Przypisy

nosił każdy z nich (…) u pasa, kształtem różańca, ostrą brzytwę — Jako symbol obłudy, w myśl włoskiego przysłowia: „miód w ustach a brzytwa za pasem”. [przypis tłumacza]

Nosse (…) datum — Lucanus, Pharsalia, I, 452. [przypis tłumacza]

Nostri nosmet poenitet — Terentius, Phormio I, 3, 20. [przypis tłumacza]

noszą trofeum Ducha potwarzy — francuscy rycerze św. Michała, których godło przedstawia zwycięstwo nad szatanem. [przypis tłumacza]

Noszą trzewiki okrągłe jak miednice — Aby móc stąpać, nie zostawiając śladów [wskazujących kierunek, w którym szli; red. WL]. [przypis tłumacza]

noszę nazwisko człowieka, którego ojciec pana Saurin prześladował w sposób nader szpetny — Jan Baptysta Rousseau, oskarżony o autorstwo bezecnych epigramów krążących w Paryżu, zrzucił z siebie podejrzenie na wroga swego Saurina; jednakże dzięki zabiegom tegoż został w r. 1712 skazany wyrokiem parlamentu na dożywotnie wygnanie. [przypis tłumacza]

Notumque (…) possit — Vergilius, Aeneida, V, 21. [przypis tłumacza]

Nouvelles considérations du physique et moral — Nowe rozważania nad ciałem i duszą. [przypis tłumacza]

nowa Antiochia — Prawdopodobnie Rzym. [przypis tłumacza]

Nowego Miasta — Καινόπολιν. [przypis tłumacza]

Nowe Miasto, Rynek Drzewny — Nowe Miasto: Καινόπολις; Rynek Drzewny: Δοκῶν ἀγορά. [przypis tłumacza]

nowe życie, nowa śmierć — W świecie Łaski życiem jest stan Łaski, śmiercią stan grzechu. [przypis tłumacza]

No więc, czy ten gach-żołnierz nie jest całkiem taki, Jakem to wam powiedział? — Numquid videtur demutare alio atque uti / dixi esse vobis dudum hunc moechum militem? Lachmann. Por. wyżej, w. 88 i nast. [przypis tłumacza]

nowiny o panu z Bretèche — pani de Montsauge bawiła w tej chwili w swoim majątku w Bretèsche. [przypis tłumacza]

nowocześni pantagrueliści, unikając pracy rąk, jakiej by wymagał taki rozdział [kory od włókien], używają pewnych instrumentów zębatych (..,.) — powroźnicy. [przypis tłumacza]

nowość (…) która gnębi nas od tylu lat — reformacja. [przypis tłumacza]

nowość — Pogląd jezuitów, iż dawnych Ojców trzeba się radzić tylko w rzeczach wiary, a w rzeczach obyczajów wyłącznie nowych doktorów. [przypis tłumacza]

nożyk praski — Wówczas przedmiot w handlu bardzo poszukiwany. [przypis tłumacza]

Nubes lucida obumbravit (łac.) — Mt 17, 5: „Obłok jasny zacienił je”. [przypis tłumacza]

Nudaque (…) bibunt (łac.) — „Wino odkryte marznie, kształt biorąc naczynia;/ Nie piją go łykami, lecz kawałki gryzą” (Ovidius, Tristia, III, 10, 23; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Nullac (…) acerbae — Propertius, Elegiae, II, 8, 3. [przypis tłumacza]

nulla (…) composuit — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 53. [przypis tłumacza]

nulla (…) versatur — Cicero, De finibus bonorum et malorum, V, 6. [przypis tłumacza]

Nullo modo Corpus Christi est in hoc Sacramento localiter (łac.) — W żadnym sposobie ciało Chrystusa nie znajduje się w tym Sakramencie miejscowo. [przypis tłumacza]

Nullum (…) est — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 95. [przypis tłumacza]

nullum (…) habet — Livius Titus, Ab Urbe condita, XXVIII, 28. [przypis tłumacza]

Nullum (…) malum est — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, LXIX. [przypis tłumacza]

Nullus (…) homo es — Martialis, Epigrammata, I, 74. [przypis tłumacza]

