, gdyż stała ona pod wrogim Atenom wpływem Amfiktionii. [przypis tłumacza]

wy Ateńczycy odznaczacie się wielką zręcznością w okradaniu mienia publicznego, choć wykonywanie tej sztuki połączone jest z wielkim niebezpieczeństwem — bezinteresowność i uczciwość były rzadką cnotą w Atenach. Arystydes, który nie ruszył grosza publicznego, budził tak wielki podziw, iż nazwano go przydomkiem „Sprawiedliwy”. Nie powstrzymywało od sprzeniewierzeń ani poczucie honoru, ani surowe ustawy. [przypis tłumacza]

wybielić (…) nie jest tak wielką sztuką, jak chcą w nas wmówić — nieprzetłumaczalna gra słów: „weismachen” (wmówić) i „machen weiss” (wybielić). [przypis tłumacza]

wybierać naczelników państwa za pomocą bobu — przy wyborze urzędników głosowano za pomocą czarnego i białego bobu; biała barwa za kandydatem, czarna przeciw. [przypis tłumacza]

Wybierałem się najczęściej do Św. Marka (…) aż do Padwy — fragment skreślony. [przypis tłumacza]

wybija ona takt wraz z Reblem — Rebel zajmował stanowisko Battre de mesure, czyli, jakbyśmy dziś powiedzieli, kapelmistrza Opery paryskiej. [przypis tłumacza]

wybij mi oko tu na ziemię — oculum ecfodito per solum mihi. [przypis tłumacza]

Wybornie (…) przedsięwzięciu. — Przez cały czas rozmowy Alcest siedzi chmurny; wreszcie wybucha, instynktownie jednak zwracając swą złość i ironię nie przeciw kobiecie, którą kocha, ale przeciw Bogu winnym głuptasom, którzy go niecierpliwią i o których jest zazdrosny. [przypis tłumacza]

wybrali trzy tysiące, jakby ta liczba z jakiejś konieczności przedstawiała wytwornych i dobrych… — Teramenes, w przeciwieństwie do towarzyszy, miał swój ideał polityczny, o którym mówi niżej. Prawa obywatelskie pragnął uzależnić od pewnych warunków, a ilu Ateńczyków odpowie tym warunkom, nie można z góry obliczyć. O przyjęciu do równouprawnionych nie rozstrzyga, czy liczba ich jest już wyczerpana, czy nie, lecz to, czy dany człowiek potrafi się własnym kosztem uzbroić do służby przy ciężkozbrojnej piechocie lub w jeździe. [przypis tłumacza]

wybrzeże ryczy — Homer, Iliada XVII 265. [przypis tłumacza]

Wychodzą wszyscy prócz Enobarba i Menasa — uwaga sceniczna: w całej części sceny aż do tego miejsca wybornie określony jest charakter Pompejusza, którego cechami są próżność, brak dyplomatycznego taktu i skłonność do patetycznej deklamacji, często zupełnie nie w porę. [przypis tłumacza]

Wycięli z niego całe zwały tłuszczu — Rabi Elazar był otyły. [przypis tłumacza]

wycieczkę na Monte Testaccio — obecnie widok panoramiczny z tego wzgórza stracił wiele ze swej piękności z racji szczelnego zabudowania się całej okolicy. [przypis tłumacza]

wyczerpanych bojowników — προμάχους (N), ἑαυτῶν (D). [przypis tłumacza]

wydać w ręce „jedenastki” — jedenastu komisarzy, wylosowanych na Zgromadzeniu Ludowym, zarządzających więzieniem, nadzorujących wykonanie wyroków śmierci i sprawujących sądownictwo policyjne nad złoczyńcami ujętymi na gorącym uczynku. [przypis tłumacza]

wydał na splądrowanie — „Przez cztery dni Kremona rabunkom dostarczała”, Tacyt, Dzieje III, 33. Tacyt nie szczędzi barw, malując okrucieństwo zdobywców. [przypis tłumacza]

wydał ostatnie tchnienie… — ok. 105 p.n.e. [przypis tłumacza]

wydał rozkaz, aby nikt nie ruszał się ze swego stanowiska — rozkaz odnosi się także do wojsk, które zajęły akropolę. [przypis tłumacza]

