Przypisy

Cours d'histoire de la philosophie, professé en 1819 (…) — Kurs historii filozofii, wyłożony w latach 1819 i 1820, ogłoszony przez Vacherota w r. 1841. [przypis tłumacza]

Cousin, Wiktor (1792–1867) — francuski filozof epoki porewolucyjnej. Eklektyk, spirytualista, któremu brakowało zupełnie samodzielności i głębokości w badaniach filozoficznych. Uczeń Royer Callarda i Maine de Birana. Pozostawał pod wpływem Hegla i starał się we Francji rozpowszechnić filozofię niemiecką. Filozofia jego jest metafizyką opartą na psychologii. Wydawca tekstów Proklusa, Platona, Abélarda, Kartezjusza, Pascala. [przypis tłumacza]

Co wnet po śmierci ludzi czerni… — aluzja do szubienicy [i/lub do zarazy nazywanej Czarną Śmiercią; Red.WL]. [przypis tłumacza]

co wróży z drgnień oka (quae supercilio spicit) — drgnięcie oka, tzn. powieki, uważano tak u Greków, jak i u Rzymian za znak wróżebny. [przypis tłumacza]

Co w zgodzie jest z naturą — Ustęp ten przywodzi na pamięć analogiczne refleksje Montaigne'a, którego tyle śladów można znaleźć w filozofii Moliera. Świadczyłby on wszakże jeszcze raz, iż nie tylko obłuda jest celem uwag Kleanta, ale i szczera choćby religijność „psująca rzecz przesadą”. [przypis tłumacza]

Co za mina! — robi mądrą minę wielkiego znawcy. [przypis tłumacza]

Co za ojca miał Cyknusa — było podanie o Cyknusie, zamienionym w łabędzia (cycnus: łabędź); prawdopodobnie dlatego siwowłosy starzec nazwany jest synem białego ptaka, ale kto wie, czy i tutaj Plautus nie przekręcił czegoś, co było w greckim oryginale. Zresztą małe zmartwienie dla rzymskiej publiczności, która i tak o żadnym Cyknusie nie słyszała, a wszystko to zapewne uważała za jakieś egzotyczne przezwiska. [przypis tłumacza]

[co zapragniesz… dokładnie] Odgadł [wszystko… ściągłem] ([quaequomque me vis: ita edepol recte omnia] Elocutus nam [ab uxore hanc pallam surrupui mea]) — tekst uszkodzony, uzupełnił Niemeyer. [przypis tłumacza]

Co za szyk w tej pozie (euscheme hercle astitit) — czym dla Rzymianina greckie słowo euscheme, tym dla nas francuskie „szyk”. Niewolnik z komedii, dzierżący w swych rękach zwykle wszystkie nici intrygi, ma już swój styl w przybieraniu odpowiednich póz i min. Podkreśla to Periplektomenus, łamiąc właściwie iluzję sceniczną (jak to często u Plauta, zob. wyżej, do w. 79). [przypis tłumacza]

co zdarzyło się w Rzymie w dwieście sześćdziesiąt lat po założeniu onegoż — Anegdota ta wzięta jest z żywota Marka Aurelego, pióra Ant. Guerara (1527). [przypis tłumacza]

co znów począć z tym Ramem i Gallandem — Dwaj humaniści, współcześni i znajomi Rabelais'go. Pierwszy, Piotr Ramee (1515–72) nauczyciel filozofii, anty-arystotelik; drugi Piotr Galland († 1559) rektor kolegium w Boncourt. [przypis tłumacza]

co zrobili Mars i Wenera — znane podanie greckie o miłostkach z Aresem (Marsem) Afrodyty (Wenery), której mąż, Hefajstos, był brzydki i kulawy. [przypis tłumacza]

cozzar — wskazówka dla dyrygenta zaznaczona na marginesie tekstu [cozzare (wł.): uderzać; red. WL]. [przypis tłumacza]

Cras (…) vexit — Horatius, Odae, III, 29, 43. [przypis tłumacza]

Credit (…) mari — Lucretius, De rerum natura, V, 653. [przypis tłumacza]

Credo (…) apresso — „Wierzę, że na ostatku zimy znamienite/ Dzieła porobił; ale iż były zakryte,/ I jam do tego czasu o nich nic nie słyszał,/ Nie winienem, że o nich nic nie będę pisał./ Bo Orland więcej był zwykł czynić, niźli swoje/ Sprawy potem powiadać i czci godne boje,/ I wszystkie jego dzieła nie były wiedziane/ Okrom tych, które były od świadków widziane” (Ariosto Orland szalony XI, 81; przekład Piotra Kochanowskiego). [przypis tłumacza]