Nullus penitus Hebraeorum antiquorum reperitiir (…) (łac.) — „Nie ma w ogóle żadnego ze starożytnych Żydów, który by przekazał, że księgi zaginęły i przez Ezdrasza zostały odtworzone z wyjątkiem IV. ks. Ezdrasza”. [przypis tłumacza]

Num (…) occupet — Horatius, Odae II, 12, 21. [przypis tłumacza]

numquam tutelae suae fiunt (łac.) — „Nigdy się nie wyzbędą opieki” (Seneca [Minor], Epistulae morales ad Lucilium, 33; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Numquid super his non visitabo dicit Dominus? Aut super gentem hujuscemodi non ulciscetur anima mea? (łac.) — „Izali dlatego nawiedzę ich? mówi Pan; izali się nad narodem takowym nie będzie mścić dusza moja?”. [przypis tłumacza]

Nunc (…) agna — Iuvenalis, Satirae XIII, 60. [przypis tłumacza]

Nunc autem homo (…) possit implere (…) Voluntas ergo ipsa (…) a mortalibus — Następnie jednak człowiek nie jest dobry, ani też nie leży to w jego mocy, by był dobry, albo dlatego, że nie widzi, jakim powinien być, albo widzi, lecz nie chce być takim, jakim widzi, że powinien być. (…) po części dlatego, że nie wie, nie ma wolnej woli, by wybrać to, co by dobrze czynił, po części widzi, co by należało dobrze uczynić, i chce, lecz nie może tego wykonać z powodu oporu cielesnego przyzwyczajenia, które wzrosło poniekąd naturalnie nieodpartą siłą ludzkiego porządku. (…) Śmiertelni zatem nie mogą żyć bogobojnie dzięki samej woli, jeśli jej łaska Boga nie uwolni od jarzma niewoli, przez którą stała się niewolnicą grzechu, i nie wspomoże, by zwyciężyła występki. [przypis tłumacza]

Nunc consurgam, dicit Dominus, nunc exaltabor, nunc sublevabor (łac.) — Teraz powstanę, mówi Pan, teraz wywyższę, teraz się podniosę”. [przypis tłumacza]

Nunc (…) quiescunt — Manilius, Astronomica, IV, 225. [przypis tłumacza]

Nunc (…) violae — Persius, Satirae I, 37. [przypis tłumacza]

nunquam Ecclesia reformabitur (łac.) — „Nigdy Kościół nie będzie przekształcony”. [przypis tłumacza]

Nunquam (…) indulget — Quintus Curtius, Historiae Alexandri Magni, IV, 14. [przypis tłumacza]

Nunquam (…) mollivimus (łac.) — „Nigdy przyzwyczajenie pokonać nie może natury, bo jest niezwyciężona: ale my zaciemniliśmy naszego ducha zabobonem, pociągiem do rozkoszy, gnuśnym lenistwem, ciągle go jeszcze pognębiając przesądami i ziemi nawyczkami” (Cicero, Tusculanae disputationes, V, 27; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

nunquam (…) perducitur — Quintus Curtius, Historiae Alexandri Magni, IX, 2. [przypis tłumacza]

Nunquam (…) supersint — Iuvenalis, Satirae VIII, 183. [przypis tłumacza]

nurtów — ναμάτων (N), ρείθρων (D). [przypis tłumacza]

Nyklimena — sowa. [przypis tłumacza]

nyster — łamedwownik, jeden z 36 sprawiedliwych, którzy wg legendy przebywają na świecie w ukryciu. [przypis tłumacza]

ósma szczęśliwość — osiem błogosławieństw, Mt 5, 1. [przypis tłumacza]

ósmego dnia miesiąca Dios — Dios, listopad; w roku dwunastym panowania Nerona: rok 66 n.e. [przypis tłumacza]

ów burzliwy — u Dindorfa δεινότατος; tłumaczę przez burzliwy, acerrimus, streitbarer (Cl.) [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

ów chrzestny syn (baptizatus filius spiritalis) — Gniewomir, o którym mówi następnie [kronikarz] w rozdziale 47. [przypis tłumacza]

ów mądry filozof wyłupił sobie oczy (…) — Demokryt; por. Cicero, (O granicach dobra i zła, V, 29); ale Cycero podaje fakt ten jako niepewny, a Plutarch wręcz mu przeczy (O ciekawości, 11). [przypis tłumacza]

