Motif: Jedzenie,
genre: Komedia

Komedia X

Dramat (9)

Jedzenie X

DORYMENA
Co ja widzę! Dorancie, ależ to prawdziwa uczta!
PAN JOURDAIN
Pani markiza raczy sobie...
↓ Expand fragment ↓
DORYMENA
Co ja widzę! Dorancie, ależ to prawdziwa uczta!
PAN JOURDAIN
Pani markiza raczy sobie żartować; pragnąłbym, aby ten posiłek był godniejszy jej łaskawej pochwały.
Dorymena, pan Jourdain, Dorant i trzej śpiewacy zasiadają do stołu
DORANT
Pan Jourdain ma słuszność, markizo, i wdzięczen mu jestem, że tak dobrze sprawuje honory domu. Podzielam najzupełniej jego zdanie, iż zastawa nie jest bynajmniej godną pani. To ja nią kierowałem, daleko mi zaś do doświadczenia, jakie w tym względzie posiadają niektórzy z naszych przyjaciół. Nie spotkasz się tedy, pani, z czymś bardzo kunsztownym, przeciwnie, znajdziesz niejeden występek przeciw prawidłom kulinarnym i niejedną niegramatyczność na punkcie dobrego smaku. Gdyby Damis, nasz przyjaciel, zajął się był tą sprawą, wszystko byłoby jak należy, jaśniałoby samą wytwornością i sztuką. Nie omieszkałby on sam skierować twej uwagi na każdą potrawę i dałby ci sposobność podziwiania jego wysokiego uzdolnienia w umiejętności smakołyków. Zwróciłby twoje spojrzenia na chleb, cały o złocistej skórce, wszędzie równo wypieczony, chrupiący mile pod twymi ząbkami, na wino o aksamitnym połysku, napełniające błogim ciepłem, a nieuderzające zbytnio do głowy, na ćwiartkę baraniny, szpikowanej pietruszką, na pieczeń z normandzkiego cielątka, białą, delikatną, która w ustach się rozpływa jak pasztet, na kuropatwy pachnące tak rozkosznie, a na zakończenie na wyborną zupę na bulionie, której towarzyszy młody tłuściutki indyk, otoczony gołąbkami i ozdobiony białą cebulką z domieszką różnorodnej sałaty. Co do mnie jednak, muszę się przyznać do swego braku znawstwa i, jak pan Jourdain… dobrze się wyraził, pragnąłbym, aby ta uczta była godniejszą pani.
DORYMENA
Mogę na to tylko odpowiedzieć, zajadając, jak pan widzi.
↑ Hide fragment ↑
Molière (Molier), Mieszczanin szlachcicem
No, widzisz; tłumaczę ci jaśnie:
Toż zupą dla mężczyzny jest kobieta właśnie;
I kiedy człowiek...
↓ Expand fragment ↓
No, widzisz; tłumaczę ci jaśnie:
Toż zupą dla mężczyzny jest kobieta właśnie;
I kiedy człowiek widzi, że inni zuchwalce
W jego zupie by chcieli wnet umoczyć palce,
W gniew wpada i do walki srogiej się sposobi.
↑ Hide fragment ↑
Molière (Molier), Szkoła żon
Ragueneau siedzi przy małym stoliku, z miną natchnioną, liczy na palcach i pisze.
PIERWSZY PASZTETNIK...
↓ Expand fragment ↓
Ragueneau siedzi przy małym stoliku, z miną natchnioną, liczy na palcach i pisze.
PIERWSZY PASZTETNIK
wnosząc półmisek z pieczystym, przystrojonym w ogon pawi
Pieczony paw!…
DRUGI PASZTETNIK
z półmiskiem ciasta
Ciasteczka!…
TRZECI PASZTETNIK
z blatem placków
Placki migdałowe!…
CZWARTY PASZTETNIK
z babką
Babka!…
KUCHCIK
z półmiskiem
Duszone mięso!…
↑ Hide fragment ↑
Edmond Rostand, Cyrano de Bergerac
Odwróć oczy, o, boska muzo, pełne czarów,
By ich nie zaczerwienił skwar kuchennych żarów!…
do...
↓ Expand fragment ↓
Odwróć oczy, o, boska muzo, pełne czarów,
By ich nie zaczerwienił skwar kuchennych żarów!…
do jednego z pasztetników, pokazując mu ciastka
W tych ciastkach całkiem krzywo siedzi konfitura:
Hemistychy po bokach, a w środku cezura!…
do drugiego, pokazując mu pasztet niedokończony
Uwieńczyć dachem trzeba te grzankowe mury!…
do Kuchcika, który siedząc na ziemi, wdziewa na rożen sztuki drobiu
A ty, co drób na rożnie mieścisz różnopióry,
Przełóż skromne kurczęta wspaniałym indykiem,
Jak Malherbe długie wiersze króciutkim wierszykiem,
Tutaj stopę przedłużaj, a tam znowu skracaj,
I strofki pieczystego przy ogniu obracaj!…
↑ Hide fragment ↑
Edmond Rostand, Cyrano de Bergerac
INNY UCZEŃ
wnosząc półmisek przykryty serwetą
Jegomość! Z brioszowego ciasta i ze sera
Upiekłem niespodziankę...
↓ Expand fragment ↓
INNY UCZEŃ
wnosząc półmisek przykryty serwetą
Jegomość! Z brioszowego ciasta i ze sera
Upiekłem niespodziankę dla was… Patrzcie!…
Odkrywa półmisek, na którym widnieje duża lira z ciasta.
RAGUENEAU
zachwycony
Lira!…
UCZEŃ
Struny jej, patrzcie jeno, z czystego karmelu!…
RAGUENEAU
wzruszony
A laur ze strączków grochu!…
↑ Hide fragment ↑
Edmond Rostand, Cyrano de Bergerac
RAGUENEAU
do drugiego poety
Pewien przepis na ciastko przystroiłem w rymy…
TRZECI POETA
stając przy...
↓ Expand fragment ↓
RAGUENEAU
do drugiego poety
Pewien przepis na ciastko przystroiłem w rymy…
TRZECI POETA
stając przy półmisku pączków ze śmietaną
A tak, przepis na ciastka!… Prosimy! prosimy!…
CZWARTY POETA
przypatrując się brioszce, którą ściągnął
Tej brioszce czepek na łbie dziwacznie się boczy!…
Zdejmuje go zębami.
PIERWSZY POETA
Spod cykatowych powiek strzelają z uboczy
Na mnie tego piernika migdałowe oczy!…
Zabiera go.
TRZECI POETA
ściskając z lekka pączek ze śmietaną
Ten pączek jak w uśmiechu usteczka otwiera!…
DRUGI POETA
nadgryzając lirę z ciasta
Słuchamy!… Po raz pierwszy żywi mnie dziś lira!…
RAGUENEAU
przygotowuje się do deklamacji, kaszle, poprawia czapkę na głowie i staje w pozycji.
Przepis wierszem…
DRUGI POETA
do pierwszego, potrącając go łokciem
Ty śniadasz?…
PIERWSZY POETA
do drugiego
Jem, co jest gotowe!…
RAGUENEAU
Przepis, jak się torciki robi migdałowe.
Bij na piankę jajek kilka,
A gdy przejdzie czasu chwilka,
Ściśnij w dłoni swej cytrynę
Odrobinę.
Kiedy spłynie sok na piankę,
Niechaj dłużej nikt nie czeka,
I z migdałów słodkich mleka
Doda szklankę!…
Mając dzieła już połowę,
Rozrób ciasto śmietankowe,
I pilnując ściśle normy —
Włóż do formy!
Przy czym szybko niech twój palec
Z tego ciasta zrobi walec,
I otoczy nim jej boki —
W krąg szeroki!…
Do samego teraz środka
Niechaj spłynie pianka słodka.
I skończona oto heca,
Oprócz pieca.
Nim godzina jednak minie,
Jeśli dobry żar w kominie,
Pyszny torcik migdałowy —
Masz gotowy!…
JEDEN Z POETÓW
dławiąc się
Hompf!…
INNI POECI
z pełną gębą
Przewyborne!… Pyszne!…
Idą w głąb sklepu, zajadając.
CYRANO
który zauważył ich postępowanie, podchodząc do Ragueneau
Czerwony jak rydze,
Tokujesz, nic nie wiedząc, a oni żrą…
RAGUENEAU
przytłumionym głosem, uśmiechając się
Widzę,
Nie patrząc tam, by głodnej nie zawstydzić rzeszy;
A taka deklamacja podwójnie mnie cieszy,
Bo folgując słabostce miłej w takiej chwili,
Pozwalam jeść biedakom, którzy głodni byli!…
CYRANO
klepiąc go po ramieniu
Podobasz mi się, wasze…
Ragueneau odchodzi, podążając za swoimi przyjaciółmi. Cyrano odprowadza go oczyma, potem nagle i nieco szorstko
Lizo!…
Liza, czułą rozmową z muszkieterem zajęta, zadrżała, i podchodzi spiesznie ku Cyranowi
Ten wojskowy
Smali aśćce cholewki…
Liza
tonem obrażonym
Oo! Mój wzrok surowy
Zwycięsko myśli gromić zwykł nieprzyzwoite!…
CYRANO
Jak na zwycięzców… oczy aśćki są podbite!…
LIZA
dławiąc się gniewem
Ależ…
CYRANO
Dość! Mąż twój sercu mojemu jest drogi,
Zabraniam więc surowo przypinać mu rogi…
LIZA
Ależ ja…
CYRANO
który podniósł był głos dostatecznie, by słyszanym być przez galanta
Kto zrozumiał, niech z tego skorzysta!…
Kłania się znacząco muszkieterowi, po czym, spojrzawszy na zegar, idzie ku drzwiom wejściowym w głębi sceny i stanąwszy przy nich, wygląda na ulicę.
LIZA
do muszkietera, który odkłonił się był Bergeracowi
Nie pojmuję waćpana!… Piękny mi gwardzista!…
Powiedz mu coś o nosie…
MUSZKIETER
O nosie, o nosie…
Odchodzi skwapliwie; Liza idzie za nim.
CYRANO
ode drzwi, przy których stanął, dając znak Ragueneau'owi, by uprowadził poetów
Pst!…
RAGUENEAU
do poetów
Niepodobna wierszy czytać w tym chaosie…
CYRANO
niecierpliwiąc się
Pst! pst!…
RAGUENEAU
wskazując im drzwi na prawo
Tam będzie nam wygodniej!…
pociągając ich za sobą
Lepiej się zabawim!…
PIERWSZY POETA
zrozpaczony, z pełną gębą
A ciastka?…
DRUGI POETA
Zabierzemy!… Toż ich nie zostawim!…
Wychodzą wszyscy procesjonalnie za gospodarzem, unosząc z sobą kilka półmisków.
SCENA PIĄTA
Cyrano, Roksana, Ochmistrzyni.
CYRANO
Jeśli mi stąd wybłyśnie cień nadziei cienia,
Oddam jej list mój…
Roksana w masce, poprzedzając swą ochmistrzynię, ukazuje się w szybach drzwi wejściowych. Cyrano żywym ruchem otwiera drzwi.
Proszę!…
Przystępując do ochmistrzyni
Dwa słówka duegna!…
OCHMISTRZYNI
Sześć!…
CYRANO
Czy asińdźka bardzo łakoma?…
OCHMISTRZYNI
Jak kotka!…
CYRANO
biorąc z bufetu jedną z papierowych torebek
Masz więc tu Benserade'a odę…
OCHMISTRZYNI
Co?…
CYRANO
…do środka
Ciasteczek śmietankowych kilka aśćce wkładam.
OCHMISTRZYNI
Ooo!…
CYRANO
A pączki czy lubisz?…
OCHMISTRZYNI
Za nimi przepadam,
Zwłaszcza gdy zawierają w sobie bitą piankę!…
CYRANO
Sześć pączków więc asińdźce zawijam w sielankę
Saint-Amanta!… Zaś w wiersze pana Chapelaina,
Składam tutaj smacznego kawał baumkuchena.
Asińdźka lubisz ciastka świeże?…
OCHMISTRZYNI
Bez różnicy!…
CYRANO
wręczając jej napełnione torebki
Raczże te tutaj wszystkie spożyć na ulicy.
OCHMISTRZYNI
Ależ…
CYRANO
popychając ją z lekka ku drzwiom
I nie powracać do nas aż po ich spożyciu!
Zamknąwszy za nią drzwi, powraca do Roksany i odkrywszy głowę, pełen szacunku, zatrzymuje się w przyzwoitym oddaleniu.
SCENA SZÓSTA
Cyrano, Roksana, Ochmistrzyni przez małą chwilę.
CYRANO
Błogosławiona stokroć ta chwila w mym życiu,
Gdy wspomniawszy, że żyję, zeszłaś tutaj, pani,
Aby… aby?…
ROKSANA
która zrzuciła maskę
Najsamprzód hołd ci złożyć w dani.
Widziałam bój waćpana. Ach, jak byłam radą,
Kiedyś tego nicponia upokorzył szpadą;
Bo musisz waszmość wiedzieć, że się kocha we mnie
Pewien magnat potężny…
CYRANO
De Guiche?…
ROKSANA
I nikczemnie
Narzuca mi innego; a ów pokonany
To właśnie upatrzony dla mnie mąż…
CYRANO
Słomiany!…
z ukłonem
Tym ci lepiej!… To dla mnie odkryciem jest miłe:
Nie o mój nos — o piękne twe oczy walczyłem!…
ROKSANA
Potem… chciałam… Lecz mówiąc to, co tu wyjawię,
Musiałabym odnaleźć tego brata prawie,
Z którym niegdyś igrałam w parku, przy jeziorze…
CYRANO
Tak! Zjeżdżaliście do nas co rok w letniej porze…
ROKSANA
Szpadą z drzewa staczałeś urojone walki…
CYRANO
Kukurydza swą nacią stroiła twe lalki…
ROKSANA
To był czas psoty…
CYRANO
Cacek…
ROKSANA
Łakotek…
CYRANO
Chowanki…
ROKSANA
Czas, gdy waszmość spełniałeś wszystkie me zachcianki…
CYRANO
Roksana w krótkiej sukni była Madzią wtedy…
ROKSANA
Czy byłam wówczas ładna?…
CYRANO
żartobliwie
Tak!… Dosyć!… Od biedy!…
ROKSANA
Czasem, dłoń skaleczywszy przy jakimś psikusie,
Przybiegałeś… Ja wtedy, udając matusię,
Wołałam, groźnie memu każąc dźwięczeć słowu:
„I gdzież mi się tak ślicznie urządziłeś znowu?…”
zatrzymuje się osłupiała
A to co?…
Cyrano usiłuje cofnąć rękę
Pokaż zaraz!… Nie, to strach!… W tym wieku
Jeszcze!… Gdzież to złapałeś, niedobry człowieku?…
CYRANO
Bawiąc się w okolicy wieży Nesle, przy bramie…
ROKSANA
siada na krześle i maczając chustkę w szklance wody
Pokaż…
CYRANO
siadając przy niej
Nie sposób takiej opierać się mamie!…
ROKSANA
obmywając mu rękę
I powiedzże mi, waszmość, jak się wszystko działo;
Iluś miał przeciw sobie?…
CYRANO
E, setkę niecałą!…
ROKSANA
Mów!…
CYRANO
Nie! To nieciekawe!… Powiedz pani raczej,
Czegoś wprzód rzec nie śmiała…
ROKSANA
nie wypuszczając jego ręki
O, teraz inaczej!
Teraz woniami wspomnień dziecinnych owiana,
Ośmieliłam się… Otóż, jestem zakochana!
CYRANO
Ach!…
ROKSANA
W kimś, co tego nie wie…
CYRANO
Ach!…
ROKSANA
Dotychczas jeszcze!…
CYRANO
Ach!…
ROKSANA
Lecz komu, gdy nie zgadł, wkrótce to obwieszczę!…
CYRANO
Ach!…
ROKSANA
Jest to biedny chłopiec, który o mnie marzy,
A kochania mi swego wyznać się nie waży…
CYRANO
Ach!…
ROKSANA
obwiązując mu ręką swą chusteczką
Pozwól tętno zbadać… Masz gorączkę małą!…
Widziałam, jak na ustach wyznanie mu drżało!…
CYRANO
Ach!…
ROKSANA
kończąc opatrunek
I wyobraź sobie — to pewno coś wróży!…
Ten chłopiec, mój kuzynie, w twoim pułku służy!…
CYRANO
Ach!…
ROKSANA
śmiejąc się
W twojej kompanii właśnie…
CYRANO
Ach!…
ROKSANA
Umysł szlachetny
Widnieje z jego oczu… Geniusz, dowcip świetny,
Młodość, waleczność, duma z czoła jego świeci,
Układny, piękny…
CYRANO
zrywając się, pobladłszy
Piękny!…
ROKSANA
Co to?… Co waszeci?…
CYRANO
Mnie?… Nic, nic!…
pokazując rękę z uśmiechem
To ta buba!…
ROKSANA
Wkrótce się zagoi.
Widuję go w teatrze tylko z loży mojej…
CYRANO
Nie mówiliście z sobą?…
ROKSANA
Nie!… Tylko oczyma!…
CYRANO
Skądżeś się dowiedziała?…
ROKSANA
Czyż kumoszek nie ma?…
Na placu Royale o tym mi opowiadano…
CYRANO
Więc on w kadetach służy?…
ROKSANA
W gwardii…
CYRANO
Jego miano?…
ROKSANA
Chrystian baron de Neuvillette…
CYRANO
Mylisz się pani;
Takiego u nas nie ma…
ROKSANA
Owszem, jest w kompanii
Kapitana de Carbon. Służy od dziś rana…
CYRANO
Jak to?… I tak od razu jużeś zakochana?…
OCHMISTRZYNI
otwierając drzwi w głębi
Wasza miłość, spożyłam wszystkie już ciasteczka…
CYRANO
To idź asińdźka wiersze odczytać z woreczka…
Ochmistrzyni oddala się
Lubując się w dowcipie, w wymowie wybredna,
Wykwintna! — Cóż natenczas poczniesz moja biedna,
Jeśli to dziki prostak, co dwóch słów nie sklei?…
ROKSANA
Skądże?… Ma przecież włosy jak pasterz z Astrei!…
CYRANO
Lecz jeśli to jest płytka, choć trefiona głowa?…
ROKSANA
Nie, nie!… On może tylko piękne mówić słowa!…
CYRANO
Prawda, skoro wąs piękny!… Lecz gdyby duch karła
W tym bożku?… gdyby głupi był?…
ROKSANA
tupiąc nogą
Tobym umarła!…
CYRANO
po chwili milczenia
Wezwałaś mnie tu pani, by mi to powiedzieć?