Wydał rozkaz, żeby każdy z nich obciął sobie kciuk — w ten sposób wystawił na próbę ich męstwo. [przypis tłumacza]

wydali zdradą konnicę — przekupione dowództwo wydało ją w pełnym uzbrojeniu w ręce Filipa. [przypis tłumacza]

wydanie pism Stendhala oraz stendhalianów — Paris. E. Champion. [przypis tłumacza]

wydanie (…) Weicherta, (…) wydanie Frauenstädta i wydanie Grisebacha (…) najsumienniejsze — uznali to również krytycy Schopenhauera. Zob. np. K. Fischer, Schopenhauer, s. 163; Volkelt J. Schopenhauer, s. 359. Zob. VI. tom wydania Grisebacha (Reclam) s. 387 i nast. [przypis tłumacza]

wydobyte przez Pascala na jaw gorszące orzeczenia kazuistów — długi rejestr tych gorszących orzeczeń opublikował już przed Prowincjałkami Arnauld; ale rewelacje te, spisane po łacinie i bez talentu literackiego Pascala, przeszły niemal bez wrażenia. [przypis tłumacza]

Wydrążonej — rzeki Creuse. [przypis tłumacza]

wydrwił ktoś w starożytności Diogenesa (…) — por. Diogenes Laertios, Życie Diogenesa Cynika [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 23. [przypis tłumacza]

wygnanie medycyny z Rzymu — Pliniusza historia naturalna, ks. XXIX. [przypis tłumacza]

wygolić winnicę do czysta — W oryg. passer outre, nieprzetłumaczalny dwuznacznik, bez głębszego zresztą znaczenia. [przypis tłumacza]

wyhodowana przez strach — δέει τρεφομένη, odpowiada polskiemu zwrotowi: rozpaczliwa śmiałość. Jest to znowu jedno ze znakomitych psychologicznych spostrzeżeń Flawiusza. [przypis tłumacza]

wyhodowanie takiego zwierzęcia jest dowodem nie męskiej dzielności, ale bogactwa — na hodowlę koni (zwłaszcza wyścigowych) mógł sobie w Grecji pozwolić tylko bardzo bogaty człowiek. [przypis tłumacza]

Wyiąwszy ieno kaźń Mehyńską… — więzienie, które Villon dopiero co opuścił. [przypis tłumacza]

wyjaśnienia sprawy — w oryginale: Ventilation. [przypis tłumacza]

Wyjechałeś wczoraj i nie mogłam się dowiedzieć, gdzie będziesz nocował (…) — zrozumiałym jest milczenie pana de Guibert wobec panny Lespinasse, gdyż podróż jego była w związku z rokowaniami, wskutek których w następnym roku zaślubił pannę Ludwikę Aleksandrynę des Hayes de Courcelles. [przypis tłumacza]

wykazywał, że zastanawiający się nad podobnymi sprawami są głupcami — Sokrates w Apologii Platona (rozdz. III) nie lekceważy sobie tej nauki, tylko twierdzi, że się na tym nie zna. [przypis tłumacza]

Wykiwali mnie (…) w aferze Nucingena — [patrz:] Bank Nucingena. [przypis tłumacza]

wykładacza pisma — właściwie: sofistę. [przypis tłumacza]

wykład, jaki Plutarch (…) — Plutarch, O Izydzie i Ozyrysie, 39. [przypis tłumacza]

wykład o krążeniu krwi — W wielu miejscach Molier smaga szyderstwem oficjalną medycynę, broniącą się zacięcie przeciw „nowatorstwom” propagującym takie nonsensa, jak krążenie krwi etc. [przypis tłumacza]

wykonywał rękami pewne dobrze mu wiadome znaki — πολλὰ προσχειρουργήσας ἐξ ἐπιστήμης, ex disciplina manibus quoque multa; mancherlei Ceremonien, wie seine Kunst ihn lehrte (Cl.); [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

wy, którzy wedle powszechnego zdania (…) głębiej myślą patrzycie — wy, tj. poeci. Poeta starożytny jest „mądry”, „uczony”. [przypis tłumacza]