ów sobór był bardzo niezgodny, z przyczyny zabiegów i ambicyj o pierwsze miejsce — Spory te o pierwszeństwo miejsca między posłami znane są z historii soboru; jak również obecność w mieście 75 pasztetników, 250 piekarzy papieża i kardynałów etc. etc. [przypis tłumacza]

ów starożytny bóg (…) obyczaj miejsca, gdzie przynależy — Apollo (patrz: Ksenofont, Wspomnienia o Sokratesie, I, 3, 1). [przypis tłumacza]

ów wspaniały wstęp do bardzo niedostatecznego „Traktatu o poprawie rozumu”, który mogę zarazem polecić jako najskuteczniejszy ze znanych mi środków do uspokojenia nawałnicy wzruszeń — Schopenhauer, Die Welt als Wille und Vorstellung, § 68, ed. Grisebach (Reclam) I, 494. [przypis tłumacza]

Οὐ γὰρ (…) ἔαυτον — Herodot, Dzieje, VII, 10. [przypis tłumacza]

οὐρῆας μὲν πρῶτον (muły naprzód) — Homer, Iliada I 50. [gdzie mowa o tym, że Apollo, mszcząc się za zniewagę wyrządzoną przez Achajów, niosącymi zarazę strzałami z łuku poraził najpierw muły i psy; krytycy podnosili, że w pierwszej kolejności powinien przecież zaatakować ludzi; red. WL] [przypis tłumacza]

Oannes — bóstwo chaldejskie, pół-człowiek, pół-ryba. Oannes wyszedł z fal Morza Czerwonego, aby nauczyć świeżo stworzony świat sztuk i rolnictwa. [przypis tłumacza]

Obaida — Ὀβαίδας. [przypis tłumacza]

Obaidy — τὸν Ὀβαίδα (u Dindorfa Ὀβόδα). [przypis tłumacza]

Obaj — Periplektomenus i Pleusikles. [przypis tłumacza]

Obaj przybyli do mnie — Można raczej przypuszczać, że to Arsena pokierowała tym wszystkim. [przypis tłumacza]

Obawiając się (…) zabili mi przyjaciela — mówi o Stefanie de la Boètie. [przypis tłumacza]

Obawiam się tłumu, obawiam się samotności — Dionizjusza niepokój i mękę osamotnienia najlepiej malują opowiadania o mieczu Damoklesa i o parze przyjaciół (Damon i Fintiasz [lub Pytiasz]), wiernych do śmierci (por. balladę Schillera Die Bürgschaft [Rękojmia]). [przypis tłumacza]

obce ludy — ἀλλὰ βαρβαρικόν. [przypis tłumacza]

obcowanie z kimś bez przyjaźni — miłość i przyjaźń to nie jest wszystko jedno. [przypis tłumacza]

Obcych czy ziomków zarówno chronim — pochwała Ateńczyków za ich ludzkie prawa, dające opiekę i schronienie rozmaitym emigrantom politycznym. [przypis tłumacza]

obcych (…) i z nich tworzą sobie przyboczne straże — np. wojsko zaciężne Dionizjusza I, rówieśnika Ksenofonta, składało się z peloponeskich Greków, Sycylijczyków (tubylców, nie greckich kolonistów), Sabellów z Kampanii, Iberów (Hiszpanów), Celtów (Gallów). [przypis tłumacza]

obdzieranie — tak nazywają w Atenach kradzież szat w łaźni lub zdarcie z kogoś płaszcza na ulicy. [przypis tłumacza]

Obecnie jeszcze pokazują tam ślady oków Andromedy, co dowodzi, jak starożytny jest ów mit— w szczególniejszy sposób lgnęły do tej miejscowości mity o wielkich rybach. Andromeda, córka etiopskiego króla Kefeusza i Kasjopei, została tu przykuta do skały, aby ją pożarł potwór morski; ale Perseusz, syn Dzeusa i Danae, uwolnił ją. Tu Jonasza, do morza przez żeglarzy wrzuconego, połknęła wielka ryba (Jon 1, 3–2, 1). [przypis tłumacza]