Przyznam, że myślą celu nie mogę wyśledzić!…
ROKSANA
Bo to, słyszałam wczoraj rzecz, która mnie straszy.
Mówiono, że jesteście tam w kompanii waszej
Gaskończykami wszyscy…
CYRANO
I sprawiamy tuzy
Żółtodzióbkom, co do nas włażą jak intruzy,
Nie będąc Gaskonami, jak my, z krwi i kości?…
Czy takie miałaś pani o nas wiadomości?
ROKSANA
Tak!… O, ja drżę o niego!…
CYRANO
półgłosem przez zaciśnięte zęby
Słusznie, jak Bóg żywy!…
ROKSANA
Ale wczoraj w teatrze, gdyś karcił, straszliwy,
Tego łotra, gdyś czoło stawiał trutniom onym,
Widząc cię takim wielkim i tak niezwalczonym,
Pomyślałam: O, gdyby ta stal, co tam brząka…
CYRANO
z uśmiechem
Rozumiem już!… Zasłonię twojego baronka!…
ROKSANA
Nieprawdaż, ty go w każdej obronisz potrzebie?
Ja zawsze taką przyjaźń żywiłam dla ciebie!…
CYRANO
Tak, tak!…
ROKSANA
Będziesz mu druhem?…
CYRANO
Będę!…
ROKSANA
Kartelusze
Żadne go nie dosięgną?…
CYRANO
Nie, na moją duszę!…
ROKSANA
O, ja cię bardzo kocham!… Już do dom iść muszę!…
wkładając maskę i zarzucając na głowę koronkową mantylę, w roztargnieniu
Aleś mi nic nie mówił waść o swoim boju.
Musiał być srogi!… W strasznym byłam niepokoju!…
Mów mu, niech pisze do mnie!…
rzucając mu ręką całuska
Kocham cię, kuzynie!…
CYRANO
Tak, tak!…
ROKSANA
Stu ludzi przeciw tobie? Żegnaj ninie!
Nie zapomnę ci tego w ostatniej godzinie!…
CYRANO
Tak, tak!…
ROKSANA
Niech pisze!… Jeden na stu, wielki Boże!
Teraz nie mogę; powiesz mi to w innej porze…
Jeden przeciw stu ludziom! To strach, co za męstwo!…
CYRANO
kłaniając się półgłosem
Większe od tego czasu odniosłem zwycięstwo!…
Roksana wychodzi. Cyrano pozostaje, jak w ziemię wryty, nieruchomy, z oczyma spuszczonymi. Chwila milczenia. Potem otwierają się drzwi na prawo i Ragueneau wystawia głowę.
SCENA SIÓDMA
Cyrano, Ragueneau, Poeci, Carbon de Castel-Jaloux, Kadeci, Tłum, później de Guiche.
RAGUENEAU
Czy można?…
CYRANO
nie ruszając się z miejsca
Tak!…
Ragueneau daje znak swym przyjaciołom, aby weszli. Poeci wchodzą, a równocześnie przez drzwi w głębi wchodzi Carbon de Castel-Jaloux, w stroju kapitana gwardii, wymachując rękami na widok Cyrana.
CARBON DE CASTEL-JALOUX
drżąc z uciechy
A, jesteś wreszcie?…
CYRANO
podnosząc głowę
Kapitanie!…
CARBON
Nasz bohater!… Już wiemy wszystko!… Tam w altanie
Naprzeciwko kadetów ze trzydziestu czeka…
CYRANO
cofając się
Ależ…
CARBON
chcąc go pociągnąć ze sobą
Chodź, chcą cię widzieć…
CYRANO
Nie!…
CARBON
Toż niedaleka
Droga!… Piją naprzeciw, pod Krzyżem, na dworze.
CYRANO
Ja…
CARBON
podchodzi ku drzwiom i wrzeszczy tubalnym głosem
Bohater się wzdraga… W kwaśnym jest humorze!…
GŁOS
za drzwiami
Ach! Sandious!…
Zgiełk za drzwiami; słychać szczęk szpad i łoskot kroków w ciężkich butach.
CARBON
zacierając ręce
Już!… Już idą!… Już są na ulicy!…
KADECI
wchodząc do paszteciarni
Milledious!… Capdedious!… Mordious!… Pocapdedious!…
RAGUENEAU
cofając się z przerażeniem
To waszmoście tu wszyscy sami Gaskończycy?…
KADECI
Wszyscy!…
PIERWSZY KADET
do Cyrana
Brawo!…
CYRANO
Baronie!…
DRUGI KADET
ściskając mu ręce
Niech żyje!…
CYRANO
Baronie!…
TRZECI KADET
całując go
Buzi!…
CYRANO
Baronie!…
KILKU KADETÓW
wyciągając do niego ręce
Pozwól uścisnąć twe dłonie!…
CYRANO
nie wiedząc już, któremu z nich odpowiedzieć
Baronie!… Ach, baronie, łaski!…
RAGUENEAU
Pan Bóg z nami!…
To waszmoście jesteście wszyscy baronami?…
KADECI
Wszyscy!…
RAGUENEAU
Ej, czy to waście powiadacie szczerze?…
PIERWSZY KADET
Z perełek naszych koron zbudowałbyś wieżę!…
LE BRET
wszedłszy, podbiega ku Cyranowi
Szukają cię! Tłum ludzi w gorączce tu śpieszy;
Ci, co szli wczoraj z tobą przodują tej rzeszy!…
CYRANO
Nie mówiłeś, gdzie jestem?
LE BRET
Owszem, powiedziałem!…
JAKIŚ MIESZCZANIN
wchodząc na czele kilku ludzi
Wasza cześć! Marais całe pędzi tu nawałem.
LE BRET
uśmiechając się, z cicha do Cyrana
A ona?…
CYRANO
z żywością
Milcz!…
LICZNE GŁOSY
za sceną
Cyrano!…
Tłum wpada do paszteciarni. Okrzyki, zgiełk, ścisk, potrącania.
RAGUENEAU
wylazłszy na stół
Przewrócą sklep cały,
Cha, cha, cha!!… Tłuką wszystko!… To widok wspaniały!…
LUDZIE
otaczający Cyrana
Przyjacielu kochany, drogi przyjacielu!…
CYRANO
Wczoraj jeszcze nie miałem przyjaciół tak wielu.
LE BRET
w zachwycie
Powodzenie!…
JEDEN Z MARGRABIÓW
podbiegając z wyciągniętymi rękami
Ach, gdybyś ty wiedział, mój drogi…
CYRANO
Gdybyś?… Ty?… Czyśmy razem pasali bezrogi?…
INNY MARGRABIA
Chcę waćpana przedstawić damom, które trawi
Ciekawość…
CYRANO
Lecz asindziej, kto mi go przedstawi?…
LE BRET
zdumiony
Co tobie?…
CYRANO
Milcz!…
JAKIŚ LITERAT
z przyborami do pisania
Czy mogę prosić o szczegóły?…
CYRANO
Nie!…
LE BRET
potrącając go łokciem
To jest Teofrastus Renaudot, bibuły
Gazeciarskiej inwentor znakomity…
CYRANO
Basta!…
LE BRET
Ten świstek, nowin pełny ze świata i z miasta,
Jak mówią, rolę wielką odegra w przyszłości!…
JEDEN Z POETÓW
podchodząc
Wasza cześć!…
CYRANO
Jeszcze?…
POETA
Chciałbym z nazwiska waszmości
Ułożyć pięcioraki akrostych…
KTOŚ Z TŁUMU
podchodząc
Mości panie!…
CYRANO
Dosyć!…
Poruszenie. Obecni dają rum wchodzącemu hrabi de Guiche i jego orszakowi. Cuigy, Brissaille i oficerowie, którzy na końcu pierwszego aktu towarzyszyli Cyranowi. Cuigy podchodzi ku niemu z żywością.
CUIGY
do Cyrana
Hrabia de Guiche!…
TŁUM
ustępując miejsca hrabiemu
Aaa!…
CUIGY
Przynosi posłanie
Od marszałka Gassiona!…
DE GUICHE
kłaniając się Cyranowi
…który za mą sprawą
Hołd imprezie najnowszej aści składa…
TŁUM
Brawo!…
CYRANO
uchylając czoła
Jegomość pan marszałek na odwadze zna się.
DE GUICHE
Nie wierzył, aż przysięgli obecni w tym czasie
Pod bramą, że widzieli…
CUIGY
Oczyma własnymi.
LE BRET
z cicha do Cyrana, który zda się być nieprzytomny
Ależ…
CYRANO
Milcz!…
LE BRET
Cierpisz, widzę…
CYRANO
drgnąwszy, podnosi głowę żywym ruchem
Co? Przed ludźmi tymi
wąsy jego stroszą się, pierś się nadyma
Ja cierpieć?… Wnet zobaczysz!…
DE GUICHE
któremu Cuigy coś szeptał do ucha
Waść już tyle wieńców
Zdobyłeś?… Waćpan służysz w pułku tych szaleńców,
Gaskończyków.
CYRANO
sucho
W kadetach służę, mości panie!
JEDEN Z KADETÓW
głosem tubalnym
U nas!…
DE GUICHE
spoglądając na Gaskończyków, zgrupowanych za Cyranem
Więc ci panowie z miną niesłychanie
Butną to są…
CARBON DE CASTEL-JALOUX
Cyrano….
CYRANO
Mości kapitanie!…
CARBON
Ponieważ tu kompania zebrana w całości,
Zechciej ją waść przedstawić hrabi jegomości!…
CYRANO
postąpiwszy dwa kroki naprzód ku Hrabiemu i pokazując ręką Gaskończyków
Gaskońskie oto są junaki…
Carbona de Castel-Jaloux;
Bezczelni łgarze, zabijaki,
Gaskońskie oto są junaki!…
Tak dumni każdy, jak król jaki,
Bo w każdym łotr, lecz szlachty dwu;
Gaskońskie oto są junaki
Carbona de Castel-Jaloux!…
Wzrok orli, czapli chód, lwie kłaki,
Wąs rysi, głód wilczego kłu!
W puch walą podły gmin wszelaki
Wzrok orli, czapli chód, lwie kłaki!…
Ich kapelusze — to przetaki,
Lecz za to czub — od diabłów stu!
Wzrok orli, czapli chód, lwie kłaki,
Wąs rysi, głód wilczego kłu!…
„Rozwal-mu-pysk” i „Pruj-mu-flaki” —
Tak zową się z krwawego chrztu!
Krew chłepcą tak, jak lwie szczeniaki
„Rozwal-mu-pysk” i „Pruj-mu-flaki”!…
Gdzie gra na pięść-kij-nóż-tasaki,
He-hej! w lot pędzą tam co tchu;
„Rozwal mu pysk” i „Pruj-mu-flaki” —
Tak zową się z krwawego chrztu!
Gaskońskie oto są junaki,
Co mężom spokój trują snu!
Kobietko — diable siedmioraki! —
Gaskońskie oto są junaki!…
Niech rogal z gniewu ssie kułaki;
Graj trąbko, graj: Tra-ta!… Ku-ku!…
Gaskońskie oto są junaki,
Co mężom spokój trują snu!…
DE GUICHE
rozparłszy się niedbale w fotelu, który mu skwapliwie był przystawił Ragueneau
Poeta to dziś zbytek, co się płaci drogo.
Chcesz waść należeć do mnie?…
CYRANO
O nie, do nikogo!…
DE GUICHE
Stryj mój, kardynał, dość się nacieszyć nie może
Twą werwą…. Forytować mogę…
LE BRET
olśniony
Wielki Boże!…
DE GUICHE
Waćpan pięć aktów rymem napisałaś pono?…
LE BRET
do Cyrana na ucho
Słuchaj! Twa Agrypina będzie wystawioną!…
DE GUICHE
Zanieś mu je!…
CYRANO
uradowany, na wpół ulegając
Prawdziwie!…
DE GUICHE
On się w znawcę bawi,
Wszystkiego kilka wierszy może ci poprawi…
CYRANO
którego twarz zamroczyła się natychmiast
Nie sposób, mości panie! Krew się we mnie pieni,
Na myśl samą, że komę jedną mi ktoś zmieni…
DE GUICHE
Lecz w zamian, jeśli wiersz go upieści przyjemnie,
Drogo płaci za niego…
CYRANO
Nie drożej ode mnie,
Bo najlepszą zapłatą za wiersz, który zrobię,
Jest to, że mnie upaja, gdy go nucę sobie!…
DE GUICHE
Waćpan dumny!…
CYRANO
Prawdziwie? Waszmość zauważył?…
JEDEN Z KADETÓW
wchodząc, z nadzianymi na szpadę swą zatłuszczonymi i podziurawionymi kapeluszami o połamanych piórach
Patrz, Cyrano, zwierzyna, jaką los nam zdarzył!…
Kapelusze te naszlim rano na bulwarku;
To po tych, co zmykali, mając śmierć na karku!…
CARBON
Świetne łupy!…
WSZYSCY
śmiejąc się
Cha, cha, cha!…
CUIGY
Ten, co te łajdaki
Posłał, wściekać się musi!…
BRISSAILLE
Kto to mógł być taki?
DE GUICHE
To ja!…
Śmiechy milkną; po pauzie
Gdy własne ręce brudzi praca taka,
Ukarać im kazałem poetę-pijaka!…
Ogólne zakłopotanie; wszyscy milczą.
KADET
półgłosem do Cyrana, pokazując mu kapelusze
Co z tym zrobić?… Tłuszcz kapie!… Udusić w śmietanie?…
CYRANO
biorąc szpadę, na której zawieszone są kapelusze, i zsuwając je w ukłonie do stóp Hrabi
Racz to swym przyjaciołom zwrócić, mości panie!…
DE GUICHE
zerwawszy się, głosem gromkim, sucho
Lektyka! Służba moja!… Idę precz! Dość tego!…
do Cyrana gwałtownie
A waszmość…
GŁOS NA ULICY
wołając
Hej, kolebka jaśnie wielmożnego
De Guiche!…
DE GUICHE
opanowawszy się, z uśmiechem
Waść Don Kichota czytałeś?…
CYRANO
z ukłonem
Czytałem,
I głowę przed tym wzniosłym kłonię sowizdrzałem!…
DE GUICHE
Więc polecam…
HAJDUK HRABIEGO
we drzwiach
Kolebka czeka przede drzwiami!…
DE GUICHE
Rozdział, gdzie opisuje walkę z wiatrakami…
CYRANO
z ukłonem
Rozdział trzynasty!…
DE GUICHE
Właśnie, bo się czasem zdarza,
Że tego, co napadać na nie się odważa…
CYRANO
Napadam więc na ludzi, których wiatr obraca?
DE GUICHE
Wiatrak młyńcem swych ramion po żebrach pomaca,
I porwawszy go w wiry napowietrznej jazdy,
Wbije w błotną kałużę…
CYRANO
Lub unosi w gwiazdy!…
De Guiche wychodzi. Widać, jak wsiada do lektyki. Szlachta oddala się, szepcząc między sobą. Le Bret odprowadza gości do drzwi. Tłum się rozchodzi.
SCENA ÓSMA
Cyrano, Le Bret, Kadeci, którzy obsiedli stoły po prawej i po lewej i którym usługa paszteciarni podaje jadło i napitek.
CYRANO
kłaniając się tym, którzy wychodzą, nie śmiejąc go pożegnać
Czołem, waszmoście!… Czołem!…
LE BRET
zrozpaczony, powracając ode drzwi, z podniesionymi ramionami
Ubrałeś się caca!…
CYRANO
O, ty! ty musisz gderać!…
LE BRET
Czyż ta wroga praca
Przeciw fortunie, gdy się uśmiechnie w przelocie,
Nie jest dziełem szaleńca?…
CYRANO
Szaleję w istocie!…
LE BRET
tryumfująco
Aaa!
CYRANO
Czynię to z zasady, bo to czasem rzeźwi,
Być szalonym narwańcem, gdy inni zbyt trzeźwi…
LE BRET
Gdybyś twą muszkieterską chciał okiełzać duszę,
Grosz, sława…
CYRANO
Cóż więc w celu tym uczynić muszę?…
Uczepić się gdzieś klamki na magnackim dworze
I jak ów bluszcz, po dębu pełzający korze,
Piąć się w górę służalstwem, a nie własną siłą?…
Nie, dzięki!… Dedykować, jak tylu zrobiło,
Wiersze swe mecenasom głupim i przywyknąć,
By słuchając ich bredni, w nos śmiechem nie ryknąć?
Na błazna lisi ogon w pióropusz zamienić,
By chmurną twarz ministra śmiechem rozpromienić?…
Nie, dzięki!… Mydlić oczy i pić te mydliny,
Rankoru swej infamii nie zdradzając z miny?
Od czołgania się w prochu brudne mieć kolano,
Skórę na brzuchu zdartą, do cna wyświechtaną?…
Nie, dzięki!… Chorągiewką być, która co chwilka
Zwraca się do kapusty? — do kozy? — do wilka?
Być ręką, która, myjąc drugą, siebie brudzi?
Trybularzem, co marnych nos okadza ludzi?…
Nie, dzięki!… Ze szczebelków pnąc się na szczebelki,
Zajaśnieć w małym kółku jako pisarz wielki,
I w łodzi, którą wiosło madrygałów żenie,
Płynąć, unosząc w żaglach starych bab westchnienie?…
Nie, dzięki!… Własnym sumptem swe tłoczyć piosenki
U starego wydawcy Sercy?… O, nie! dzięki!…
Dać się wybrać papieżem na onych synodach,
Co sejmują przy dzbanie w szynkownych gospodach?…
Nie, dzięki!… Skrzętnie kuszcze podlewać laurowe,
Zdobyte sonecikiem, miast sięgać po nowe?…
Dzięki!… Przyznawać talent marnym tylko chłystkom?
Submitować się kornie dziennikarskim świstkom?
Budzić się co dnia z myślą: ach, byle me imię
Redaktor „Merkurego” zachował w estymie?…
Nie, dzięki!… Drżąc ze strachu, ważyć każde słowo?
Torować sobie drogę czapką, a nie głową?