„wykwintnisie” — czyli raczej „wybrednisie” (les précieuses) tak powszechnie były nazywane damy hołdujące wybrednemu a przesadnemu wykwintowi w strojach, mowie i układzie, a należące do towarzystwa sławnej margrabiny de Rambouillet, w której salonach zbierała się cała ówczesna rodowa i umysłowa śmietanka. Nazywana przez sławną Ninon de l'Enclos „jansenistkami miłości”, a wyśmiane przez Molièra i Boileau z powodu swej przesady, nie zasługiwały one jednak na to lekceważenie, gdyż bądź co bądź był pałac (Hotel) Rambouillet ogniskiem i kołyską wykwintnego obyczaju. Nie należy zresztą zapominać, że panie de Sevigné i de Lafayette zaliczały się także do wybredniś. [przypis tłumacza]

wyłożymy najprzód pojecie przestrzeni (…) — w pierwszym wydaniu: „najprzód rozważymy przestrzeń”. Co następuje: „Rozumiem zaś” — do „a priori” jest dodatkiem wydania drugiego. [przypis tłumacza]

wyłudzanie podziwu, zbijanie z tropu, wyprowadzanie w pole — w oryginale: Imponiren, Verdutzen, Mystificiren. [przypis tłumacza]

wylawszy na mnie zlewek swej niegodziwości — często praktykowaną w Grecji formą obrazy było wylewanie komuś na głowę naczynia nocnego. [przypis tłumacza]

Wyludnił całe okolice, a obywatele tłumami uciekali z pieleszy ojczystych, chroniąc się do eparchii obcych — na tych faktach urywają się Starożytności. [przypis tłumacza]

wymawiasz się wewnętrznym głosem bóstwa — Sokrates twierdził, że słyszy w duszy głos bóstwa, które często, gdy ma uczynić jakiś fałszywy krok, przestrzega go i odwodzi od tego zamiaru, a nigdy do niczego nie zachęca. Sokrates zwał to bóstwo dajmonion. Tłumaczą dziś niektórzy, że to sumienie, inni, że to takt lub intuicja człowieka o wysokiej moralności; inni jeszcze inaczej. [przypis tłumacza]

wymazanego z list obywatelstwa — zarządzano od czasu do czasu rewizję list obywatelskich, zwłaszcza gdy potrzebowano pieniędzy, gdyż fałszywie wpisanych sprzedawano w niewolę. Obywatelstwo Aten uchodziło za wielki zaszczyt i stąd nieporządki w listach. [przypis tłumacza]

[Wymienione w dedykacji osoby stanowią cały ówczesny episkopat polski; red. WL.]

Zgodnie się objaśniają ze źródeł znajomych imiona czterech tych biskupów:

Szymon, od lat może 10 biskup płocki, w dacie domyślnej pisania Kroniki, który 21 lat na urzędzie swym przetrwał, licząc od roku 1108 do 1129, według Łubieńskiego;

Paweł, biskup kruszwicki (u Damalewicza zwany Paulinem), który po 12 latach pasterskiego urzędowania, dokonywał życia niedługo;

Maur, biskup krakowski (i to świadek w drażliwej kwestii o winę lub niewinność drugiego z kolei wstecznej poprzednika Stanisława, pomiędzy laty 1109–1118);

Żyrosław, od roku 1100 biskup wrocławski.

[przypis tłumacza]

wymówka, jaką Dicearch czyni samemu Platonowi — Cyceron, Rozmowy tuskulańskie, IV, 33 i 34. [przypis tłumacza]

Wy myślicie, że to nasze, a ja powiadam, że to ich — „Nasze” — jerozolimskie, „ich” — babilońskie [przypis tłumacza]

Wynalazek Cecyny dla przesyłania nowin rodzinie (…) — Pliniusz, Historia naturalna, X, 24. [przypis tłumacza]

wynalazek nowego utrzyjzadka — Bystrość uczonych komentatorów miała w tym rozdziale szerokie pole do dociekań. Jeden z nich twierdzi, iż autor ma tu na myśli samowolę Franciszka I i obchodzenie się jego z różnymi przywilejami, z których czynił użytek, jak wskazano w tytule rozdziału; drugi dopatruje się w tym aluzji do licznych kochanek króla! [przypis tłumacza]