Obecnie pragnę odpowiedzieć na właściwe oskarżenie… — iluzoryczne przejścia, gdy w rzeczywistości mówi ciągle o jednym; celem ich jest wywołanie wrażenia, jakoby mówca rozporządzał rzeczową i wyraziście rozczłonkowaną argumentacją. [przypis tłumacza]

Obecni, widząc zajeżdżającą gondolę o barwach ambasadora, zdumieli się — obywatelom weneckim nie wolno było utrzymywać żadnych stosunków z cudzoziemskimi ambasadorami i ich dworem. [przypis tłumacza]

obelżywie — ὑβρισθέντες, contumeliose, höhnisch (Clementz) [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

Obest (…) docent (łac.) — „Częstokroć powaga nauczycieli powstrzymuje i onieśmiela rozwój uczniów” (Cicero, De natura deorum, I, 5; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

obetnę mu uszy — We wszystkich scenach Damis jest owym kogucikiem, któremu zaraz czub nabrzmiewa. Wybuch ten daje sposobność Molierowi, aby ustami Kleanta wsunąć zasłużony zresztą komplement dla króla. [przypis tłumacza]

Ob…iajcie — W oryginale foutre; brak potocznego, a możliwego do użycia równoznacznika w języku polskim, kazał tłumaczowi cofnąć się aż do dawnych wzorów: „Jest czas obłapiania, jest czas odchodzenia od obłapiania…” (Eccl. III, 5.). [przypis tłumacza]

obie rozprawy kładące podstawę etyki są (…) uzupełnieniami odnośnych części dzieła głównego — zob. ustęp 3. [przypis tłumacza]

obietnica księgi Demokryta (…) — Cyceron, Księgi akademickie (Academica), II, 23. [przypis tłumacza]

O bitwie z towarzyszem Masławem — Pod wyrazem, „towarzysz” (comes), na wzór tegoż znaczenia w pieśni pogrobnej przez Galla nuconej Chrobremu, rozumiemy urzędnika dworskiego. Wszakże wyszczególnia go jeszcze kronikarz na urzędzie podczaszego niegdyś dworu Mieszka pincerna patris sui Meschonis et minister. Odmianka nazwy łacińskiej Meczslavi, mniej tu już nas zastanawia. Wreszcie historia cała Masława, po wyjaśnieniach z różnego powodu tej kwestii, w ostatnich czasach [publ. 1873 r.; red. WL], zdaje się, iż za wyczerpaną może się uważać należycie. [przypis tłumacza]

objął w stanie ciągłych walk domowych (…) wynikających z przewrotu istniejącego ustroju państwowego po upadku hegemonii Aten… — gdy miasta należały do ateńskiego związku morskiego, rządziły się demokratycznie, partie arystokratyczne sprzyjały Sparcie. Po upadku hegemonii Aten (404) zwycięski Lizander wprowadził wszędzie oligarchię, rządy dziesięciu (w Atenach trzydziestu tyranów), poparte garnizonem spartańskim pod komendą tzw. harmosty. Demokraci padali pod ręką kata lub szli na wygnanie. Zacietrzewienie było wielkie, a Lizander nie był czułostkowy. Około 401 r. mogły się takie zaburzenia powtórzyć; demokraci starali się znowu wypłynąć, a arystokraci bronili się. Polityka Agesilaosa szła po linii Lizandra, lecz Agesilaos nie potrzebował krwawych egzekucji, utorował mu drogę już Lizander. Ale pochwały Ksenofonta są przesadne. Ateński mówca Isokrates (436/5–338) wyraźnie powiada, że Agesilaos nie umiał zjednoczyć Hellenów przeciwko Persom; zamiast godzić rodaków, dzielił ich, popierając sympatyczną sobie partię. [przypis tłumacza]

objął zarząd nad Judeą Flawiusz Silwa — Σίλβας, r. 73 n.e. [przypis tłumacza]

o błędach jednej i drugiej strony — jeśli Tesalowie chcą się odłączyć od nieprzyjaciela, muszą przyśpieszyć kroku; to samo muszą zrobić Lacedemończycy, jeśli chcą doprowadzić do potyczki. Obie strony poruszają się zbyt powoli. [przypis tłumacza]

obłęd — θεοβλάβεια (Niese), φρενολάβεια (Dindorf). [przypis tłumacza]

obleczone w kąpielowe stroje — fragment dopisany. [przypis tłumacza]

oblig płatny na okaziciela — tu: aluzja do biletu spowiedzi odbytej u księdza uznającego bullę Unigenitus (1713) wymierzoną przeciw jansenistom; biletem takim musiał się wykazać każdy, kto chciał uzyskać ostatnie namaszczenie. Wynikłe stąd spory trwały aż do r. 1756. [przypis tłumacza]