Uniżać się do prośby? Dać się forytować?…
Nie, dzięki! dzięki! dzięki!… Chcę sobie dworować,
Śpiewać, śnić, mym natchnieniom folgując swawolnym,
Być samotnym, to prawda, lecz sobą! lecz wolnym! —
Nieskrępowany zgoła, pełnię animuszu
Wylewać w madrygale, albo w karteluszu!
Bez troski, czy grosz kapnie, czy sława przyświeca,
Tworzyć swą zamierzoną Podróż do księżyca!
Słóweczka nie napisać, co by nie wyrosło
Z najgłębszej ducha treści, i z dumą wyniosłą
Móc sobie mówić co dnia: Tak, tak, mój maleńki,
Lubuj się kwiatów twoich woniami i wdzięki,
Bo to wszystko jest plonem twej głowy i ręki!
Nikomu cezarowej nie być dłużnym części,
Słowem, bluszcz depcąc, choćby dębem się nie było,
Niewysoko się może wznieść, lecz własną siłą!…
LE BRET
Zgoda!… Gardzisz paktami, drogą życia zatem
Idź sam! Ale nie szukaj walki z całym światem!
Skąd ci się wziął ten nałóg, najgorszy z nałogów —
Wszędzie na każdym kroku wzniecać sobie wrogów?…
CYRANO
Pytasz skąd?… To przywarło do mnie tak, mój bracie,
Gdym ujrzał, jak przyjaciół tłum sobie jednacie,
Jak Kastora uśmiechem wierny Polluks durzy,
Sznurując wargi swoje jak kuperek kurzy!…
Wolę, gdy łotr, obrażon, nie skłoni mi głowy;
Wtedy wołam z uciechą: Przybył mi wróg nowy!…
LE BRET
Co za szaleństwo?…
CYRANO
Prawda! Tym umysł mój grzeszy!
Lubię się nie podobać; nienawiść mnie cieszy!…
Ach, gdybyś wiedział, drogi, jak pewnie się kroczy,
Gdy nienawiścią prażą nas niechętne oczy,
I jak ucieszne plamy na połach kaftana
Zostawia żółć zawistnych i nikczemnych piana!…
— Ta miękka przyjaźń, co w nią każdy z was tak wierzy,
Podobną jest do sutych italskich kołnierzy,
W których miękkiej koronce niewieścieje szyja…
Wygodne to, lecz zgoła prezencji nie sprzyja,
Bo głowa nie znajdując podpory, jak w puchu,
Przywyka do chwiejnego na wsze strony ruchu!…
Mnie zaś nienawiść stroi co dnia w kryzy nowe,
Których krochmal przymusza górą nosić głowę.
Każdy wróg nowy — dla mnie jest karbikiem nowym,
Który ciśnie, lecz blaskiem ozłaca tęczowym,
Bo do kryzy hiszpańskiej podobną niewolą,
Nienawiść jest garrotą — lecz jest… aureolą!…
LE BRET
po chwili, biorąc go pod ramię
Głośno folguj goryczy… możeć ulży trocha!
Lecz cicho musisz przyznać: ona cię nie kocha!…
CYRANO
z żywością
Milcz!…
W czasie tej rozmowy wszedł był Chrystian, usiłując się do kadetów zbliżyć. Widząc jednak, iż mu nie odpowiadają, usiadł przy osobnym stoliku, obsługiwany przez Lizę.
SCENA DZIEWIĄTA
Cyrano, Le Bret, Kadeci, Chrystian de Neuvillette.
JEDEN Z KADETÓW
siedzący ze szklanką w ręku przy stoliku w głębi
Cyrano!…
Cyrano zwraca twarz ku niemu
Relacja z walki!…
CYRANO
W tym momencie!…
Oddala się wsparty na ramieniu Le Breta; rozmawiają z cicha.
PIERWSZY KADET
powstając i podchodząc
To będzie najwłaściwsze nauk rozpoczęcie
zatrzymując się przy stoliku Chrystiana
Dla tego nieśmiałego uczniaczka…
CHRYSTIAN
podnosząc głowę
Uczniaczka?…
DRUGI KADET
Do usług północnego cherlaczka!…
CHRYSTIAN
z żywością
Cherlaczka?…
PIERWSZY KADET
rubasznie drwiąco
Panie de Neuvillette! Niech wasza cześć pamięta,
Że tu w naszej parafii jest pewna rzecz święta,
O której pary puścić nie wolno nikomu.
Jak nie mówią o stryczku we wisielca domu!…
CHRYSTIAN
Cóż to jest?…
DRUGI KADET
głosem groźnym
Spojrzyj na mnie!…
przykłada trzykroć z miną tajemniczą palec do nosa
Zrozumiałeś wasze?…
CHRYSTIAN
Ach, to…
TRZECI KADET
Cyt! Nigdy słowo to przez usta nasze
Wymienione nie bywa, bo źle jadać kaszę
pokazuje Cyrana, który rozmawia w głębi z Le Bretem
Z tym oto zawadiaką…
CZWARTY KADET
który podczas gdy Chrystian twarzą był zwrócony ku poprzedzającym, zaszedł z cicha i usiadł na stole za jego plecami.
Wszakże w gniewu chwili
Dwóch zabił, za to jeno, że przez nos mówili…
PIĄTY KADET
głosem grobowym; wyłażąc spod stołu, gdzie wlazł był cichaczem na czworakach
Kto nie pragnie przed czasem poślubić Kostusi,
Wzmianki o tej nieszczęsnej chrząstce strzec się musi.
SZÓSTY KADET
kładąc Chrystianowi rękę na ramieniu
Dość słowa, gestu! Chustkę wyciągnąć w potrzebie,
Znaczy, mosanie, całun wyciągnąć dla siebie!…
Milczenie. Wszyscy kadeci ze skrzyżowanymi ramionami patrzą na Chrystiana. On wstaje i podchodzi do Carbona, który rozmawiając z jakimś oficerem, zdaje się nie zwracać uwagi na to, co się dzieje.
CHRYSTIAN
Kapitanie!…
CARBON
odwracając się i mierząc go oczyma
A co tam?…
CHRYSTIAN
Jaka na to rada.
Gdy południak dmie nosa?…
CARBON
Dowieść mu wypada,
Że można być z Północy i odważnym…
Odwraca się od niego.
CHRYSTIAN
Gratia!
PIERWSZY KADET
do Cyrana
Teraz twoja relacja!…
WSZYSCY
Relacja!…
CYRANO
podchodząc
Relacja?…
Wszyscy przysuwają swoje stołki, grupując się dokoła niego, i nadstawiają uszu. Chrystian siadł okrakiem na krześle.
A więc szedłem sam jeden na spotkanie owo.
Księżyc mi jak zegarek świecił ponad głową,
Kiedy nagle zegarmistrz jakiś zbyt troskliwy
Przeciągnął po nim obłok waty i oliwy,
Czyszcząc srebrną kopertę jego cyferblata,
I noc się uczyniła czarna wokół świata,
W której tonął przede mną i bulwark, i szosa,
Tak, iż widziałem — Mordious! — ledwo…
CHRYSTIAN
Koniec nosa!…
Milczenie. Wszyscy powstają z wolna, patrząc na Cyrana z przestrachem. Cyrano milczy zdumiony. Ogólne oczekiwanie.
CYRANO
Kto jest ów człowiek?…
JEDEN Z KADETÓW
półgłosem
Przybyły dziś rano
Kadet nowozaciężny…
CYRANO
dając krok naprzód ku Chrystianowi
Dzisiaj?…
CARBON
półgłosem
Jego miano
Baron de Neuvil…
CYRANO
przystając, głucho
Dobrze!…
Blednie, rumieni się, robi znowu ruch, jakby się miał rzucić na Chrystiana, po czym hamuje się i dodaje głosem zdławionym
Bardzo dobrze nawet!…
spokojnie
O czymże to mówiłem?
z wybuchem wściekłości w krzyku
Do miliona lawet!…
ciągnąc zwykłym głosem dalej
Aa, tak! że było ciemno!… Idę tedy nocą,
I myślę sobie w duchu, że licho wie po co
Drażnię jakiegoś panka, który mi — co robię —
Zakarbuje…
CHRYSTIAN
Na nosie!…
CYRANO
z wściekłością
Mordious!…
powściągnąwszy się, zdławionym głosem
na wątrobie…
I myślę, że nie rozum w rozszczepioną kłodę
Wtykać…
CHRYSTIAN
Nos!…
CYRANO
…rękę — płocho wyzywać przygodę.
A nuż klin skoczy, drzewo zuchwalca przycapie
Jak w kluby i oberwę…
CHRYSTIAN
Po nosie!…
CYRANO
obcierając sobie pot z czoła
…po łapie!
Lecz rzekłem sobie: Naprzód!… Niechaj świat się wali,
Rób, co każe powinność!… Marsz Cyrano!… Dalej!…
I ruszam z myślą oną, co grzmi jak pobudka,
Gdy wtem pośród ciemności ktoś mi pali…
CHRYSTIAN
Szczutka!…
CYRANO
Odbijam cios, w noc dalej zasuwam się ciemną,
Nagle stu zbrojnych drabów stanęło przede mną.
CHRYSTIAN
Nos w nos!…
CYRANO
rzucając się ku niemu z wściekłością
Do kroćset kroci tysięcy!…
Wszyscy zrywają się i cisną, by widzieć. Cyrano, doszedłszy do Chrystiana, zatrzymuje się i ochłonąwszy, ciągnie dalej
Woń zgniła
Wina, glejty, cebuli od drabów tych biła…
CHRYSTIAN
Prosto w nos!…
CYRANO
Walę naprzód z pochyloną głową,…
CHRYSTIAN
Z nosem w górę zadartym!…
CYRANO
…prosto w kupę ową.
Rozprułem dwóch, strzaskałem łeb trzeciemu płazem,
Aż tu ktoś godzi we mnie: Paf!… Ja mu żelazem…
CHRYSTIAN
Pif!…
CYRANO
wybuchając
Mordious!… Precz stąd wszyscy!…
Wszyscy kadeci rzucają się ku drzwiom.
PIERWSZY KADET
Lew ze snu zbudzony!…
CYRANO
Precz wszyscy!… Niech zostanie tylko człowiek ony!…
DRUGI KADET
Posieka go na bigos…
RAGUENEAU
Na bigos?…
TRZECI KADET
Wróciwszy,
Najdziesz go aść w pasztecie…
RAGUENEAU
podnosząc ręce ku niebu
Sędzio najstraszliwszy!…
Siwieję z trwogi, wątły jestem jak serweta!…
CARBON
Chodźmy!…
CZWARTY KADET
Wiór nie zostanie z pięknego kadeta!…
INNY
Mrę z trwogi na myśl samą, co się tutaj stanie!…
INNY
zamykając drzwi z prawej
Coś przerażającego!…
Wszyscy wychodzą bądź to głównymi w głębi, bądź to bocznymi drzwiami, bądź wreszcie schodami. Cyrano i Chrystian patrzą przez chwilę na siebie.
SCENA DZIESIĄTA
Cyrano, Chrystian.
CYRANO
Uściskaj mnie!…
CHRYSTIAN
Panie?…
CYRANO
Dzielny!…
CHRYSTIAN
Do kroćset! Ależ!…
CYRANO
I bardzo!… Dość na tem!…
CHRYSTIAN
Powiesz mi waść?…
CYRANO
Uściskaj mnie. Jestem jej bratem!…
CHRYSTIAN
Czyim?…
CYRANO
Jej!…
CHRYSTIAN
Hę?…
CYRANO
Roksany!…
CHRYSTIAN
podbiegając ku niemu
Nie wiedziałem o tem!…
Waćpan jej bratem?…
CYRANO
Prawie! Jestem jej pociotem!…
CHRYSTIAN
Ona waszmości?…
CYRANO
Wszystko powiedziała!
CHRYSTIAN
Boże!…
Ja oszaleję!… Kocha mnie ona?…
CYRANO
Być może!…
CHRYSTIAN
biorąc go za ręce
Jakże jestem szczęśliwy, żem poznał waćpana!…
CYRANO
To się zwie czułość nagła i niespodziewana!…
CHRYSTIAN
Wybacz mi!…
CYRANO
przyglądając mu się i kładąc mu rękę na ramieniu
Że jest piękny ten łotr, przyznać muszę.
CHRYSTIAN
Od chwili, gdym cię poznał, zabrałeś mi duszę!…
CYRANO
Lecz te nosy, coś do mnie…
CHRYSTIAN
Cofam je sprzed mety!…
CYRANO
Roksana czeka listu wieczorem…
CHRYSTIAN
Niestety!…
CYRANO
Co…
CHRYSTIAN
Przestając być cichym, zgubię siebie…
CYRANO
Zalić
Nie dość szczęścia?…
CHRYSTIAN
Ze wstydu winien bym się spalić,
Takem głupi!…
CYRANO
Tak mówiąc, dowodzisz niekłamnie,
Żeś nim nie jest. A zresztą uderzałeś na mnie
Tutaj przed chwilą wcale nie jako półgłówek!…
CHRYSTIAN
Ba! Kto idzie do szturmu, temu nie brak słówek!…
Chociaż mam pewien dowcip łatwy i wojskowy…
Wobec kobiet najlepiej gram rolę niemowy.
Ich oczy takie dobre dla mnie, gdy przechodzę!
CYRANO
Ich serca nie sąż lepsze, gdy przystajesz w drodze?
CHRYSTIAN
Nie! Gdyż jestem z tych — wiem to i drżę z nieśmiałości! —
Co wcale nie umieją mówić o miłości!…
CYRANO
Gdybym pięknych był kształtów, co mi ducha słoni,
Byłbym z tych, którym dano gładko mówić o niej!…
CHRYSTIAN
O, z wdziękiem móc wyrażać to, co serce tłoczy!…
CYRANO
Być pięknym muszkieterem, co ulicą kroczy!…
CHRYSTIAN
Wybrednisią, niestety, jest piękna Roksana
I na pewno zostanie mną rozczarowana!
CYRANO
patrząc na Chrystiana
Gdyby dano mej duszy podobne oblicze!…
CHRYSTIAN
z rozpaczą
Trzeba by mi wymowy!…
CYRANO
nagle
Ja ci jej użyczę!…
Ty mi udziel zwycięskiej fizycznej piękności,
By z nas dwóch powstał jeden bohater miłości!…
CHRYSTIAN
Co?…
CYRANO
Czy mógłbyś powtórzyć, co każdego rana
Wyryłbym w twej pamięci?…
CHRYSTIAN
Chcesz, abym…
CYRANO
Roksana
Nie dozna rozczarowań!… Mów, jesteśmy sami:
Chcesz, byśmy ją zdobyli wspólnymi siłami,
Bym tchnął ducha pod twoją kurtę haftowaną
Spod mej kurty ze skóry bawolej?…
CHRYSTIAN
Cyrano,
Ależ!…
CYRANO
Chcesz? Mów, Chrystianie!…
CHRYSTIAN
Ja się ciebie boję!
CYRANO
Chcesz, by wargi twe odtąd oraz słowa moje
Współdziałały?… Już wkrótce zyskasz pocałunek
Tej, o której dziś serce trapi cię frasunek!…
CHRYSTIAN
Oczy twe błyszczą!…
CYRANO
Chcesz więc?…
CHRYSTIAN
To by ci sprawiło
Taką przyjemność?…
CYRANO
w upojeniu
To by…
poprawiając się po artystowsku
To by mnie bawiło!
Poetę próba taka skusiłaby w niebie.
Czy chcesz mnie uzupełnić, bym dopełniał ciebie?
W twym cieniu pójdę, kędy losy mnie zawiodą;
Ja będę twym umysłem, ty moją urodą!…
CHRYSTIAN
Lecz żądanego przez nią dziś listu nie zdoła
Napisać moja ręka…
CYRANO
wyjmując z zanadrza list, który napisał
Oto epistoła!…
CHRYSTIAN
Jak to?…
CYRANO
W liście tym wszystko jest, oprócz adresu.
CHRYSTIAN
Ja…
CYRANO
Och, możesz go posłać. Bądź pewien sukcesu!…
CHRYSTIAN
Miałeś?…
CYRANO
Mamy w kieszeniach zawsze, my poeci,
Epistoły do Chloryd, które z łba się kleci,
Z tych będąc, którzy mają za przedmiot westchnienia
Sen tylko, tchnięty w bańkę jakiegoś imienia!
Weź, a w prawdę przemienisz te moje bajania!
Na los szczęścia rzuciłem skargi i wyznania;
Dzięki tobie to ptactwo wędrowne osiędzie.
Poznasz sam, że w tym liście, jak i zresztą wszędzie,
Przeważyła nie szczerość, lecz moja wymowa!
Weź go tedy, i skończmy!…
CHRYSTIAN
Może jakie słowa
Należałoby zmienić?… Z fantazji pisany
Czyż list ten odpowiedni będzie dla Roksany?…
CYRANO
Jak rękawiczka…
CHRYSTIAN
Ale…
CYRANO
Pewna niepoznaka!
Łatwowierność miłości własnej bywa taka,
Że Roksana uwierzy, iż ta epistoła
Pisana była dla niej!…
CHRYSTIAN
Druhu mój!…
Pada w objęcia Cyrana. Uściski.
SCENA JEDENASTA
Ciż sami, Kadeci, Muszkieter, Liza.
JEDEN Z KADETÓW
uchylając drzwi
Nic zgoła!
Jakby śmierć przeszła tędy… Cicho jak w kościele…
Nie śmiem spojrzeć…
wyziera
Hę?…
WSZYSCY KADECI
wchodzą i widząc Cyrana z Chrystianem w uścisku
Ach!… Ooo!…
JEDEN Z KADETÓW
Tego już za wiele!…
Konsternacja.
MUSZKIETER
rubasznie
Cóż to?…
CARBON
Bies w kościelnego się przedzierzgnął sługę.
Palnij go w nozdrze jedno, on nastawi drugie!
MUSZKIETER
Można więc teraz mówić mu o nosie jego?…
wołając Lizę z miną tryumfującą
Hej, Lizo!… Pójdź na hecę!…
węsząc z afektacją
Och, to coś dziwnego!
Co tu czuć?
podchodząc ku Cyranowi
Aść to zwęszył?… Skraśniały mu lica!…
Powiedz że nam, co tutaj tak pachnie?…
CYRANO
policzkując go
Pieprzyca!…
Kadeci wywracają koziołki z uciechy. Zasłona.