Credo — gra słów na wyrazie Credo i kredycie [Credo — modlitwa „Wierzę w Boga Ojca”, wyznanie wiary; Red.WL]. [przypis tłumacza]

crocodilon (…) venerantur — Iuvenalis, Satirae, XV, 2. [przypis tłumacza]

cudowne przymioty Scypiona Afrykańskiego (…) — por. Cicero, De officiis, II, 22. [przypis tłumacza]

Cudy nie są już potrzebne (…) Cudy za Dioklecjana i za Ariusza — Cały ten ustęp ma podwójne znaczenie i kryje aluzję do sporu jansenistów i cudu w Port-Royal. [przypis tłumacza]

Cudy nie są już potrzebne, ponieważ je już mamy — Pascal cytuje tu zarzut przeciwników cudu w Port-Royal, aby ich zbić. [przypis tłumacza]

Cui malus (…) potest — Martialis, Epigrammata, XII, 82. [przypis tłumacza]

Cui (…) palatus — Cicero, De finibus bonorum et malorum, II, 8. [przypis tłumacza]

Cui (…) palmae — Horatius, Epistulae I, 1, 51. [przypis tłumacza]

Cuius (…) cunnilinguis — Martialis, Epigrammata, VII, 94. [przypis tłumacza]

Cuius (…) inhaeret — Horatius, Epodes, X, 11, 19. [przypis tłumacza]

Cuiusque (…) bonis — Manilius, Astronomica, II, 8. [przypis tłumacza]

cui vivendi (…) est — Cicero, Paradoxa stoicorum, V, 1. [przypis tłumacza]

cum amaritudinibus (łac.) — Wj 12, 8. [przypis tłumacza]

Cum (…) arva — Lucretius, De rerum natura, IV, 1099. [przypis tłumacza]

Cum in summa (…) crescat — Lucretius, De rerum natura, II, 1077. [przypis tłumacza]

Cum labor in damno est, crescit mortalis egestas (łac.) — Kiedy praca ustaje, i dobrobyt ludzi obumiera. [przypis tłumacza]

Cum morosa (…) vena — Aulus Persius Flaccus, Satirae, VI, 73. [przypis tłumacza]

Cum mutae (…) gliscunt — Lucretius, De rerum natura, V, 1058. [przypis tłumacza]

Cum (…) opus (łac.) — „Jeśli mnie śmierć ma zabrać, to wśród lubej pracy!” (Ovidius, Amores, II, 10, 36; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Cum relego (…) lini — Ovidius, Epistulae ex Ponto, I, 5, 15. [przypis tłumacza]

Cum sunt partium iura obscura, reo favendum est potius quam actori (łac.) — Jeśli prawa stron są ciemne, raczej trzeba rozstrzygać na stronę obżałowanego niż skarżyciela. [przypis tłumacza]

Cum veritatem qua liberetur ignoret, (…) (łac.) — Św. Augustyn De civ. Dei. IV, 27: „Gdy nie zna prawdy, która by go wyzwoliła wystarczy mu to, co by go oszukało”. [przypis tłumacza]

Cum (…) viarum — Lucretius, De rerum natura, V, 1203. [przypis tłumacza]

Cunctaque (…) ardet — Ovidius, Metamorphoses, III, 424. [przypis tłumacza]

Cuncta (…) timet — Claudianus, In eutropium I, 182. [przypis tłumacza]

Cupidine (…) creduntur — Tacitus, Historiae, I, 22. [przypis tłumacza]

Curae (…) stupent (łac.) — „Lekkie troski mówią, ogromne milczą” (Seneca [Minor], Hippolytus [Phoedra], II, 604; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Curatio (…) mortuorum (łac.) — „Troska o pogrzeb i jakość jego, o wspaniałość obrządku mniej są potrzebne dla spokojności zmarłych niż dla pociechy żyjących” (Augustinus Aurelius, De civitate Dei, I, 12; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Cur (…) contemptius (łac.) — „Czym się dzieje [tj. dlaczego się tak dzieje; red. WL], że wyrocznie w Delfach już się nie pojawiają; i to nie mówię tego o naszym oświeconym wieku, lecz już od dawna uważane są za rzecz największej wzgardy godną?” (Cicero, De divinatione, II, 57; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Curentur (…) aegri — Iuvenalis, Satirae, XIII, 124. [przypis tłumacza]

cures — zmartwienia, kłopoty. [przypis tłumacza]