O bólu: jeżeli nie do zniesienia… — według Epikura. [przypis tłumacza]

Obóz Żydowski — Ἰουδαίων στρατόπεδον. [przypis tłumacza]

Obojga Kyter, Pafu, Kypru, Włosto… — przyjmuję tu znakomitą koniekturę T. Zielińskiego Marginalien I, „Philologus” LX, 1901, str. 1–16, który ten wiersz odnosi do Kinesjasa, a nie jak wszyscy inni uczeni do Afrodyty. Gromiwoja wypowiada tu formułkę zaklęcia, aby „złe” poszło precz. [przypis tłumacza]

Obowiązkiem obrońców prawdy (…) głosić tylko rzeczy prawdziwe — Hilary z Poitiers, Liber contra Constantium Augustum. [przypis tłumacza]

obozowiska — στρατόπεδα (N), στρατόπεδον (D), stąd u tłumaczów „ein Lager” (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]; widzimy więc, że każda legia rozłożyła się w swoim obozie. [przypis tłumacza]

o braciach rodzonych, którzy (…) zabijają bez wyrzutów sumienia, ponieważ książę opłaca ich morderstwa — Por. [de la Metrie,] Discours sur le bonheur. [przypis tłumacza]

obrady nad (…) Bizancjum — za hegemonii Teb Bizancjum, odłączywszy się od Aten, stało po stronie tebańskiej; potem, zagrożone przez Filipa, razem z Peryntem weszło w porozumienie z wyspami jońskimi; oblężenie Bizancjum uznali Ateńczycy za ostateczne zerwanie pokoju. [przypis tłumacza]

obrał sobie — właściwie: zbudował, ᾠκοδόμησε; „und nach sich benannt hatte” Clementza i [pominięto tłum. na rosyjski] Henkla są dodatkami tłumaczów. [przypis tłumacza]

obraz Tissota — na obrazie tym znajduje się w istocie postać znanego klubowca, Karola Haas, który uchodził za pierwowzór Swanna; i inwokacja ta zwraca się wyraźnie do Karola Haas. [przypis tłumacza]

Obraz wzięty z żeglugi zawdzięczać może (…) lekturze mowy Kritiasa z Hellenik — Hellenika II 3. [przypis tłumacza]

Obrazy powszechności odkupienia jak to, że słońce oświeca wszystkich — Mt 5, 45. [przypis tłumacza]

Obrzezanie serca — Rz 2, 29. (fragm. 610 i 670). [przypis tłumacza]

Obsadzili ją sykariusze… — p. IV, VII, 2. [przypis tłumacza]

obsadzili Radę i urzędy według własnego widzimisię — archontem był Pitodoros, który należał do Rady Czterystu, a teraz był posłusznym narzędziem w rękach „trzydziestu”. Ateńczycy liczą lata według archonta (archon eponymos), ale r. 404/3 nazywali anarchią. Do Rady należeli prawie wszyscy byli członkowie Czterystu. [przypis tłumacza]

observentur (…) animo (łac.) — „Przed oczyma duszy niech się unoszą dostojne ideały” (Cicero, Tusculanae quaestiones [wyd. też pod tytułem: Tusculanae disputationes], II, 21; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

obserwantyni mirbeńscy — franciszkanie przestrzegający bardzo ostrej reguły. [przypis tłumacza]

obsikał ich tak dotkliwie (…) małych dzieci — Aluzja, znowuż wedle zawziętych komentatorów, rzekomo do podatków, jakimi Franciszek I obłożył Francję po wojnach włoskich, a także i do rodowego nazwiska pani d'Estampes: Pisseleu. [przypis tłumacza]