AKT TRZECI
Pocałunek Roksany.
(przekład M. Konopnickiej)
Mały placyk w dawnej dzielnicy Marais. Stare domy. Perspektywa kilku wąskich uliczek. Na prawo dom Roksany i mur ogrodowy, spoza którego wychyla się bogata zieleń. Nade drzwiami domu okno i balkon. Przed progiem ławka. Bluszcz pnie się po murze; lekkie gałęzie jaśminu oplatają balkon i powiewnie opuszczają się z niego.
Naprzeciwko staroświecki dom w tymże stylu, z cegły i z kamienia. U drzwi wejściowych młotek owinięty płótnem, niby chory palec. Przy podniesieniu zasłony widać Ochmistrzynię siedzącą na ławce. Balkonowe okno Roksany na oścież otwarte.
W pobliżu Ochmistrzyni stoi Ragueneau, odziany w suknie dworzanina i, ocierając z łez oczy, kończy swe opowiadanie.
SCENA PIERWSZA
Ragueneau, Ochmistrzyni, później: Roksana, Cyrano i dwóch Paziów.
RAGUENEAU
…A potem mi uciekła z pewnym muszkieterem…
Sam, w ruinie, wieszam się. Czymże mi świat? Zerem!
Wtem pan Bergerac wchodzi fortunnym momentem,
Odwiesza i swej krewnej czyni intendentem.
OCHMISTRZYNI
Lecz skąd asindziejowi ta nagła ruina?
RAGUENEAU
Liza lubiła Marsa, a ja — Apolina.
Co zbyło od poetów, zjadały mundury…
Rozumiesz teraz, aśćka, takie koniunktury…
OCHMISTRZYNI
podnosi się i woła ku otwartemu oknu
Roksano! Czyś gotowa? Czekają nas…
GŁOS ROKSANY Z OKNA
Kładę
Płaszcz.
OCHMISTRZYNI
do Ragueneau, ukazując przeciwległą bramę
Idziem naprzeciwko. Na ważną naradę.
Do Klomiry. Tam u niej damy się zbierają.
I dziś właśnie O czułym dyskursować mają.
RAGUENEAU
O… Czułym?
OCHMISTRZYNI
mizdrząc się
Ależ… tak jest!
woła ku oknu
Roksano! Schodź zaraz!
Spóźnimy się na Czułe i będzie ambaras…
GŁOS ROKSANY
Idę…
Słychać zbliżający się brzęk teorbanów.
GŁOS CYRANA
śpiewającego w kulisach
La… La… La…
OCHMISTRZYNI
mile zadziwiona
Grają!… Dla nas grają, zda się!…
CYRANO
za którym postępują dwaj paziowie z teorbanami
Nuta trzykroć wiązana, potrójny głuptasie!
PIERWSZY PAŹ
ironicznie
A! To wasza cześć ekspert także co do tego?…
CYRANO
Bom muzyk, jako wszyscy ucznie Gassendiego!
DRUGI PAŹ
grając i śpiewając razem
La… La…
CYRANO
wyrywa mu teorban i sam kończy frazę muzyczną
…La… La… La…
ROKSANA
ukazuje się na balkonie
To waść?…
CYRANO
śpiewając na nutę poprzedniej przygrywki
To ja… Niosę w dani
Cześć twym liliom… i pokłon różom twoim… pani!
ROKSANA
Schodzę…
Znika z balkonu.
OCHMISTRZYNI
wskazując paziów
A! Wasza miłość wirtuozów wiedzie?
CYRANO
To zakład, com go wygrał wczoraj po obiedzie
Od Assoucy'ego. Szło nam o składnię. On swoje,
Ja swoje. Gdy wtem spostrzegł tych drągalów dwoje,
Niezgorsze dławidudy ze swego orszaku,
Więc stawił dzień muzyki, i przegrał — do znaku!
Nim tedy Febus z nieba wóz ściągnie ognisty,
Po piętach oto depcą mi teorbanisty
I cokolwiek uczynię, melodią mi wtórzą…
Z rana mnie to bawiło, lecz teraz — mniej dużo.
do Teorbanistów
Hola! Ruszajcie zagrać ode mnie pawanę
Montfleury'emu!
Paziowie odchodzą w głąb.
Do Ochmistrzyni
Przyszedłem zapytać Roksanę,
Jak co wieczór…
do Paziów
…A rżnijcie fałszywie i długo!…
do Ochmistrzyni
Czy przyjaciel jej duszy zawsze miłym sługą?
ROKSANA
wychodząc z domu
Miłym, pięknym i mądrym, jak przedtem, tak ninie!
CYRANO
z uśmiechem
Taki mądry?…
ROKSANA
O, mędrszy od ciebie, kuzynie!
CYRANO
Zgoda na to!
ROKSANA
Nikt inny nie umie pod słońcem
Tak pieścić drobnym słówkiem tkliwym, czarującym,
Co jest wszystkim w miłości! Czasem go natchnienie
Opuszcza… Lecz za chwilę mówi — jak marzenie!
CYRANO
z niedowierzaniem
Być nie może!
ROKSANA
Jest właśnie! Ci mężczyźni — Boże!
Że piękny, to już zaraz mądrym być nie może!
CYRANO
Więc w sprawach serca mówi biegle? Więc je czuje?
ROKSANA
Mówi? O, nie, mój panie!… On w nich dysertuje!
CYRANO
A… pisze?
ROKSANA
Jeszcze lepiej! Słuchaj… To z tysięcy
Jeden przykład:
deklamując
„Im serca mego bierzesz więcej,
Tym go mam więcej!”
tryumfująco do Cyrana
A co?
CYRANO
Phi!…
ROKSANA
Lub to:
„Katusze
Gdy znosić mam miłosne, wszak serce mieć muszę!
Racz mi więc przysłać swoje, bo moje zostało
U ciebie”…
CYRANO
To go nadto ma… to znowu mało…
Czegóż on chce właściwie?
ROKSANA
Gniewam się, kuzynie.
Tak zazdrość…
CYRANO
wzdrygnąwszy się
Co?…
ROKSANA
…pisarska przemawia jedynie!
A to… Czy nie ostatni wykwint jest w języku
Miłości?
deklamując
„Serce moje rwie się w jednym krzyku
Do Ciebie! Pocałunkiem gdyby były skargi,
Nie Twe oczy by list ten czytały, lecz — wargi!”
CYRANO
uśmiechając się z mimowolnym zadowoleniem
Sprytny ladaco!…
ROKSANA
A to?
CYRANO
z zachwytem
Więc pani te listy
Umiesz na pamięć?…
ROKSANA
Wszystkie!
CYRANO
Honor oczywisty
Dla skrybenta…
ROKSANA
To mistrz jest!
CYRANO
skromnie
Och, mistrz… Jeszcze czego…
ROKSANA
stanowczo
Owszem, mistrz!
CYRANO
Niechaj będzie!
OCHMISTRZYNI
która się oddaliła w głąb, a teraz spiesznie powraca
Spostrzegam hrabiego…
Pana de Guiche… Tu idzie!…
do Cyrana, popychając go ku domowi
A wy, wejdźcie, panie…
Bo może lepiej będzie, gdy was nie zastanie!
Mógłby co zwęszyć…
ROKSANA
O tak… Lubą tajemnicę
Duszy mej! Jest potężny, silną ma prawicę,
Kocha mnie… Trzeba strzec się… Mógłby zabić moje
Szczęście, razem z miłością… Idź, idź… Ja się boję…
CYRANO
Dobrze… Dobrze już… Dobrze…
Znika we drzwiach domu. Ukazuje się de Guiche.
SCENA DRUGA
Roksana, De Guiche, z boku Ochmistrzyni.
ROKSANA
oddając ukłon
Właśniem jest na drodze
Do wyjścia…
DE GUICHE
A ja, pani, żegnać cię przychodzę.
ROKSANA
Wasza dostojność jedzie?…
DE GUICHE
Na wojnę.
ROKSANA
A!
DE GUICHE
W nocy
Przyszedł rozkaz. Pod Arras spieszym ku pomocy
Oblegającym.
ROKSANA
Czy tak?… Więc to oblężenie?
DE GUICHE
Mój odjazd dziwi panią, widzę, nieskończenie…
ROKSANA
Och!
DE GUICHE
Kiedyż cię znów ujrzę?… Tak mam pierś wezbraną…
Pani wiesz, że mi główne dowództwo oddano…
ROKSANA
obojętnie
A, brawo!
DE GUICHE
…regimentu kadetów?
ROKSANA
uderzona tym słowem
Co?… ka… det…
DE GUICHE
Służy w nim kuzyn pani. Człowiek nie bez zalet,
Lecz pyszałek. Pod Arras nie ujdzie mej sieci…
Będę umiał się zemścić!
ROKSANA
przygnębiona
Jak to?… Więc kadeci…
DE GUICHE
śmiejąc się
Wszakże to mój regiment!
ROKSANA
upada na ławkę, szepcząc na stronie
Chrystian!…
DE GUICHE
Lecz na Boga!
Co ci, pani?
ROKSANA
walcząc ze wzruszeniem
Ten odjazd… Ach… To wieść zbyt sroga!
Jestem w rozpaczy… Możnaż pomyśleć spokojnie,
Że ktoś… ktoś sercu miły… jest tam… na tej wojnie!
DE GUICHE
zadziwiony i uradowany
I słyszeć po raz pierwszy słowa te w godzinie
Odjazdu!… Po raz pierwszy!…
ROKSANA
zmienia ton i wachluje się
Więc… na mym kuzynie
Pragniesz się zemścić, hrabio?
DE GUICHE
Pani — za nim?
ROKSANA
Wcale!
DE GUICHE
On tu bywa?…
ROKSANA
Dość rzadko.
DE GUICHE
Widuję go stale
Z pewnym kadetem… Ne… Neu… Z miną lalowatą,
Blond…
ROKSANA
z pośpiechem
…Rudy…
DE GUICHE
…Piękny, ale głupi.
ROKSANA
…Patrzy na to!
zmienia ton
Więc… hrabio… Twoja zemsta?… Wystawić Cyrana
Na grad kul to dla niego byłaby — wygrana.
Uwielbia wojnę. Wiem ja inną zemstę krwawą!
DE GUICHE
Jaką?
ROKSANA
Tu go zostawić, tam — okryć się sławą!
Niech z swymi kadetami, założywszy ręce,
Siedzi w Paryżu! Nic się tej nie zrówna męce!
Wściekły będzie, znam ja go! I on, i kadety!
Ani powąchać prochu!…
DE GUICHE
Kobiety! Kobiety!
Kobieta tylko zdolna wymyślić tę sztuczkę!
ROKSANA
Zagryzie się, a hrabia dasz jemu nauczkę!
DE GUICHE
Więc pani chodzi o mnie?… W tym lubym udziale
W planach mych dowód serca widzę doskonale…
ROKSANA
Tak… drobny…
DE GUICHE
pokazuje jej kilka zapieczętowanych pakietów, które wyjmuje z kieszeni
Ot, do moich kompanii wezwanie,
Za chwilę je odbiorą, prócz kadetów. Panie…
Panie Cyrano!… Ha… Ha!… Będziesz śpiewał basem!
— Więc pani lubisz stroić ludziom figle?
ROKSANA
skromnie
…Czasem…
DE GUICHE
zbliżając się do niej
O szaleństwo przyprawiasz mnie! Czyż więc mogę,
Widząc cię tak wzruszoną dziś — puszczać się w drogę!
Posłuchaj… W orleańskiej — tu blisko — ulicy,
Jest konwent kapucynów… Dobrzy zakonnicy
Nie puszczają przez próg swój laików — ni nogą…
Ale mnie w swój szeroki rękaw ukryć mogą.
Pytasz — jak? To pokorni słudzy kardynała
Richelieu, mego wuja! Ot przyczyna cała.
Nieobecny dla wszystkich, wrócę tu pod maską…
O piękna fantastyczko, daruj mnie tą łaską!…
Pozwól!…
ROKSANA
Lecz gdy się wyda, hrabio… Twoja sława…
DE GUICHE
Ba!…
ROKSANA
Lecz — Arras…
DE GUICHE
Tym gorzej! Bogini łaskawa
Pozwól!
ROKSANA
z udaną czułością
Jedź!… Muszę wzbronić!…
DE GUICHE
Ach!…
ROKSANA
na stronie
…Chrystian zostaje…
głośno
Chcę mieć cię bohaterem, Antoni!…
DE GUICHE
O, kraje
Rajskie!… Więc kochasz tego…
ROKSANA
Kto w sławy celu!
DE GUICHE
z radosnym uniesieniem
Jadę!
całuje jej rękę
Jesteś kontenta?
ROKSANA
Tak, mój przyjacielu!
De Guiche oddala się.
OCHMISTRZYNI
składając mu szyderczy ukłon za plecami
…Tak mój przy…
ROKSANA
…Ani słówka, jak ta rzecz wypadła,
Cyrano by się gniewał, żem mu wojnę skradła!
woła, zwrócona ku drzwiom
Kuzynie!
SCENA TRZECIA
Roksana, Ochmistrzyni, Cyrano.
ROKSANA
wskazując dom Klomiry
My idziemy. Alkandra dziś będzie
Dyskurs mieć z Lisimonem…
OCHMISTRZYNI
kładąc w ucho mały palec
Ale mi orędzie
Daje mój mały palec, że przyjdziem po czasie.
A on, hultaj, choć mały, dobrze na tym zna się!
CYRANO
do Roksany
Spóźnić się na małpiarstwa te byłoby smutne!
Przechodzą placyk i stają przed domem Klomiry.
OCHMISTRZYNI
z zachwytem
A patrzcież państwo!… Młotek owinięty płótnem!
do młotka
Jak łątkę cię spowito, ty mały brutalu,
By pięknych słów nie głuszył brzęk twego metalu!
Podnosi młotek z tysiącznymi ceregielami i delikatnie nim uderza.
ROKSANA
widząc, że się drzwi otwierają
Chodźmy!
w progu, do Cyrana
A gdyby Chrystian nadszedł, jak się tego
Spodziewam, niech zaczeka.
CYRANO
żywo, widząc, że Roksana odchodzi
A…
Roksana odwraca się ku niemu
A według swego
Zwyczaju, o co pani pytać go zamierza?
ROKSANA
O…
CYRANO
O…
ROKSANA
Lecz — będziesz milczał?
CYRANO
Jak mur… Jak ta wieża.
ROKSANA
O nie. Powiem mu tylko: Jak potok ze skały
Pędź… Improwizuj miłość… Bądź wspaniały!
CYRANO
uśmiechając się
Dobrze!
ROKSANA
Ale sza o tym!
CYRANO
Sza!… Sza!…
ROKSANA
Ani słowa!
Wchodzi i zamyka za sobą drzwi.
CYRANO
składa ukłon przed zamkniętymi już drzwiami
Weź dank!…
Drzwi otwierają się. Roksana wysuwa głowę.
ROKSANA
Mógłby obmyślać…
CYRANO
On?…
ROKSANA
A ta rozmowa,
Chcę, ażeby wypadła całkiem niespodzianie!
oboje razem
Więc sza… sza…
Drzwi zamykają się.
CYRANO
Ciężko będzie.
woła
Chrystian!… Chrystianie!…
SCENA CZWARTA
Cyrano, Chrystian.
CYRANO
Wiem już wszystko. Pójdź bracie. Wytęż pamięć całą,
Masz przepyszną sposobność okrycia się chwałą.
Nie traćmy chwili czasu! Precz z dąsem na Feba!
Idźmy stąd… Nauczę cię…!
CHRYSTIAN
Nie chcę!
CYRANO
Co?…
CHRYSTIAN
Nie trzeba.
CYRANO
Ciebie co podleciało? Chodź prędko!
CHRYSTIAN
Zostanę
Tu.
CYRANO
Czy cię giez ugryzł?
CHRYSTIAN
Tu chcę czekać na Roksanę!
Dość mi tych pożyczanych i listów, i słówek,
Tego strachu, tej roli! Nie jestem półgłówek,
To dobre na początek było. Dziś mnie kocha.
Nie lękam się. Dziękuję. Spróbuję sam trocha…
CYRANO
Ajaj!…
CHRYSTIAN
I skąd ta pewność, że sam nie poradzę?
Mnie też nie w ciemię bito! I to miej w uwadze,
Że mi twe dawne lekcje coś także posłużą…
Dziś umiem o miłości mówić. Nawet dużo!
A wreszcie… co tam słowa! Cóż u bomb miliona!
Nie potrafię jej ścisnąć?…
spostrzega wychodzącą od Klomiry Roksanę
…Stój, bracie… To ona!
CYRANO
Mów sam, mój mości panie!
Oddala się i znika za ogrodowym murem.
SCENA PIĄTA
Chrystian, Roksana, Ochmistrzyni (przez chwilę).
Roksana wychodzi z domu Klomiry w towarzystwie Dam, z którymi się rozstaje. Pożegnalne ukłony.
ROKSANA
Alkandro!… Gremiono!…
Barthenoido!…
OCHMISTRZYNI
stroskanym głosem
Znów się na Czułe spóźniono!
Wchodzi do domu Roksany.
ROKSANA
kłaniając się jeszcze
Urimethondo!… Adieu!…
Damy żegnają Roksanę, kłaniają się sobie nawzajem, rozłączają się i oddalają w różnych kierunkach wąskimi uliczkami.
Spostrzega Chrystiana.
To ty!… To wy, panie!…
Idzie ku niemu, żywo.
Już mrok… Już są daleko… Żadne nam spotkanie
Tu nie grozi. Jak cicho na ziemi i niebie…
Siądźmy… Mów, o mów do mnie! Słucham…
Chrystian siada przy niej na ławce. Chwila milczenia.
CHRYSTIAN
Kocham ciebie!
ROKSANA
przymykając oczy
Tak… Mów mi o miłości!…
CHRYSTIAN
Kocham!
ROKSANA
To początek…
Tło, pod wzorzystość słów twych… Snuj ten wątek,
O, snuj go!… O, zasnuwaj różami i złotem…
Haftuj!… haftuj!…
CHRYSTIAN
Tak kocham… Tak cię…
ROKSANA
Wiem już o tem!
Lecz co dalej?