Curi (…) corda — Vergilius, Georgica, I, 123. [przypis tłumacza]

Curis animique doloribus quacunque ratione editum intercludere (łac.) — Wszelkimi sposobami odciąć bólom i troskom dostęp do duszy. [przypis tłumacza]

Cur (…) omne (łac.) — „I czegóż pragniesz jeszcze od życia? czy życia/ Nowego, które sczeźnie znów marnie, bez wdzięku?” (Lucretius, De rerum natura, III, 954; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Cur (…) recedis (łac.) — „Czemuż to nie chcesz odejść jak syty biesiadnik/ Z uczty żywota?” (Lucretius, De rerum natura, III, 951; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Cur (…) timenti (łac.) — „Czemuż, władco Olimpu, zachciało się tobie/ Ludziom i tak już nędznym, dodać jeszcze żądzę/ Poznania przyszłych nieszczęść przez wróżbiarskie sztuczki?/ Niech przyjdzie niespodzianie, cokolwiek przeznaczasz,/ Niech ślepy będzie człowiek na przyszłe swe losy,/ Niechaj mu wolno będzie mieć nadzieję w strachu!” (Lucanus, Pharsalia, II, 4–14; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Cycero gani niektórych przyjaciół, iż zwykli poświęcać astrologii (…) — Cyceron, O powinnościach, I, 16. [przypis tłumacza]

Cycero gani tę zmianę… — Cyceron, O prawach (De legibus) IV, 15–17. [przypis tłumacza]

Cyceron twierdzi, że Platon poznał go [Pitagorasa] osobiście w Italii — De republica I 10.18. [przypis tłumacza]

Cycero powiada, iż Chryzyp, próbując poniżyć siłę i zdatność zmysłów (…) — Cyceron, Księgi akademickie (Academica), IV, 27. [przypis tłumacza]

cyces — frędzle przymocowane do czterech rogów tałesu. [przypis tłumacza]

Cyfra ma dwojakie znaczenie (…) — Fragm. 45. [przypis tłumacza]

Cyfra o dwóch znaczeniach — Wedle innych a deux sens, czyli cyfra ma dwa znaczenia. [przypis tłumacza]

cyganów — wyraz ten użyty w znaczeniu cyganerii: nowomodnych literatów. [przypis tłumacza]

Cylicja — kraina nadmorska w południowo-wschodniej części Azji Mniejszej między Pamfylią a Syrią. [przypis tłumacza]

Cylicja — na południe od Kapadocji; król Syennesis pośredniczył wraz z Nabuchodonozorem między Alyattesem a Kyaksaresem po bitwie 28 maja 585; Cylicja poddała się Cyrusowi i dlatego zachowała samodzielność i swych królów pod rządami Persów. [przypis tłumacza]

Cylinder czy Koriender (Cylindrus seu Coriendrus) — gra słów z wyrazem coriandrum, oznaczającym pewną kucharską przyprawę; Plautus wymawiał „Kulindrus”, więc gra słów była tym żywsza. [przypis tłumacza]

Cylindrus — gr. Κύλινδρος, co oznacza wałek do ciasta. Inny kucharz plautyński zwie się Anthrax: „Węgiel”. [przypis tłumacza]

Cymbrów pogromca — papież Juliusz II, który upokorzył Wenecjan. Aby Anglików skłonić do wojny przeciw Francji, wysłał im galerę naładowaną greckimi winami, szynkami i serem. [przypis tłumacza]

cymes (jid.) — słodka potrawa z ryżu lub makaronu i marchewki; tu: rarytas, smakołyk. [przypis tłumacza]

cynamon — hebr. kinnamôn, קִנָּמוֹן (Wj 30, 23). [przypis tłumacza]

Cypr — Κύπρος, po turecku Kibris. [przypis tłumacza]

Cyrano, Hektor Savignian de Cyrano, zwany de Bergerac (1620–1655) — sławny pojedynkarz i autor Podróży do księżyca, a jako taki poprzednik Verne'go i Flammariona. Oprócz tego napisał on tragedię pt. Agrypina, zawierającą wiele ustępów pełnych siły, oraz komedię pt. Le pédant joué, z której jedną scenę wcielił Molière do swego Scapina [Szelmostwa Skapena; red WL]. W czasie Frondy stanął Bergerac po stronie kardynała de Mazarin i popierał go piórem i orężem. Resztę biograficznych szczegółów zawiera sztuka sama. [przypis tłumacza]

cyrk przed domem — niby jak w cyrku, dla zadowolenia widzów mają się odbyć igrzyska — z głupim żołnierzem. [przypis tłumacza]