Wynaleźć taką formę stowarzyszenia, która by broniła i chroniła osobę i dobra każdego stowarzyszonego za pomocą całej wspólnej siły, a w której to formie każdy, jednocząc się ze wszystkimi, słuchałby jednak samego siebie i był tak samo wolny jak przedtem — sformułowanie zasadniczego problemu Umowy społecznej: W jaki sposób pogodzić w organizacji społecznej wzajemne zjednoczenie wszystkich z wolnością jednostek. — Definicja wolności na podstawie tego ustępu brzmi: „Wolność polega na słuchaniu samego siebie”. [przypis tłumacza]

wynieść się samemu — stoicy dopuszczali w pewnych razach samobójstwo. Natomiast Sokrates i inni filozofowie nauczali, że Bóg postawił nas niby żołnierzy na posterunku, którego nie wolno nam opuścić, póki On nas nie odwoła. [przypis tłumacza]

wynika, że Sokrates rzeczywiście w taki sposób swą mowę wygłosił — podczas procesu nie było w Atenach Ksenofonta. Sokratesa oskarżono w zimie 400/399, a wyrok wykonano na wiosnę 399, w miesiącu Anthesterionie („miesiąc kwiatów”; od połowy lutego do połowy marca). [przypis tłumacza]

wynik obu wyroczni — Herakles otrzymał był dwie wyrocznie, z których jedna przepowiadała mu, że zostanie zabitym przez Nessosa, draga, że skoro dożyje czasu, który właśnie nadszedł, wtedy śmierć go uwolni od wszelkich mąk. Zrozumiawszy sens tych wyroczni, rozkazał się zanieść synowi na górę Oita i tam spalić. [przypis tłumacza]

wyniosła — πολὺ προκύπτουσα, multum prominens, die auch ziemlich weit vorsprang (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. Por. plan Masady, Baedecker, Palästina und Syrien, str. 199; to znaczy, że skała ta bardzo dźwigała się „przed” Masadą, więc ułatwiała dostęp, ale jednak nie tak bardzo, gdyż szczyt Masady był od tej skały jeszcze o trzysta łokci wyższy. [przypis tłumacza]

wynosiła liczba Hellenów dziesięć tysięcy czterystu hoplitów oraz dwa i pół tysiąca — zatem liczba Hellenów zmalała: część zginęła z rąk barbarzyńców, część padła ofiarą chorób, inni wrócili z Kseniasem i Pasjonem. [przypis tłumacza]

Wyobraźmy sobie spadkobiercę, który znajduje papiery rodzinne — Człowiek, któremu religia podsuwa swoje dogmaty i dowody na nie. [przypis tłumacza]

wyobraźnia, podniesiona przez sztukę do pięknej i rzadkiej godności geniusza — O tożsamości geniusza z wyobraźnią zob. [de la Metrie,] Historia naturalna duszy (rozdz. XII, § 4 O geniuszu). [przypis tłumacza]

Wypadałoby ci więc jak najwspanialej uczcić Seutesa. Z życzliwości ci to radzę — Tukidydes opowiada, że bez darów nie było można niczego u Traków zyskać; nie dać komuś, gdy prosił, uchodziło za większą hańbę, niż prosić i nie dostać. Królowie traccy woleli zawsze brać niż dawać. [przypis tłumacza]

wypalone rozżarzonym żelazem czerwone „S” — pierwsza litera angielskiego wyrazu slave, co znaczy „niewolnik”. [przypis tłumacza]

wypłynął z flotą (…) by wedle sił swych wyrządzać szkody barbarzyńcy — po bitwie pod Mantineją; zob. rozdz. II. [przypis tłumacza]

wypowiedział Fr. Nietzsche. „Olbrzym skrzykuje olbrzyma…” — Fryderyk Nietzsche: Unzeitgemässe Betrachtungen, II Stück: Vom Nutzen und Nachtheil der Historie für dan Leben, Lipsk 1903. [przypis tłumacza]

wyprawę tegoż na wodzów Witeliusza i upadek — 16 kwietnia 69 roku n.e. [przypis tłumacza]

wyprawili posłów do Agisa — do Dekelei. Pokazało się, że wielkie wojsko do oblegania Aten zbyteczne, wystarczy blokada morska i załoga w Dekelei. Pogoda zaczynała dokuczać (Lizander zamknął Pireus w listopadzie 405), zaprowiantowanie licznej armii było utrudnione, skutkiem czego Pauzaniasz wrócił z wojskiem do domu. [przypis tłumacza]

wypytać — w oryginale: examiniren. [przypis tłumacza]

wyrabiać jedwab z pajęczyny (…) porcelanę ze stłuczonych butelek — aluzje do fizyka René Antoine'a Reaumura (1683–1757), który przedłożył referat o jedwabiu z pajęczyny i wynalazł nieprzezroczyste szkło. [przypis tłumacza]

wyrażeniem obrazowym — w oryginale: tropischer Ausdruck. [przypis tłumacza]