CHRYSTIAN
Co dalej?… Rad bym, byś wzajemnie
Kochała! Powiedz, kochasz?…
ROKSANA
z dąsem
Waść stawiasz przede mnie
Lemieszkę, gdym czekała kremu! Dalej… Dalej…
Puść wodze swym uczuciom!… Bądź kaskadą… Szalej…
Mów, jak kochasz?…
CHRYSTIAN
O bardzo!
ROKSANA
Jak twe serce bije?…
CHRYSTIAN
Twa szyja… Chciałbym ciebie pocałować w szyję!
ROKSANA
Chrystianie!
CHRYSTIAN
Kocham ciebie…
ROKSANA
powstając
Jeszcze?
CHRYSTIAN
zatrzymując ją, żywo
Co się ze mną dzieje?
To jest… nie kocham…
ROKSANA
siadając
Szczęściem!
CHRYSTIAN
Czczę…
ROKSANA
Och!…
Wstaje i oddala się.
CHRYSTIAN
I głupieję!
ROKSANA
Widzę to!… I tak waszmość stajesz się niemiły,
Jakby razem z rozumem Gracje cię rzuciły!
CHRYSTIAN
Lecz…
ROKSANA
Waść za swą w rozsypce będącą wymową
Idź!…
CHRYSTIAN
Ja…
ROKSANA
Wiem, wiem już! Kochasz. Żegnam waści!
CHRYSTIAN
Słowo!…
Jedno słowo!… Ja…
ROKSANA
otwierając drzwi
Wiem, czcisz! Dość mam już tej gadki.
Idź waszmość!
CHRYSTIAN
Ja chcę tylko…
Roksana zamyka mu drzwi przed nosem.
CYRANO
który już od chwili nadszedł, nie będąc widziany
A to sukces rzadki!
SCENA SZÓSTA
Chrystian, Cyrano, Paziowie (przez chwilę).
CHRYSTIAN
Ratuj!
CYRANO
Ja? Ani myślę!
CHRYSTIAN
Palnę sobie święcie
W łeb, gdy do łask nie wrócę zaraz w tym momencie.
CYRANO
W momencie?… Tam do diaska!… A to palnij sobie!
Jakże cię, tak od śliny, nagle mądrym zrobię?…
CHRYSTIAN
chwytając go za ramię
O, patrz!… Ona!…
Okno balkonowe oświetla się.
CYRANO
wzruszony
Jej okno…
CHRYSTIAN
Umrę!
CYRANO
Mówże z cicha!…
CHRYSTIAN
półgłosem
Umrę…
CYRANO
Noc jak but ciemna…
CHRYSTIAN
Co mówisz?
CYRANO
Do licha…
Mówię, że to naprawię… Niedołęgi kawał!
Stań tu.
Stawia go przed balkonem.
Ja pod balkonem… Będę ci poddawał.
CHRYSTIAN
Lecz…
CYRANO
Bądź cicho!
W głębi ukazują się paziowie.
PAZIOWIE
do Cyrana
Hej! Panie!
CYRANO
Cyt!…
Daje znak, żeby mówili cicho.
PIERWSZY PAŹ
Już my sprawili
Rżnięcie dla Montfleury'ego…
CYRANO
Stańcież, moi mili,
Tam jeden, ówdzie drugi, na rogach ulicy.
A gdyby nadchodzili jacy natrętnicy,
Zagracie…
DRUGI PAŹ
A co zagrać, panie gassendysta?
CYRANO
Jeżeli dama — skocznie, a — rzecz oczywista —
Ponuro, gdy mężczyzna!
Paziowie oddalają się i znikają na wylotach ulicy.
do Chrystiana
Wołaj ją!
CHRYSTIAN
Roksano!
CYRANO
zbiera kamyki i rzuca je w szyby
Czekaj… Kilka kamyków…
ROKSANA
otwiera okno
Czy jestem wołaną?…
Kto woła?
CHRYSTIAN
To ja…
ROKSANA
Kto — ja?
CHRYSTIAN
Chrystian!
ROKSANA
niechętnie
Waść łaskawie
Wraca?…
CHRYSTIAN
Dwa słowa tylko!…
CYRANO
do Chrystiana
Dobrze… Szeptem prawie…
ROKSANA
Nie chcę. Mam dość rozmowy. Idź waść!
CHRYSTIAN
Rozkaz srogi!
ROKSANA
Waszmość mnie już nie kochasz więcej!
CHRYSTIAN
któremu podpowiada Cyrano
Wielkie Bogi!
Oskarżać mnie, że więcej nie kocham, w zapale
Gniewu, gdy kocham więcej!
ROKSANA
Ależ… Nieźle wcale!
CHRYSTIAN
ta sama gra
Duszę mą, burzą uczuć wstrząsaną nieznośnie,
Amor wziął za kolebkę swoją i w niej — rośnie!
ROKSANA
podchodzi na brzeg balkonu
Wcale nieźle! Lecz jeśli Amor tak jest srogi,
Zdusić go trzeba było, nim stanął na nogi.
CHRYSTIAN
ta sama gra
Jużem ci ja próbował, ale nadaremnie,
Bo to Herkules mały, mocniejszy ode mnie!
ROKSANA
Dużo lepiej!…
CHRYSTIAN
Berbeć to, a dwa węże chrobrze
Zmógł: Dumę i Nieufność.
ROKSANA
opiera łokcie na balkonie
Dobrze! Bardzo dobrze!
Lecz czemuż to waść dzisiaj mówisz tak nieraźnie?
Miałżebyś na pedagrę chorą wyobraźnię?
CYRANO
wciąga Chrystiana pod balkon, a sam wysuwa się na jego miejsce
Cyt… Gra coraz trudniejsza!
do Roksany półgłosem, jak Chrystian
Pani, noc jest głucha,
Słowa me po omacku szukać muszą ucha.
ROKSANA
A czemuż tej trudności ja nie mam z wymową?…
CYRANO
O, to proste! W me serce idzie każde słowo,
A ja mam serce wielkie, pani uszko drobne.
Zresztą słowa twe schodzą, zbiegają nadobne,
A moje — w górę muszą…
ROKSANA
Lecz już im lżej, wnoszę…
CYRANO
Tak, do tej gimnastyki nawykły po trosze…
Zawsze jednak, by wspiąć się, czasu im potrzeba.
ROKSANA
Istotnie, mówię z wyżyn…
CYRANO
Sprawiedliwe nieba!
Z wyżyn takich, że padłbym trupem, pani miła,
Gdybyś mi twarde słówko na serce rzuciła!
ROKSANA
z odpowiednim ruchem
Schodzę…
CYRANO
żywo
Nie!
ROKSANA
To wejdź waszmość na ławkę przy murze…
CYRANO
O nie!
ROKSANA
Dlaczego?
CYRANO
Nie… Nie!… Pozostań tam, w górze…
Zerwijmy kwiat uroków tej czarownej chwili.
I mówmy — nie widząc się — jakeśmy mówili!
ROKSANA
Nie widząc?
CYRANO
O tak, pani! To rozkosz tak żywa!
Zgadujesz czarność płaszcza, co z ramion mi spływa.
Mnie świeci biel twej szaty przezroczym marzeniem…
Ty jesteś tylko światłem, a ja — tylko cieniem.
Nie domyślasz się nawet, czym dla mnie te chwile…
Jeślim kiedy wymowny był…
ROKSANA
O, razy tyle!
CYRANO
Me słowa nigdy przecież dotąd żywą wodą
Nie trysły z serca!
ROKSANA
Czemu?
CYRANO
Bom walczył z przeszkodą,
Mówiąc przez… wskroś…
ROKSANA
Wskroś?…
CYRANO
…Dreszczu, który wstrząsa duszą
Tych, co pod jasnym wzrokiem twoim mówić muszą.
Dziś więc, gdy głos mój wznoszę w mroków tych ukryciu,
Zda mi się, że raz pierwszy mówię z tobą w życiu!
ROKSANA
Prawda, że głos twój, panie, jakby inny słyszę!…
CYRANO
podchodząc, gorąco
O tak! I błogosławię tę noc i tę ciszę,
W której dziś po raz pierwszy śmiem być sobą!…
zatrzymuje się i mówi z ekstazą
Ale…
Gdzież się unoszę w moim wzruszeniu i szale!
O, przebacz! Rzecz to dla mnie tak ogromnie nowa!
ROKSANA
Nowa?…
CYRANO
walcząc ze wzruszeniem i usiłując zapanować nad słowami
Ależ tak… Dla mnie… ta szczera rozmowa…
Strach, by nie być wyśmianym, ściskał mnie jak zbroja…
ROKSANA
Wyśmianym?
CYRANO
Za mój zapał… Dotąd miłość moja
Za dowcip, za kunszt słowa wstydliwie się kryła!
Ileż razy ku gwieździe, co z nieba świeciła,
Rwałem się, gdy wtem, lękiem śmieszności wstrzymany,
Nie gwiazdy — kwietnych słówek zbierałem liczmany!…
ROKSANA
Te kwietne słówka — pachną…
CYRANO
Pogardźmy dziś nimi!
ROKSANA
Nigdyś nie mówił, panie, słowy podobnymi…
CYRANO
O, gdyby od kołczanu i od strzał Amora
Uciec ku świeższym rzeczom, choć tego wieczora!
Zamiast kropla po kropli mdłe Lignonu wody
Czerpać złotym naparstkiem — i nie czuć ochłody.
Iść tam, w ten świat ogromny, nowy i daleki,
Gdzie dusza, z wielkiej życia napawa się rzeki!
ROKSANA
A dowcip?…
CYRANO
Pod twe stopy rzuciłem go, pani,
By cię zatrzymać… Teraz — pożądam otchłani!
— Bluźnilibyśmy nocy tej, tej wielkiej chwili,
Gdybyśmy jak pasterze z sielanki mówili…
O, niech niebo gwiazd pełne, co nad nami stoi,
Z kunsztu nas miłosnego rozbierze, rozbroi!
Gdyż drżę o to, by z filtru słówek zbyt subtelnych,
Nie uleciał aromat uczuć nieśmiertelnych…
By dusza, w tej grze pustej nie wystygła z słońca,
By końcem subtelności nie był koniec końca…
ROKSANA
A rozum?…
CYRANO
Ja nim gardzę, gdy idzie o serce!
Zbrodnia kochać, a gust w tej znajdować szermierce,
Zresztą musi przyjść chwila — i takich żałuję,
Dla których nie przychodzi — kiedy dusza czuje
Prostotę swej miłości… i gdy ją zasmuca,
Jeśli ktoś ją, jak piłkę, rzuca i odrzuca.
ROKSANA
Więc dobrze! Lecz gdy dla nas przyszła ta godzina,
Jakież słowa mi powiesz?…
CYRANO
Wszystkie, o jedyna,
Jakie mi kwitną w sercu… Nie wiążąc ich w snopy,
Zroszone ci je rzucę garściami pod stopy…
Bo cię kocham, bo one swą wonią mnie duszą,
I — jeśli zginąć nie mam — do ciebie dojść muszą!
Imię twoje w mym sercu jest jak serce w dzwonie…
A gdy mówię, gdy słuchasz mnie na twym balkonie,
Drży dzwon serca i w piersi mej uderza młotem…
A w dzwonie imię twoje dźwięczy szczerym złotem!
Każdy drobiazg mi drogi, co dotyka — ciebie…
Przed rokiem był poranek i maj stał na niebie,
Puściłaś luźno włosy i szłaś — złota cała…
Więc jak w tarczę słoneczną, gdy nad ziemią pała,
Wzrok, zbyt długo utkwiony, nie widzi nic zgoła
Prócz rumianej światłości złocistego koła,
Tak ja, po twoim przejściu olśnion od promieni
Włosów twych, wszędzie jasność widziałem w przestrzeni!
ROKSANA
głosem wzruszonym
Tak… To jest miłość…
CYRANO
Miłość zazdrosna, okrutna,
Miłość przez nic szczęśliwa, i znów — przez nic — smutna.
To miłość!… Samolubna nie jest ona przecie!
Dla szczęścia twego, pani, dałbym wszystko w świecie,
Gdybym chociaż niekiedy i chociaż przez szpary,
Widzieć mógł uśmiech szczęścia z mej zrodzon ofiary!
Czy rozumiesz mnie teraz?… znasz?… Czujesz, jak z cienia
Duch mój ku tobie wzlata podmuchem płomienia?…
O, słodka chwilo! Nocy, bądź błogosławiona!
Ja ci śmiem to wyznawać… ty — słuchasz wzruszona…
Chcę umrzeć!… Bom już zaznał szczęścia na tej ziemi!
Bo ta gałąź zadrżała pod słowy mojemi…
Bo ty sama jak listek drżysz tam… Bo ja czuję…
Bo twe drżenie tu, do mnie, po listkach zstępuje!…
Całuje z uniesieniem zwieszającą się z balkonu gałąź jaśminu.
ROKSANA
Tak… drżę, płaczę i kocham, tobą upojona…
Jestem twoja…
CYRANO
O, śmierci! Do ciebie ramiona
Wznoszę! Przyjdź!… To ja słodki podałem jej trunek
Upojenia!… I jedno jeszcze tylko… jedno…
CHRYSTIAN
spod balkonu
…pocałunek…
ROKSANA
cofając się
Co?
CYRANO
Ach!
ROKSANA
Żądasz…
CYRANO
Żądałem…
do Chrystiana
Diabli z tym pośpiechem!
CHRYSTIAN
z cicha
Nie korzystać z wzruszenia?… Toć było by grzechem!
CYRANO
do Roksany
Żądałem… tej rozkoszy chwilą oszalały,
Lecz wiem, że to zuchwalstwo… że byłem zbyt śmiały…
ROKSANA
z lekkim rozczarowaniem
Więc… waszmość… nie nalegasz…
CYRANO
O tak, tak, nalegam!
Ale — bez nalegania! Bo oto spostrzegam
Niewinność twoją w trwodze… dziewiczość w frasunku…
Tak… Ja pragnę… Lecz ty mi odmów pocałunku!
CHRYSTIAN
ciągnąc go za płaszcz
Dlaczego?…
CYRANO
Milcz, Chrystianie!
ROKSANA
wychyla się
Co tak szepczesz z cicha?…
CYRANO
Łaję się, żem z twych lilii pić pragnął kielicha,
I mówię: milcz, Chrystianie!
słychać odzywające się teorbany
do Roksany
Na chwilkę…
Roksana usuwa się z balkonu i zamyka okno. Cyrano nasłuchuje teorbanistów, z których jeden gra skoczną piosenkę, a drugi ponurą arię.
…Do licha!
Mężczyzna czy kobieta? A to kaptur mnicha!
Ukazuje się Kapucyn z latarnią zapaloną i chodząc od domu do domu, drzwi ogląda.
SCENA SIÓDMA
Cyrano, Chrystian, Kapucyn.
CYRANO
do Kapucyna
Cóż to, wasza wielebność gra w Diogenesa?
KAPUCYN
Szukam domu imć pani…
CHRYSTIAN
do Cyrana, niecierpliwie
Niech rusza, do biesa!
KAPUCYN
Imć Magdaleny Robin…
CHRYSTIAN
Wyślij go do diaska.
CYRANO
ukazując oddaloną, stromo pnącą się uliczkę
Tędy, pobożny ojcze, tędy, jeśli łaska!
W górę!… Wciąż prosto, w górę… Do miejskiego szańca!
KAPUCYN
Bóg zapłać! Zmówię za was, panie, część różańca,
Aż do grubego ziarnka… Aż do Ojcze nasza…
CYRANO
Szczęść Boże twym ogórkom!… Spiesz, pobożność wasza!
Powraca do Chrystiana.
SCENA ÓSMA
Cyrano, Chrystian.
CHRYSTIAN
wrzący
Pocałunek… Zdobądź go!
CYRANO
Nie.
CHRYSTIAN
I cóż to zmienia?
CYRANO
Prawda!… Przyjdzie ta chwila z dreszczem upojenia,
Kiedy się wasze wargi poczną szukać wzajem,
Bo ty masz piękny wąsik. — Jej usta tchną majem!
do siebie
Wolę, że z innej racji…
Słychać trzask otwieranych okiennic. Chrystian kryje się pod balkon.
SCENA DZIEWIĄTA
Cyrano, Chrystian, Roksana.
ROKSANA
idzie ku przodowi balkonu
To wy?… Więc na nowo
Mówimy o… o… o…
CYRANO
O pocałunku. Słowo
Przesłodkie! Czemuż przed nim drżą usta z korali?
I cóż to będzie z rzeczą, gdy nazwa już pali!
O niechaj cię to czyste nie przestrasza płomię!…
Wszak nieraz mimowolnie, nawet nieświadomie,
Przechodziłaś wśród żartu i bez przerażenia
Do westchnień od uśmiechu — do łez od westchnienia.
To przejście, tak subtelne, chciej przedłużyć chwilką…
Od łez do pocałunku dreszcz jeden jest tylko!
ROKSANA
w pomieszaniu
Milcz, waszmość…
CYRANO
…Bo nareszcie, cóż jest pocałunek?
Maleńki ust zadatek, na serca rachunek…
Punkt różowy, po słowie „kocham” postawiony…
Sekret luby, nie uchu, lecz ustom zwierzony…
Moment wieczności, który brzęczy, niby pszczoła…
Komunia lilii białej, z ust wzięta anioła…
Sposób, by dyszeć chwilę słodką serca wonią
I pokosztować duszy, z warg, co ci się kłonią…
ROKSANA
Milcz! Milcz!…
CYRANO
Jest pocałunek tak szlachetną rzeczą —
Czego mi i kroniki świata nie zaprzeczą —
Że królowa francuska z ust swoich korala
Najszczęśliwszemu z lordów zabrać go pozwala…
Sama królowa, pani!
ROKSANA
Więc…
CYRANO
z wzrastającą egzaltacją
I ja cierpiałem
Jak Buckingham, w milczeniu… I z równym zapałem
Wielbię królowę, którą ty jesteś, o damo!
Jak on — wierny i smutny…
ROKSANA
I piękny tak samo!
CYRANO
na stronie, z rozczarowaniem
A prawda! Zapomniałem… Piękny jest! Do licha!
ROKSANA
A więc pójdź! Zerwij kwiat ten, co niebem oddycha!…
CYRANO
popychając ku balkonowi Chrystiana
Właź!
ROKSANA
…Pójdź więc i pokosztuj tego smaku duszy!
CYRANO
do Chrystiana
Właźże!