Cyrus przede wszystkim czynił wrażenie najskromniejszego… — Ksenofont, jako uczeń Sokratesa, stawia na pierwszym miejscu cnoty moralne (skromność), na drugim wojskowe. [przypis tłumacza]

Cyrus (…) rozpoczął pochód z Sardes — wiosną 401 p.n.e., prawdopodobnie marzec. [przypis tłumacza]

Cyrus (…) stawał, nie chroniąc głowy hełmem — miał więc na głowie turban perski, tzw. tiarę. [przypis tłumacza]

Cyrus (…) szacuje własną dobroć i dobroczynność ponad męstwo i zdobycze wojenne — por. Ksenofont, Cyrus, VIII, 4, 4. [przypis tłumacza]

cytatów w językach obcych, których Schopenhauer nie skąpi — sam doskonale władał siedmioma językami. [przypis tłumacza]

Cytaty wierszowane są moim przekładem. J.K. [przypis tłumacza]

cząstki zasymilowane — asymilować znaczy: przerobić pożywienie na cząstki organizmu. [przypis tłumacza]

czapeczka o czterech saczkach — Dawna forma księżego biretu. [przypis tłumacza]

czapka — die gewöhnliche Kopfbedeckung des Kosaken. Sie galt zugleich als Abzeichen (s. V. 387–8) [przypis tłumacza]

czaprak — prawie wszystkie nowsze wydania mają tu wyraz comparisons, a więc rzeczy, którymi Cezar różni się od Antoniusza (to, co zostaje po odrzuceniu tertium comparationis). Ja idę za bardziej obrazowym wyrażeniem caparisons, wedle wydania Pope'a. [przypis tłumacza]

Czarnym Boreaszem — μελαμβόριον (N), μελαμβόρειον (D), czarnym wiatrem północnym, po polsku można by powiedzieć: czarna kujawa. Wedle Papego wyrażenie istniejące tylko u Flawiusza. [przypis tłumacza]

czarownicy, a dalej: wiedźmo — w obu wypadkach w oryginale uosobienie (charm i spell). W polskim języku nie dało się to dosłownie wyrazić. [przypis tłumacza]

Czartoryski, Adam Kazimierz (1734–1823) — książę, syn wojewody ruskiego, generał Ziem Podolskich, mąż stanu i pisarz; wielki angloman, kontrkandydat Poniatowskiego do korony polskiej. [przypis tłumacza]

Czartoryski, August Aleksander (1697–1782) — książę, wojewoda ruski, ożeniony z ostatnią z Sieniawskich primo voto Denkofową, najbogatszą w kraju dziedziczką, główny filar tzw. Familii, rezydujący kolejno w Wilanowie, Puławach, Sieniawie i Brzeżanach. [przypis tłumacza]

Czasem nie dość nam było kościołów Wenecji; pewnego wyjątkowo pięknego dnia wyprawiłem się z matką aż do Padwy — w wydaniu Grasseta słowa „W przeddzień wyjazdu” zastąpiły tekst od Czasem nie dość do aż do Padwy. [przypis tłumacza]

Czasem żyje (…) łudzi się tylko — Potwierdzenie, iż Celimenę charakteryzuje raczej lekkość i roztrzepanie niż wyrafinowana świadomość gry, którą prowadzi. Tym niebezpieczniejszą jest partnerką dla Alcesta: tu już ów Don Kichot walczy nie z wiatrakami, ale z samym wiatrem. [przypis tłumacza]

Czas jasno, sposób ciemno — Czas przyjścia przepowiedziany jest jasno, sposób pod przenośnią. [przypis tłumacza]

czas przeznaczony na wyprawę już ubiegał — widocznie miał określony pewien czas na tę wyprawę. Władza jego jako beotarchy jeszcze się nie kończyła. [przypis tłumacza]

Czas śmiechu, czas płaczu — Koh 3, 1–8. [przypis tłumacza]