ROKSANA
Niech złota pszczoła brzękiem nas ogłuszy
Wieczności…
CYRANO
niecierpliwie
Właźże prędzej!
CHRYSTIAN
Kiedy mi się zdaje,
Że źle robię….
ROKSANA
Weź lilię, co ci się oddaje…
CYRANO
z pasją
Mamże podsadzać jeszcze?… Przystawiać ci zydle?
A właźże, niedołęgo jakiś! Właźże, bydlę!…
Chrystian rzuca się ku balkonowi, skacze na ławkę, czepia się słupów i dosięga balustrady, którą okracza.
CHRYSTIAN
Ach, Roksano!…
Obejmuje ją i pochyla się nad nią w długim pocałunku.
CYRANO
Aj, serce!… Aj, jak w sercu kole!…
Otom Łazarz zgłodniały przy bogacza stole…
Lecz i mnie okruszyna z stołu tego spada…
Tak… I Łazarz w tej uczcie czystkę swą posiada!
Bo wszak na jego ustach Roksana całuje
Moje słowa, mą duszę… Ja to wiem… Ja czuję…
Słychać odzywające się teorbany.
Marsz żałobny… Gawota… To kapucyn.
udaje, że przybiega z daleka i woła pełnym głosem
Hola!…
ROKSANA
Co to?
CYRANO
Nic. Ja. Czy Chrystian nie zszedł jeszcze z pola?
CHRYSTIAN
udając mocne zadziwienie
A! Cyrano!…
ROKSANA
Kuzynie!
CYRANO
pozdrawiając
Kuzynko!
ROKSANA
Wnet schodzę!
Znika z balkonu. W głębi ukazuje się kapucyn.
CHRYSTIAN
Ten znowu!…
Idzie za Roksaną.
SCENA DZIESIĄTA
Cyrano, Chrystian, Roksana, Kapucyn, Ragueneau.
KAPUCYN
przyświecając sobie latarnią
Tu, z pewnością… Uf, jakżem się srodze
Zmęczył! Tu… Ma-gda-lena — Robin —
CYRANO
Mój wielebny!
Wszakżeś wyraźnie mówił — Rolin…
KAPUCYN
Niepotrzebny
Zamęt! Mówiłem: Ro-bin. B. I. N. Czy jasno?
ROKSANA
ukazuje się na progu domu. Za nią Ragueneau z wysoko osadzoną latarnią i Chrystian.
Co takiego?…
KAPUCYN
List, pani!
CHRYSTIAN
List?
KAPUCYN
Z pieczęcią własną
Świątobliwego pana! Więc i w jego liście
O święte rzeczy chodzić musi, oczywiście!
ROKSANA
do Chrystiana
To de Guiche pisze…
CHRYSTIAN
On śmie?…
ROKSANA
To po raz ostatni…
zrywając pieczęć
Kocham cię i jeżeli…
czyta przy świetle latarni półgłosem
„Pani. Strzał armatni
Dał znak. Warczą już bębny. Regiment podpina
Pancerze. Ruszy w pochód, nim minie godzina.
Myślę, żem go wyprzedził, a ja w tym momencie,
Nieposłuszny ci, pani, kryję się w konwencie…
Kapucynów i — przyjdę, choćbym miał być skaran…
Wieść ślę naprzód, przez mnicha głupiego jak baran,
Który się na tych rzeczach nie rozumie zgoła…
Nadto mi się uśmiechły twe usta anioła…
Muszę ujrzeć je znowu! Oddal więc każdego
Natrętnika i przyjmij od sługi winnego,
Lecz który przebaczenia czeka…
et caetera…”
do Kapucyna
Posłuchajże, mój ojcze, co list ten zawiera.
Wszyscy się przybliżają. Roksana czyta głośno
„Mościa panno!
Trza ulec woli kardynała,
Choćby ci się ta twardą i nieznośną zdała.
Spieszę uprzedzić o tym i ta jest przyczyna,
Dla której w piękne ręce ślę przez kapucyna
List ten, wybrawszy perłę całego konwentu.
Mądry jest i dyskretny. On tegoż momentu
Błogosławieństwo…
przewraca kartę
…ślubne udzieli wam w domu,
Gdyż Chrystian ma twym mężem zostać po kryjomu.
Posyłam go, choć znam wstręt, jaki masz do niego.
Więc, zgódź się, mościa panno, z wolą Najwyższego,
I przyjmij, wierne służby, które…
et caetera”.
KAPUCYN
Godny pan! A mówiłem, że list ten zawiera
Rzeczy święte! Wiedziałem i byłem bez trwogi…
ROKSANA
cicho do Chrystiana
No jakże? Umiem czytać listy?
CHRYSTIAN
Hum!
ROKSANA
głośno, z rozpaczą
O srogi
Losie!…
KAPUCYN
kierując światło latarni na Cyrana
To wasza miłość?…
CHRYSTIAN
Nie. Ja.
KAPUCYN
kieruje światło na Chrystiana i widząc jego urodę, mówi tonem wątpliwości
Ależ…
ROKSANA
żywo
Jeszcze
Nieskończone jest owo poselstwo złowieszcze!
odwraca list i czyta
„Postscriptum: A na konwent chciej dać sto dukatów”.
KAPUCYN
Godny pan! Ba!… Pan z panów! Z godnych antenatów!
do Roksany
Zrezygnuj się waćpanna!…
z cicha
Sto dukatów w złocie!…
ROKSANA
głosem męczennicy
Muszę!… A cóż mi czynić niebogiej sierocie!…
Podczas gdy Ragueneau otwiera drzwi domu Kapucynowi, którego Chrystian do wejścia zaprasza, Roksana mówi z cicha do Cyrana
De Guiche ma tutaj przybyć. Wstrzymaj go, kuzynie,
Póki ślub…
CYRANO
Hm… Rozumiem…
do Kapucyna
Ojcze kapucynie!
Jak długo to tam potrwa?
KAPUCYN
Z kwadrans.
CYRANO
popychając wszystkich ku drzwiom
Ja zostaję.
Idźcie!
ROKSANA
do Chrystiana
Pójdź!
Wchodzą.
CYRANO
zamyśla się
Jak go wstrzymać?… Mam! Kolumba jaje.
Wskakuje na ławkę i po murze na balkon się wdziera
Dobry plan!
Teorbany odzywają się żałobnym marszem.
Hm… mężczyzna…
ponure tremolo
Hm… Gonią na oko…
Jakaś gruba zwierzyna!
Staje na balkonie, opuszcza brzeg kapelusza, naciska go na oczy, odpina szpadę, drapuje się w płaszcz, wychyla i patrzy w dół.
…Nie. Nie za wysoko.
Siada okrakiem na balustradzie, przyciąga długą, zwieszającą się zza muru gałąź i chwyta ją oburącz, gotów do skoku.
…Spokojną atmosferę lekko wzburzyć muszę…
SCENA JEDENASTA
Cyrano, De Guiche.
DE GUICHE
wchodzi zamaskowany, macając wśród ciemności
…Co tam ten mnich przeklęty robi?…
CYRANO
Na mą duszę,
A głos? Wnet by go poznał!
puszcza się jedną ręką gałęzi i czyni ruch, jakby obracał niewidzialny klucz w zamku
Krik… Krak… Już gotowo!
Cyrano Bergeraca głos bierze i słowo.
DE GUICHE
zwrócony ku domowi Roksany
To tu. Ale jak ciemno! Jak komin ulica…
Zbliża się, chce wejść, Cyrano skacze z balkonu, trzymając się gałęzi, która się ugina pod nim, tak że Cyrano zawisa między drzwiami domu a de Guichem. Wtedy puszcza gałąź i ciężko, jak gdyby z wielkiej wysokości pada, rozpłaszcza się na ziemi i przez chwilę, jakby ogłuszony, nieruchomo leży.
DE GUICHE
uskakując w tył
Wszelki duch…
podnosi głowę, ale gałąź już się odprostowała, a De Guiche, oszołomiony, nie widzi nic prócz firmamentu
…Skąd ten człowiek spada?…
CYRANO
siada i mówi akcentem Gaskończyka
Ja? Z księżyca!
DE GUICHE
zdumiony
Z księżyca?
CYRANO
Cóż to? Noc? Dzień?
DE GUICHE
Czyli stracił zmysły?…
CYRANO
Co za kraj jest i pora? — Chcę respons mieć ścisły!
DE GUICHE
Waść…
CYRANO
Zupełniem ogłuszon! Bo też dla szlachcica
Spaść z księżyca!…
DE GUICHE
Ależ waść…
CYRANO
zrywając się z pasją
Do kroćset, z księżyca!
DE GUICHE
cofając się
Dobrze, dobrze, spadasz waść!
do siebie
Fiksat jakiś, widzę.
CYRANO
następując na niego
I to nie w metaforze żadnej! Ja nie szydzę!
DE GUICHE
Ależ…
CYRANO
…Choć czym wiek leciał, czyli też godzinę
Z tej bomby szafranowej — jeśli wiem, niech zginę!
DE GUICHE
Wierzę, wierzę, puść mnie waść!…
CYRANO
A waszmość bądź szczery!
Nic mi nie skrywaj! Miasta, wieku, nawet ery!
Spadam tak niespodzianie… Chciałbym wiedzieć przy tem,
Gdzie właściwie mam honor być aerolitem?
DE GUICHE
Tam do licha!
CYRANO
…W tym pędzie, łatwo pojmiesz wasze,
Nie wybierałem drogi. Wpadam, jak trzmiel w kaszę,
Wprost nie wiem, na jakiego planetę w tym spadku
Ściągnął mnie punkt ciężkości mojego pośladku!
DE GUICHE
Ależ powiadam waści…
CYRANO
z krzykiem przerażenia, przed którym de Guiche znów się cofa
Ha!… Czy śnię, czy marzę?…
Jam w kraju, w którym ludzie czarne mają twarze!
DE GUICHE
mimowolnie podnosi ręce do twarzy
Jak to?…
CYRANO
Więc ja w Algierze?… A waść tu — krajowiec?…
DE GUICHE
namacawszy maskę
To maska.
CYRANO
uspokojony nieco
Więc w Genui lub w Wenecji?… Powiedz!…
DE GUICHE
usiłując przejść
Puść waść! Czeka mnie dama!
CYRANO
zupełnie uspokojony
Dama?… Jestem w domu!
Więc ja spadłem w Paryżu? Hę? Jak się to komu
Podoba?
DE GUICHE
śmiejąc się mimo woli
Ot, wesołek!
CYRANO
Waść się śmiejesz?
DE GUICHE
Śmieję,
I chcę przejść!
CYRANO
Paryż! Proszę! A to mi się dzieje!…
z zupełną swobodą otrzepuje się, kłania, szasta, śmieje i przybiera ton paryżanina
Więc Paryż! Jakżem szczęśliw! Wasza miłość raczy
Darować… Taka podróż, dalibóg, coś znaczy!
Właśnie ostatnią trąbą przybywam z mej drogi…
ogląda się po sobie
Jeszcze z Lwa konstelacji mam sierść u ostrogi,
Jeszcze na mnie eteru nieco się zostało,
I w oczach gwiaździstego pyłu mam niemało…
Ogromnie taka podróż niszczy toalety!
zbiera coś niewidzialnego
Patrz, cześć wasza! Na weście jeszcze włos z komety.
Zdmuchuje.
DE GUICHE
zniecierpliwiony
Mój mości…
CYRANO
w chwili gdy de Guiche chce go minąć, wystawia nogę, jakby dla pokazania czegoś i zatrzymuje go w ten sposób
A ot mi Niedźwiedzicy Wielkiej ząb do ikry
Łydkę przebił… Patrz, waszmość, co za casus przykry,
Kiedy się to stać mogło? Wiem! Mam! Gdym Trójzęba
Neptuna uchodzący, pośród Wag stanął dęba,
I siadł w szali, co dotąd mój ciężar wskazuje…
Co to za tarapaty, gdy człek podróżuje!
De Guiche chce się przedrzeć, Cyrano chwyta go za guzik
A nos!… Gdybyś cześć wasza mój nos w palcach ścisnął,
Strumień mleka by z niego natychmiast wytrysnął!
DE GUICHE
Mleka?
CYRANO
Tak. Z Mlecznej Drogi.
DE GUICHE
wściekle
Piekło!…
CYRANO
Niebo właśnie!…
…A czy wie też cześć wasza, iż Syrius, nim zaśnie,
Pakuje na łysinę ogromną szlafmycę?…
Tak, tak!
poufale
Widziałem także Niedźwiedzicę,
Nie gryzie. Nie ma jeszcze zębów…
śmiejąc się
Lecz gdym mijał
Lirę, przerwałem strunę. Długom ją nawijał,
Na kwintę…
z dumą
Lecz to wszystko w księdze będzie stało!
A gwiazdki-asteroidy, których kopę całą
Po kieszeniach mam w płaszczu, w weście… gdzie nie baczę,
W księdze tej służyć będą mi za odsyłacze.
DE GUICHE
Dobrze. Lecz koniec końców…
CYRANO
…A wasza cześć do mnie
Przyjdziesz, żądny wiedzy, jak żak słuchać skromnie.
Z czego zrobiony księżyc, co się na nim czyni,
Kto mieszka w okrągłościach tej błyszczącej dyni…
DE GUICHE
krzycząc z pasją
Ależ nie. Ja chcę…
CYRANO
…Wiedzieć, jakem się tam dostał?
Miałem sposób, któremu nie każdy by sprostał!
DE GUICHE
zniechęcony
Wariat jest!
CYRANO
pogardliwym tonem
Jam głupiego orła nie małpował,
Co go Regiomontanus niezdarnie sformował,
Ani gołębia, którym Architas się wsławił!
DE GUICHE
Wariat uczony…
CYRANO
Obum za sobą zostawił!
De Guiche zdołał nareszcie przejść i ku drzwiom zmierza. Cyrano idzie za nim, gotów go za kark pochwycić
Na sześć sposobów mogę lazur nieobjęty
Zgwałcić…
DE GUICHE
odwraca się
Sześć?
CYRANO
…Mogę nagi jak turecki święty,
Uzbroiwszy się w flaszki pełne srebrnej rosy,
Którą w majowy ranek spłakały niebiosy,
Wyjść na żar słońca, iżby potężną swą siłą,
Ssąc rosę, i mnie z rosą wessało, wypiło…
DE GUICHE
uderzony, robi krok ku Cyranowi
To prawda! To już jeden!
CYRANO
czyniąc krok w tył, by go od domu odciągnąć
Mogę, miłość wasza,
Bez uzdy i na oklep dosiąść Boreasza,
Rozrzedziwszy wiatr w skrzyni z cedru, mości panie,
Palącymi zwierciadły o dwudziestościanie!
DE GUICHE
robi krok nowy
To dwa.
CYRANO
cofa się ciągle
…Mogę, mechanik tęgi, jak się patrzy,
Grzbiet szarańczy, o cynglach ze stali, dosiadłszy,
Strzał po strzale z saletry dając, użyć jazdy
Po tych błękitnych błoniach, gdzie pasą się gwiazdy.
DE GUICHE
idzie za nim, nie spostrzegając się i licząc na palcach
To trzy…
CYRANO
I z dymem mogę, co rwie się do góry,
Zamknąwszy go w glob mocny, zerwać się pod chmury!
DE GUICHE
coraz bardziej zaciekawiony
Cztery…
CYRANO
Iż Febus z woła szpik ssie, znane waści?…
Ergo: ciągnie mnie w górę, gdy szpik mnie namaści!
DE GUICHE
ciągle idąc za nim
Prawda! Pięć…
CYRANO
który mówiąc, odprowadził go ku ławce stojącej w drugiej stronie placyku
…Mogę, wreszcie, na żelaznej blasze
Stanąć, kawał magnesu wziąć, rozumiesz wasze,
I cisnąć nim w powietrze! Sposób doskonały,
Bo za magnesem blacha leci na kształt strzały!
Oczywiście, mieć trzeba magnesy w zapasie,
I ciskać je w tej mierze, jak przystojne zda się.
DE GUICHE
Sześć! Prawda! Sześć sposobów nowych na wzlatanie!
Którego żeś waść użył?
CYRANO
chełpliwie
Siódmego, mosanie!
DE GUICHE
Dlaboga! Powiadajże!
CYRANO
Niech wasza cześć zgadnie!
DE GUICHE
A to ucieszny kondel! Człek nie wie, gdzie padnie!
CYRANO
naśladując rzut i szum fali szerokimi, tajemniczymi gestami i głosem
Humm!… Humm!…
DE GUICHE
Powiadaj prędzej!…
CYRANO
A wasza cześć może
Już zgadłeś?
DE GUICHE
Ale gdzie tam!
CYRANO
To prosta rzecz — morze!
Gdy księżyc co najpilniej ciągnął z wód gardzieli
Falę, padłem na piasek po morskiej kąpieli
I głową naprzód — o tym pamiętać potrzeba,
Bo we włosach najdłużej wody — chlust do nieba!
Tandem: wzbiłem się w górę prosto, jak anieli…
Notandum: głową naprzód, po morskiej kąpieli.
Gdy wtem znienackam utknął na…
DE GUICHE
Na…
siada zaciekawiony na ławce
CYRANO
głosem naturalnym
Mości panie,
Kwadrans minął, ślub wzięty. Skończone gadanie.
Uwalniam waszą miłość.
DE GUICHE
zrywając się
Olaboga! Czy pijaną
Głowę mam, czyli głos ten…
Drzwi domu otwierają się. We drzwiach ukazują się pokojowcy z zapalonymi świecznikami. Czyni się jasno. Cyrano zdejmuje kapelusz
Ten nos!… To — Cyrano!
CYRANO
z ukłonem
Do usług, mości hrabio! Właśnie też w tej chwili
Oblubieńcy pierścienie ślubne zamienili!
DE GUICHE
Kto? Co?…
Odwraca się. Obraz. Za pokojowcami Chrystian i Roksana idą, trzymając się za ręce. Kapucyn drepce za nimi uśmiechnięty. Ragueneau niesie wysoko osadzoną latarnię. Oszołomiona Ochmistrzyni w nocnym letniczku zamyka ten orszak.
Nieba!
SCENA DWUNASTA
Ciż sami, Roksana, Chrystian, Kapucyn, Ragueneau, pokojowcy. Ochmistrzyni.
DE GUICHE
do Roksany
poznając Chrystiana z osłupieniem
To on?… Mąż i żona?…
kłaniając się Roksanie z przesadną admiracją
Mój respekt, piękna damo, szpaczkami karmiona!
do Cyrana
Czołem, czołem, mospanie, wynalazco lotów!
Świętego u wrót raju zatrzymać byś gotów…
A zakonotuj, radzę, to, coś mi powiadał!
Bo nużby który sposób naprawdę się nadał.
CYRANO
z ukłonem
Nie omieszkam. Ta rada to już liść wawrzynu!
KAPUCYN
wskazuje Hrabiemu kochanków, potrząsając z zadowoleniem długą, białą brodą
Pięknąś parę, ni słowa, skojarzył, mój synu!
DE GUICHE
patrząc na niego wzrokiem lodowatym
Tak.
do Roksany
Radzę męża pożegnać, najpiękniejsza pani!
ROKSANA
Co?…
DE GUICHE
do Chrystiana
Śpiesz waść z regimentem! Wszyscy już wysłani!
ROKSANA
Jak to?… Teraz?… Na wojnę?…
DE GUICHE
Ależ — bez wątpienia.
ROKSANA
Wszak kadeci zostają?
DE GUICHE
Idą. Rzecz się zmienia.
wyjmuje z kieszeni opieczętowany pakiet
Oto rozkaz.
podaje go Chrystianowi
Śpiesz, waszmość, chorągiew już czeka.
ROKSANA
rzucając się w objęcia Chrystiana
Chrystian!
DE GUICHE
do Cyrana szyderczo
O, noc poślubna jest jeszcze daleka!
CYRANO
do siebie
I myśli, że mi mówi coś bardzo przykrego!
CHRYSTIAN
do Roksany
Twoje usta!… O, jeszcze!…
CYRANO
Dość już! Dosyć tego!
CHRYSTIAN
trzymając w objęciach Roksanę
O, jak trudno rzucić!… O, ty nie wiesz o tem!
CYRANO
odciągając go
Wiem. Marsz.
Słychać bębny.
DE GUICHE
odchodząc w głąb
Regiment już rusza.
ROKSANA
do Cyrana, nie puszczając Chrystiana, którego Cyrano odciąga
O, strzeż go z powrotem!
O przyrzecz, że nie będzie życia hazardował!
CYRANO
Spróbuję. Lecz przyrzekać?… Chybabym go schował.
ROKSANA
Że będzie się oszczędzał!…
CYRANO
Rad bym przyrzec, ale…
ROKSANA
Że się w tym oblężeniu nie zaziębi wcale!
Że dotrzyma mi wiary…
CYRANO
Ależ… oczywiście!
ROKSANA
Że będzie często pisał!
CYRANO
Słowo! List po liście!
Zasłona.
AKT CZWARTY
Gaskońscy kadeci.
(przekład M. Konopnickiej)
Posterunek chorągwi kapitana Carbon de Castel-Jaloux w obozie pod Arras.
W głębi przerzynający całą scenę szaniec. Poza nim kraj widnokrężnie równy, pokryty oblężniczymi robotami. W oddaleniu rysują się na horyzoncie mury miasta Arras, sylwety jego wież i dachów.
Na pierwszym planie namioty, broń w kozłach, bębny, itp. Ogniska. Gaskońscy kadeci śpią owinięci w płaszcze. Czuwa tylko Le Bret i Carbon de Castel-Jaloux. Obaj wychudli i bardzo bladzi. Chrystian śpi w burce wśród innych Kadetów na przodzie sceny. Twarz jego oświetla ognisko.
SCENA PIERWSZA
Chrystian, Carbon de Castel-Jaloux, Kadeci; później Cyrano.
LE BRET
To straszne!…
CARBON
Żeby na ząb!
LE BRET
Siarczyste!
CARBON
daje znak, aby nie mówił głośno
Klnij z cicha…
Zbudzisz ich!
do Kadetów
Śpijcie, śpijcie!
do Le Breta
Kto śpi — syt…
LE BRET
Do licha,
Bezsenny taki obiad! A ja nie śpię właśnie!
Co za głód!…
W oddaleniu raz po raz pada kilka muszkietowych strzałów.
CARBON
A, żeby ich!… A niech piorun trzaśnie!…
do Kadetów, którzy podnoszą głowy
Śpijcie, śpijcie!
Słychać nowe, bliższe strzały.
JEDEN Z KADETÓW
rzucając się
Czy diabli…
CARBON
To nic, nic! To warta.
To Cyrano powraca…
GŁOS WARTY
w oddaleniu
Kto idzie, do czarta?
GŁOS CYRANA
Bergerac!
GŁOS WARTY
stojącej na szańcu
Do pioruna, kto idzie?…
CYRANO
ukazuje się na okopie
Cymbale,
Bergerac, mówię!
Schodzi z szańca. Le Bret biegnie ku niemu z niepokojem.
LE BRET
Rannyś?
CYRANO
Nie krzycz tak! Ja?… Wcale?
Przywykły mnie już chybiać te hetki-pętelki!
LE BRET
Ależ to jest szaleństwo czyste! Boże wielki?…
Dla listu życie stawiać na hazard co rana?
CYRANO
zatrzymując się przed Chrystianem
Kiedym przyrzekł!
przypatruje mu się
Śpi chudziak! Oj, żeby Roksana,
Jak jej kanaczek tutaj głodem mrze, wiedziała!…
A zawsze, hultaj, piękny!
LE BRET
Godzina niecała
Do pobudki! Spać ruszaj!
CYRANO
Nie zrzędź, nie zrzędź, stary!
A wiedz, żem znalazł u nich takie mysie szpary,
Gdzie co noc są urżnięci. Tamtędy przechodzę.
LE BRET
No to mógłbyś nam przynieść choć chleba po drodze!
CYRANO
Jak ptak trza tam być lekkim! Lecz wracam z nowiną:
Jeśli mnie wzrok nie myli, to nasi lub zginą
Dziś, albo jeść dostaną.
LE BRET
Powiadaj, dlaboga!
CYRANO
Nic pewnego. Zobaczysz.
CARBON
Co za hańba! Wroga
Oblegać, a samemu ogłodzonym zostać!
LE BRET
Diablo skomplikowaną wzięły rzeczy postać!
Wpadliśmy w pastkę, z której nikt się nie wybiega:
My oblegamy Arras, nas — Infant oblega.
CYRANO
śmiejąc się
Warto, by znów z kolei ktoś obległ Infanta…
LE BRET
Mnie wcale nie do śmiechu!
CYRANO
Ho! Ho!…
LE BRET
Dla furfanta
Takiego, ważyć co dzień życie na posługi,
By list zanieść!
widząc, że Cyrano idzie ku namiotowi
Gdzie idziesz?
CYRANO
Idę pisać drugi.
Podnosi płótno i znika w namiocie.
SCENA DRUGA
Ciż sami oprócz Cyrana.
Dzień obrzasł. W powietrzu jasność różana. Arras wyzłaca się na widnokręgu. Rozlega się strzał armatni, po którym bezpośrednio następuje bicie w bębny, zrazu w znacznej odległości na lewo. Inne bębny odzywają się bliżej, i tak kolejno odpowiadając sobie, zbliżają się coraz, wybuchają razem prawie że na samej scenie, po czym oddalają się ku stronie prawej, przebiegając obóz i budząc go. Wrzawa. Zamieszanie. Ludzie zrywają się ze snu. Daleka komenda oficerów.
CARBON
z westchnieniem
Już hejnał!…
Kadeci poruszają się i przeciągają pod płaszczami.
Śnie pożywny, kończysz się, niestety!
Z góry wiem, czym dzień przyjmą niebogie kadety.
PIERWSZY KADET
podnosząc się i siadając
Jeść!…
DRUGI KADET
Zdycham z głodu!
INNI
Aaa!…
CARBON
Wstawać, wiara! Kogo
Mam podnieść?…
TRZECI KADET
Do cnam osłabł…
CZWARTY KADET
Ni ręką, ni nogą!
PIERWSZY KADET
przeglądając się w napierśniku pancerza
Język żółty… Niestrawna tutaj atmosfera…
INNY
Moja czapka barońska za kawałek sera!
INNY
Za zraz pieczeni herb mój: krzyż i dwie podkowy!
INNY
Ja, jeśli natychmiast mój sok żołądkowy
Nie przerobi mi kwarty chylu, to, do biesa,
Cofam się w cień namiotu, wzorem Achillesa.
INNY
Chleba!…
CARBON
podchodzi do namiotu Cyrana i woła półgłosem
Cyrano!…
WSZYSCY
Chleba!…
GŁOSY
Zdechnąć przyjdzie z czczości!
CARBON
jak wyżej, półgłosem, u wejścia do namiotu
Dlaboga, ratuj! Ty, co słyniesz z wesołości,
Pójdź ich rozruszać trochę!
DRUGI KADET
rzucając się ku pierwszemu, który coś żuje
Co tam, u kaduka,
Gryziesz?
KADET
A kłaki z działa. Arcyprzednia sztuka!
Usmażono je wczoraj na mazi z maźnicy…
Na honor, mało zwierza jest w tej okolicy!
INNY
wchodząc
Byłem na polowaniu.
INNY
podobnie
Ja z wędką na skarpie.
Kadeci zrywają się i rzucają na przybyłych.
KADECI
I cóż?… Coś przyniósł?… Bażant?… Dawaj prędzej! Karpie?…
Dawaj!…
RYBAK
Jest miętus…
ŁOWIEC
Wróbel.
WSZYSCY
rozjątrzeni
A żeby was diabli!…
Zbuntujmy się!
CARBON
Cyrano!
Czyni się dzień biały.
SCENA TRZECIA
CYRANO
wychodzi z namiotu spokojny. Za uchem pióro, w ręku książka
Cóż tam?
do jednego z kadetów
Waść od szabli
Rapcie po piętach wleczesz?…
KADET
Brzuch mi uciekł w pięty.
CYRANO
Kubek w kubek, tak jak mnie! Casus niepojęty!
KADET
No, i uciska waści?
CYRANO
Nie. Podwyższa znacznie.
DRUGI KADET
Głodnym, że gryzłbym ziemię!
CYRANO
Niejeden ją zacznie
Gryźć dziś jeszcze!
TRZECI KADET
Mnie z czczości to aż burczy w brzuchu…
CYRANO
A to capstrzyk odbębnim dziś na nim, mój zuchu!
INNY
Mnie z głodu w uszach dzwoni…
CYRANO
Kłamiesz, głodomorze!
Kto głodny, ten jest głuchy, więc słyszeć nie może!
INNY
Oj, jeść!… Choć na oleju…
CYRANO
zdejmując mu hełm i wskazując na głowę
A mój asindzieju!
O, kapuściana głowa! Brak tylko oleju!
INNY
Jeść! Jeść! Co by tu pogryźć?…
CYRANO
rzucając mu książkę
Masz, molu! Iliada!
INNY
A pan minister wojny w Paryżu zasiada
Cztery razy do stołu…
CYRANO
Więc choć kuropatwą
Mógłby waści obesłać?…
KADET
I winem! To łatwo.
CYRANO
Richelieu czy też burgund?… Waści na co łaska?
Eminencja, co we łbie zawraca? Do diaska…
INNY
Jak pies głodnym!
CYRANO
Łap muchy! Dobra psu i mucha!
INNY
Chleba!…
CYRANO
Tak, to dla brzucha. A co chcesz dla ducha?…
KADET
wzruszając ramionami
Zawsze żarty i słowa!…
CYRANO
Tak, żarty i — słowa!
I tak bym chciał umierać. Zorza purpurowa
Nad głową, w piersi rana, co wiedzie do sławy,
Po bohaterskim boju i dla świętej sprawy,
Z ręki wroga, którego męstwo — mego warte,
Z dala od łóż szpitalnych, pod niebem otwartem,
Na wielkim bojowisku, na chwały kobiercu,
Z dowcipnym słówkiem w ustach i ze sztychem w sercu!…
WSZYSCY
krzycząc
Jeść! Jeść!
CYRANO
krzyżując ramiona
A waszmościowie tylko o żołądku!…
Hej, grajek! Pójdź no, dziadu, i graj po porządku,
Wszakże byłeś pasterzem? Bertrandou ci imię?
Grajże tym pasibrzuchom, co w nich dusza drzymie,
Te nasze stare pieśni, których nuta słodka
Śpiewa jak siostra, a jak matka — płacze zwrotka…
Pieśni, w których głos słychać kochanej dziewczyny…
Pieśni, co się tak wolno ciągną jak dym siny,
Gdy nad wioską rodzinną zadymi się strzecha…
Pieśni, co prowansalskie, lube mają echa!
Stary grajek siada i dobywa flecik.
Niechaj ta wiejska fletnia, dziś surma bojowa,
Maj przypomni, gdy wokół brzmiała nią dąbrowa!…
Gdy po niej puścisz palce z ptaszęcym świergotem,
Niech wspomni, że wpierw z trzciny, a z hebanu potem
Była… Niech ją zdumieje pienie twe pastusze…
Niech w nim sielskiej młodości swej odnajdzie duszę!
Bertrandou zaczyna grać stare langwedockie pieśni.
CYRANO
Słuchajcie, Gaskończycy! To nie róg bojowy,
To fujarka siół naszych, to flecik wierzbowy…
To nie surma wojenna, co śmierci znak niesie,
To piszczałka pastusza rozbrzmiewa po lesie…
Słuchajcie! To są nasze pola, łąki, wrzosy,
To gra mały koniarek sczerniały i bosy…
To szept zielonych gajów… to szum modrej rzeki…
To jest Gaskonia nasza!… Kraj drogi, daleko!
Wszystkie głowy pochyliły się, ten i ów ukradkiem ociera łzę rękawem albo połą płaszcza.
CARBON
do Cyrana półgłosem
Masz tobie! Teraz znów mi płaczą te sieroty!…
CYRANO
Płaczą, ale nie z głodu! Płaczą, lecz z tęsknoty…
Wolę, że ich cierpienie zmieniło nazwiska
I że to serce teraz biedakom się ściska!
CARBON
Ależ osłabną w męstwie!
CYRANO
Co znów, kapitanie!
Każdy ma bohatera we krwi, który wstanie
Na pierwsze hasło boju, gdy bęben zawarczy…
Daje znak, dobosz bije w bęben.
KADECI
zrywając się i chwytając broń z kozłów
Gdzie? Co?… Jak?…
CYRANO
z uśmiechem
Wszak mówiłem, że hasło wystarczy,
Żegnajcie sny i żale!… Żegnaj, kraju miły!
Wyczarował was flecik, a bębny — zgłuszyły.
JEDEN Z KADETÓW
patrząc w głąb
Ach, ach, pan de Guiche idzie!
WSZYSCY
z groźnym pomrukiem
Huu!…
CYRANO
uśmiechając się
Pochlebne szmery!
JEDEN Z KADETÓW
Dość go mamy!
INNY
Do diabła, takie bohatery,
W koronkowych kołnierzach na zbroi!
INNY
A może
Wrzód szpetny ma na karku?
INNY
Ma. Dworską obrożę.
DRUGI KADET
Godny stryjka synowiec!
CARBON
A Gaskończyk przecie!
PIERWSZY KADET
Ba, fałszywy! A taki najgorszy na świecie!
Każdy prawy Gaskończyk musi być wariatem…
Nic niebezpieczniejszego niż rozumny zatem.
LE BRET
Ależ blady!
KADET
Bo głodny, jak i piechur prosty,
Żołądek jego przecież, gdy kurczą go posty,
Błyska w słońcu, bo na nim szmelcowane blachy…
CYRANO
I my uszy do góry! Co? Nieprawda, brachy?
Sam fajki, kości, karty! Rżnijcie, choć w drużbarta,
Czy my klechy, czy baby?…
Kadeci dobywają kości i karty. Zaczynają w nie grać na bębnach, na ławach, na płaszczach rozciągniętych. Wielu zapala długie fajki.
— Ja czytam Dekarta.
Przechadza się wzdłuż i wszerz, czytając małą, z kieszeni dobytą książkę. De Guiche wchodzi. Wszyscy udają wielkie zajęcie się grą i zupełne zadowolenie. De Guiche jest bardzo blady. Zbliża się do Carbona.
SCENA CZWARTA
Ciż sami. De Guiche.
DE GUICHE
do Carbona
Dzień dobry!
przypatrują się sobie przez chwilę. Na stronie, z satysfakcją
Pozieleniał!…
CARBON
podobnież
…Oczy tylko w głowie!
DE GUICHE
patrząc na Kadetów
A! Ichmoście warchoły!… Tak, moi panowie,
Ze wszech stron mnie ucinki waszmościów dochodzą….
Perigordzkie baronki, co ślepo się rodzą
Jak trufle!… Bearneńskie szlachetki!… Do kata!
Nie mam łask u waszmościów! Wiem! Każdy brat łata
Intrygantem mnie tutaj i dworakiem zowie!…
Koronkowy mój kołnierz mierzi was, panowie!…
I tego mi darować, jak słyszę, nie chcecie,
Że Gaskończyk nie jestem — jak wy — hołysz przecie!
Milczenie. Wszyscy palą, grają.
Mamże ukarać waściów przez ich kapitana?
Nie!…
CARBON
Zresztą, winy nie widzę i nie mam tu pana!
DE GUICHE
A!…
CARBON
Ta chorągiew mym własnym sumptem jest nabyta,
Pełnię swoją powinność żołnierską, i kwita.
DE GUICHE
Na honor, to wystarcza!
zwracając się do Kadetów
Gardzić tylko mogę
Przycinkami ichmościów! Wie świat, że sam drogę
Grzmiącym zabiegam działom! Wszak wczoraj widziano,
Jak w Bapaume z mym szwadronem sztuką niesłychaną
Męstwa na łeb na szyję pobiłem hrabiego
Boucquoi, trzykroć gromem spadając na niego!
CYRANO
Nie podnosząc oczu od książki.
A pańska szarfa, hrabio?…
DE GUICHE
mile zadziwiony
A!… Waszmość wiesz o tem?
Istotnie! Tocząc koniem, by trzecim nawrotem
Uderzyć w bukińczyków i znieść ich do szczętu,
Zostałem uniesiony wśród tego zamętu
Rozsypki, którąm zdziałał, aż za linię wroga…
Mogli chwycić, rozstrzelać, jak nic! Wtem myśl błoga
Błysła mi. Rozwiązuję szarfę tę zdradziecką,
Po której wodza armii poznałoby dziecko,
Szarfa spada, do swoich powracam bezpiecznie,
Zbieram szwadron i wroga gromię ostatecznie!