Czasu letniego nikt tu jednak z powodu skwaru wytrzymać nie może — περικαὲς δέ ἐστιν οὕτως τὸ χωρίον, ὡς μηδένα ῥᾳδίως προϊέναι; ut nemo facile sub divum egrediatur; dass nicht leicht jem and ins Freie hinausgeht (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. Dnia 5 grudnia, gdy pustynną równiną jechaliśmy w stronę Morza Martwego, ciepłomierz w południe wskazywał 27° R [wg dawnej skali termometrycznej wprowadzonej przez fr. fizyka Réaumura: 27° R = ok. 34° C]. [przypis tłumacza]

czas życia (…) w zdrowiu i czerstwości, tak jak go przeżył ów święty wódz żydowski — Matuzalem. [przypis tłumacza]

Czaszą — tj. Fialą, dziś Birket Râm, krater wygasłego wulkanu, zalany wodą; kształt kolisty, obwód mniej więcej 3000 kroków. Poetyczny opis Flawiusza odpowiada rzeczywistości, naturalnie z wyjątkiem owego podziemnego połączenia ze źródłami Jordanu w Banias, co jest czystą bajką. Nad brzegiem tego jeziora druzinka Helue, córka Iliasa Haddada, opowiadała mi legendę zbliżoną do historii o Sodomie i Gomorze. Tylko tam występował żywioł ognia, tu żywioł wody; tam żona Lota zamieniła się w słup soli, tu Sit-Sara, którą nadaremnie ostrzegał mędrzec Ei-Jusef-is-sadik, w drzewo. Legenda ta jest znana uczonym, uważają ją za „lokalną”. Zdaje się jednak, że jak z różnych źródeł i dopływów jedna powstaje rzeka, tak i z różnych „lokalnych” podaniowych źródełek i dopływów tworzy się rzeka głównej legendy i potem dzięki sankcji piśmienniczej pierwsze, tj. honorowe zajmuje miejsce w pamięci świata. [przypis tłumacza]

czatownia — także: starszyźniak: kwatera oficerska, znajdująca się na pokładzie w tyle okrętu. [przypis tłumacza]

czatując na tę chwilę, kiedy Ateńczycy z powodu zupełnego braku żywności zgodzą się na wszystko… — Teramenes był wrogiem demokracji, swego czasu należał do Rady Czterystu, ale chytrze się wycofał. Postępowanie jego jest perfidne, tak jak w procesie wodzów (zob. ust. 3). Żądał dla siebie zupełnego zaufania, nie mówił, jakim sposobem chce przejrzeć zamiary Lizandra. Jeżeli otrzymał taki dowód zaufania, świadczyło to, że oligarchowie wzrośli na siłach; skutkiem amnestii szeregi ich pomnożyły się; a jeszcze niedawno Teramenes, wybrany strategiem, przepadł przy dokimazji jako politycznie nieprawomyślny. Podczas nieobecności Teramenesa towarzysze jego usuwają podpory demokracji i wrogów pokoju, mianowicie doprowadzają do skazania Kleofona. Jak w 411 r., wielu demokratów przechodzi do partii przeciwnej, wreszcie przewagę w Radzie zyskują oligarchowie, np. Satyros (zob. o nim ust. 5, koniec). [przypis tłumacza]

czcionkami (…) które by chyba lepiej odpowiadały niemieckiej nazwie „Buchstaben” — gra wyrazów niedająca się przełożyć: „die ihrem Namen Buchstaben (gleichsam bücherne Stäbe zum Feststehen) besser entsprechen würden”. [przypis tłumacza]

czczych tytułów, a nie tytułów owych podstawy — οὐ τῶν πραγμάτων ἀλλὰ τῶν ὀνομάτων. [przypis tłumacza]

Część druga. Zależność duszy od stanów ciała — Wywody zawarte w niniejszej części przypominają się żywo przy czytaniu niektórych paragrafów z młodzieńczej rozprawy lekarskiej Fr. Schillera O związku natury zwierzęcej człowieka z jego naturą duchową, rozprawa ta bowiem zarówno w treści, jak w stylu nacechowana jest niewątpliwie wpływem lektury Człowieka-maszyny. [przypis tłumacza]

część jego zewnętrzną od wewnętrznej — zewnętrzną: część ta nazywała się z grecka po hebrajsku Istawaanit (στοά); wewnętrznej: zwanej Chel. [przypis tłumacza]

część mojej ofiary — Ta część mieści rys bezwiednego i dyskretnego komizmu. [przypis tłumacza]

część najwewnętrzniejsza — ἅγιον ἁγίου, Święte Świętych. [przypis tłumacza]