Hę? Jakże? Dobry kawał? To były nie żarty!…
Cóż waszmość mówisz na to?
Kadeci, którzy dotychczas zdawali się nie słuchać, teraz zatrzymują nagle karty i kości w ręku, a dym w wydętych policzkach. Oczekiwanie.
CYRANO
Mówię — Henryk Czwarty,
Choćby wszystkich dział wroga groziły mu strzały,
Nigdy by się nie zniżył o pióropusz biały.
Cicha radość. Kości i karty padają, dym ulatuje w kłębach.
DE GUICHE
Lecz sztuka się udała!
Toż samo oczekiwanie zatrzymujące w drodze dym, karty i kości.
CYRANO
Może. Nie wiem tego,
Lecz służyć za cel wrogom to zaszczyt, z którego
Mężny nie abdykuje!
Karty i kości padają, dym ulatuje kłębami z wzrastającą brawurą i ukontentowaniem.
Gdybym ja był przy tym
— I ta jest między twoim, hrabio, znakomitym
Męstwem a moim różność — podniósłbym ją z ziemi,
Aby się nią przepasać rękami własnemi.
DE GUICHE
Phi… Gaskońskie przechwałki.
CYRANO
Przechwałki? Nie, wcale!
Pożycz mi, hrabio, wstęgi, a ja dziś na wale
Przepasany nią stanę i pierwszy wieczorem
Do ataku się rzucę — jej znaczny kolorem.
DE GUICHE
Chwal się waść! Wszak została aż za linią wroga,
Gdzie dawno kartaczami wymieciona droga,
Gdzie nawet najmężniejszy po nią się nie waży.
CYRANO
wyjmując z kieszeni białą szarfę i podając mu ją
Oto jest.
Cisza. Kadeci parskają śmiechem, zasłaniając się kartami i kubkami od rzucania kości. De Guiche odwraca się i patrzy na nich. Natychmiast przybierają poprzednią powagę i grają dalej. Jeden z nich gwiżdże od niechcenia piosenkę, którą grał na fleciku Bertrandou.
DE GUICHE
biorąc szarfę
Dzięki. Właśnie dobrze się to darzy!
Ten biały szmatek będzie służył mi sygnałem,
Którego do tej chwili użyć się wahałem.
Idzie ku szańcowi, wstępuje nań i powiewa kilka razy szarfą.
WSZYSCY
Co to?
WARTOWNIK NA SZAŃCU
A tam człek jakiś zmyka, aż się kurzy!…
DE GUICHE
To nic. To szpieg fałszywy, co nam przednio służy,
Nosząc Hiszpanom wieści, jakie mu poddaję,
Tak, że się bez mej woli nic u nich nie staje.
CYRANO
Łajdak!
DE GUICHE
Ale wygodny. — Cośmy to mówili…
A, tak! Miałem powiedzieć ichmościom w tej chwili,
Że dziś w nocy marszałek z obozu cichaczem
Wyprawił się po prowiant, ku Dourlens. Zatem,
By dotrzeć mógł bezpiecznie i wrócić z tej drogi,
Wziął ze sobą tak znaczną część naszej załogi,
Że gdyby tak Hiszpanie zrobili wycieczkę
I wpadli, toby mogli zerżnąć nas — na sieczkę!
CYRANO
Tak, to byłoby ważne, gdyby mogli wiedzieć!
DE GUICHE
Wiedzą. To właśnie chciałem ichmościom powiedzieć.
CARBON
Ach!
DE GUICHE
Mój szpieg mi to doniósł, przydając: „W tę stronę
Zwrócą atak, gdzie miejsce najsłabiej strzeżone
Wskażę im”. A ja na to: „Dobrze! Wyjdź za szaniec
I patrz. Gdzie znak powieje, tam niech zaczną taniec!”
CARBON
do Kadetów
Szykujcie się, panowie!
Wszyscy powstają. Szczęk broni i rynsztunku, w który się przybierają Kadeci.
DE GUICHE
Bitwa — za godzinę.
PIERWSZY KADET
A, tak?…
Wszyscy siadają; przerwana gra rozpoczyna się na nowo.
DE GUICHE
do Carbona
Na czasie zyskać trzeba, nim drużynę
Swą przywiedzie marszałek.
CARBON
By zyskać na czasie?…
DE GUICHE
Chorągiew waszmość pana z łaski swojej da się
Zabijać!
CYRANO
Więc to — zemsta?…
DE GUICHE
By wybór tej chwili
Decydował wzgląd na to, żeście mi zbyt mili,
Nie powiem! Ale słysząc, iż się żadne męstwo
Z waszym nie równa, wam to oddaję zwycięstwo.
Czyli zaś własnej zemście i niechęci płużę,
Mniejsza z tym, kiedy razem i królowi służę!
CYRANO
Przyjmij, hrabio, wyłączne me podziękowanie!
DE GUICHE
Waść w pojedynkę na stu rad chadzasz, mospanie!…
Będziesz miał dzisiaj pole!
Oddala się z Carbonem de Castel-Jaloux.
CYRANO
do Kadetów
Towarzysze mili!
Więc pod herbem Gaskonii dziś będziem walczyli,
By do sześciu szewronów jego starej sławy,
Z lazuru i ze złota — dodać siódmy — krwawy!
De Guiche rozmawia w głębi półgłosem z kapitanem Carbon de Castel-Jaloux. Rozkazy się krzyżują. Przygotowuje się obrona. Cyrano idzie ku Chrystianowi, który stoi nieruchomo, skrzyżowawszy ręce.
CYRANO
uderzając go po ramieniu
A co, bracie?…
CHRYSTIAN
potrząsa głową
Roksana!
CYRANO
Ha!…
CHRYSTIAN
Gdybym choć duszę
Mógł wylać w pięknym liście, gdy żegnać ją muszę!
CYRANO
Miarkowałem ci ja to, co się dzisiaj stanie,
I…
wyjmując list z zanadrza
…już ją pożegnałem.
CHRYSTIAN
żywo
Daj to pożegnanie!
Daj ten list!
CYRANO
Czy chcesz tego?
CHRYSTIAN
biorąc list
Ależ oczywiście!
otwiera go, czyta i nagle zatrzymując się
A to co?
CYRANO
Co?
CHRYSTIAN
To kółko?…
CYRANO
odbiera żywo list i patrząc naiwnie
Kółko?…
CHRYSTIAN
Łza w tym liście!
CYRANO
Być może… A, prawda! Tak… ta mała plama…
Tak… Bo, widzisz, poetę — rozczula gra sama!
On tak się, widzisz, rolą… rozumiesz… przejmuje,
Że płacze.
CHRYSTIAN
Jak to, płacze?…
CYRANO
Bo widzisz, ja czuję…
Śmierć to śmierć! Lecz co straszne, to już nigdy w świecie
Nie ujrzeć… Bo wszak ja jej… bo wszak my jej przecie…
Bo wszak ty…
CHRYSTIAN
wyrywając mu list
Dawaj list ten!
Słychać wrzawę w obozie w pewnym oddaleniu.
WARTOWNIK NA SZAŃCU
Kto idzie?
Strzały, głośne wołania, dzwonki.
CARBON
A tam co, u kata?
WARTOWNIK NA SZAŃCU
Kareta!
Wszyscy rzucają się, aby ją zobaczyć.
KRZYKI
— Do obozu?… — Prosto jak armata!
— Zdaje się, od hiszpańskiej strony tutaj wali!
— Wjechała — Ognia! — Nie! Nie! — Czy diabli nadali…
— Woźnica krzyczał z kozła! — Co krzyczał, u diaska?
— Krzyczał: Królewska służba!…
Wszyscy są na szańcu i patrzą poza scenę. Dzwonki bliższe coraz.
DE GUICHE
…Królewska kolaska?
Kadeci schodzą z pośpiechem i ustawiają się szeregiem.
CARBON
Odkryć głowy!…
DE GUICHE
Co?… Króla?…
do obozowych pospolitaków
Na bok tam, hołoto!
By pojazd łuk wspaniały mógł zatoczyć oto!
Wjeżdża tęgim kłusem kareta, błotem i kurzem pokryta. Firanki w oknach zapuszczone. Dwóch hajduków za nią. Woźnica osadza konie w miejscu.
CARBON
komenderując
Bębny! Marsz!…
Bicie bębnów, Kadeci odkrywają głowy.
DE GUICHE
Spuścić stopnie!
Dwóch ludzi rzuca się do stopni pojazdu. Drzwiczki się otwierają.
ROKSANA
wyskakując z karety
Dzień dobry!
Na dźwięk kobiecego głosu wszystkie nisko pochylone głowy podnoszą się nagle. Ogólne osłupienie.
CARBON
półgłosem, przecierając oczy
Czy zmora?…
SCENA PIĄTA
Ciż sami, Roksana.
DE GUICHE
Służba królewska?… Pani?…
ROKSANA
Tak. Króla Amora!
CYRANO
Wielki Boże!
CHRYSTIAN
rzucając się
Ty?… Czemu?…
ROKSANA
Zbyt długo trwa bowiem
Oblężenie!
CHRYSTIAN
Lecz czemu!…
ROKSANA
Później ci to powiem.
CYRANO
na dźwięk głosu Roksany jakby wrósł w ziemię, stoi nieruchomy, nie śmiejąc oczu na nią zwrócić.
Mamże spojrzeć?
DE GUICHE
Lecz pani zostać tu nie może!
ROKSANA
wesoło
Owszem, mogę! A hrabia niechaj mi pomoże
Przysunąć bęben!
siada na bębnie, który przysuwają z pośpiechem Kadeci
Dzięki!…
śmieje się
Do mojej karety
Strzelano!…
z dumą
Nasze strzelały pikiety!
Bo też ta cała arka od dołu do góry
Jak w bajce — pudło z tykwy, a służba jak szczury!
przesyła pocałunek od ust Chrystianowi
Drogi mój!…
patrząc po obecnych
Ależ źle wam, miarkując po minie!
Jak to Arras daleko!…
spostrzega Cyrana
Dzień dobry, kuzynie!
CYRANO
zbliża się
Ach tak!… Jakim sposobem…
ROKSANA
Znalazłam was?… Boże!
Bardzo prostym! Przez zgliszcza, przez stłoczone zboże,
Śladem wojny jechałam… Ach, jeśli te klęski,
Którym uwierzyć trudno, to pochód zwycięski
Służby waszego króla, to mój więcej warty!
CYRANO
Ależ to jest szaleństwo!… Którędyż, przez warty,
Dostałaś się tu, pani?
ROKSANA
Którędy? A prosto
Przez Hiszpanów!
PIERWSZY KADET
Złośliwa! To słówko — nam chłostą!
DE GUICHE
Lecz jak pani zdołałaś przebyć ich pikiety?
LE BRET
Ciężko było!
ROKSANA
Nie bardzo. Przez drzwiczki karety,
Która zwyczajnym truchtem toczyła swe koła,
Jeśli jaki hidalgo namarszczył zbyt czoła,
Wystawiałam z uśmiechów moich najpiękniejszy!
A iż rycerze owi, co niech nie umniejszy
Sławy Francuzów, dla dam są pierwszymi w świecie
Galantami, przebyłam obóz najprościej w karecie.
CARBON
Ba! Taki uśmiech, wierzę, za przepustkę służy!…
DE GUICHE
Ależ musiano pytać o cel tej podróży?
ROKSANA
O, nawet bardzo często była o tym wzmianka!
A ja odpowiadałam stale: „Do kochanka!”.
I wnet królewskim gestem hidalgo ponury
Muszkietów, już zniżonych ku mnie, wznosił rury,
I pyszny swą grandezzą, a szpicem ostrogi
Spod koronkowych falban błyszczący u nogi,
W kapeluszu z którego powiewa piór kita,
Schylał głowę i mówił: „Więc jedź, seniorita!”
CHRYSTIAN
Roksano!
ROKSANA
…Do kochanka — przebacz, żem mówiła!
Gdybym rzekła: do męża, żadna ludzka siła
Nie mogłaby ich skłonić, żeby mnie puścili!…
CHRYSTIAN
Lecz…
ROKSANA
Cóż jeszcze?…
DE GUICHE
Pani się musi stąd w tej chwili
Oddalić!
ROKSANA
Ja?
CYRANO
Tak!
LE BRET
Zaraz…
CHRYSTIAN
Tak!
ROKSANA
Ależ, dlaczego?
CHRYSTIAN
z zakłopotaniem
Bo tu…
CYRANO
podobnież
…Za trzy kwadranse…
DE GUICHE
tak samo
Lub coś koło tego…
CARBON
tak samo
Więc lepiej…
ROKSANA
Bitwa będzie!
WSZYSCY
O, nie!
DE GUICHE
Za godzinę…
ROKSANA
rzucając się w objęcia Chrystiana
Tu mąż mój, więc i ja tu! Zginie? — I ja zginę!
CHRYSTIAN
Jak twe oczy dziś patrzą!…
ROKSANA
Powiem ci dlaczego…
DE GUICHE
z rozpaczą
To posterunek straszny!
ROKSANA
odwracając się
Tak?
CYRANO
Dowodem tego,
Że hrabia nam pozwolił nadłożyć tu głową…
ROKSANA
do de Guiche'a
Ach, tak? Więc, mości grafie, chciałeś mnie pan… wdową?
DE GUICHE
Lecz przysięgam…
ROKSANA
Od przysiąg wstrzymaj się łaskawie!
Jestem tu i zostanę!… Zresztą — ja się bawię!
CYRANO
Ejże!… Więc w wytwornisi tkwiła heroina?…
ROKSANA
O, panie de Bergerac! Wszakżem twa kuzyna!
PIERWSZY KADET
Bronić będziem cześć waszą, dopóki tchu w ciele!
DRUGI KADET
z upojeniem
W całym obozie irys…
ROKSANA
Wierzę, przyjaciele!
A właśnie mam kapelusz, który doskonale
Będzie wyglądał w bitwie! Nieprawdaż?…
patrząc na de Guiche'a
Ach, ale
Pora by może była odejść dla hrabiego!
Mogliby zacząć strzelać…
DE GUICHE
A, już znów co tego,
To nadto! Do dział moich odchodzę na chwilę,
I zaraz tu powracam. A pani masz tyle
Czasu, żeby odmienić swe postanowienie!
ROKSANA
Nigdy!
De Guiche odchodzi.
SCENA SZÓSTA
Ciż sami, oprócz de Guiche'a.
CHRYSTIAN
błagalnie
Roksano!…
ROKSANA
Nie! Nie!
PIERWSZY KADET
do innych
Zostaje!…
WSZYSCY
tłocząc się, popychając i przekomarzając wzajem
Grzebienia!
— Pękł mi skórzeń! — Gdzie nici? — Nie ma który szydła?
— Hej, lusterko! — Żelazko do wąsów! — Daj mydła!
— Sam wstęga! — Rękawice! — Jakże tak do bitwy?
— Mankiety! — Pas!… Gdzie pas mój? — A który chce brzytwy?
ROKSANA
do Cyrana, który ją jeszcze błaga
Nie, kuzynie! Nie ruszy mnie stąd żadna siła!
CARBON
który podobnie jak inni opasał się, uzbroił, otrzepał z kurzu, wyszczotkował kapelusz, naprostował na nim pióro i wywinął mankiety, zbliża się do Roksany i mówi dworskim tonem
Jeśli tak, to może by rzecz przystojna była,
Iżbym tu sprezentował kilku przyjacieli,
Z tych, co umrzeć w twych oczach zaszczyt będą mieli!
Roksana skłania się i oczekuje stojąc, wsparta na ramieniu Chrystiana. Carbon przedstawia.
…Baron de Pegrescon de Colignac.
KADET
z ukłonem
Pani!
CARBON
przedstawia dalej
…Baron de Casterac de Cahuzac-Lagni.
Widam de Malgoyre-Estressac Lesbas d'Escrabiotte.
Kawaler d'Antignac-Juret. Baron de Hillotte
De Blagnac-Salèchan de Castel Malupy.
ROKSANA
Ileż nazwisk ma każdy z panów?
BARON HILLOTTE
Całe kupy!
CARBON
do Roksany
A teraz, racz otworzyć rękę, która trzyma
Chusteczkę!
ROKSANA
otwiera rękę, chusteczka upada
Czemu?
Cała kompania rzuca się po chusteczkę.
CARBON
podnosząc ją
Dotąd chorągiew ta nie ma
Sztandaru. Lecz, na honor, dziś ją w pole chwały
Powiedzie — najpiękniejszy z wszystkich!…
ROKSANA
Trochę mały.
CARBON
przytwierdzając chusteczkę do drzewca swej kapitańskiej piki
Lecz za to — koronkowy!
PIERWSZY KADET
z westchnieniem
Byłażby pociecha
Zginąć przed tym buziakiem, gdybym choć orzecha
Miał w żołądku!
CARBON
dosłyszawszy go, zgorszony
Wstydź się waść!… Gdy wytworna dama…
ROKSANA
Właśnie! Wiatr obozowy trawi, i ja sama
Głód czuję! Pasztet, kurczę, sektu kubek mały…
Oto prawie i wszystko… prawie obiad cały.
Który z panów mi to poda?
DRUGI KADET
To wszystko? Niestety!
Skąd wziąć te specjały?
ROKSANA
spokojnie
A z mojej karety.
WSZYSCY
Co?… Jak?…
ROKSANA
Lecz sami sobie usłużyć musicie…
Przypatrzcie się, panowie, tylko należycie,
Woźnicy! Wszak go znacie? Kuchmistrz doskonały!
Rozgrzeje zaraz sosy, jeżeli stężały.
KADECI
rzucając się do karety
To Ragueneau!
okrzyki
Ho!… Ho!… Ho!…
ROKSANA
patrząc za nimi
Biedni!… Biedaczyska!…
CYRANO
całując jej rękę
Dobra wróżko!
RAGUENEAU
stoi na koźle jak jarmarczny szarlatan
Początek oto widowiska!…
Panowie!
KADECI
Brawo! Brawo!
Powszechny zapał.
RAGUENEAU
W chwili gdy Hiszpanie
Ujrzeli moją panią — prześlepli śniadanie.
Oklaski.
GŁOSY
Brawo!
CYRANO
z cicha do Chrystiana
Chrystian! Chrystianie!…
RAGUENEAU
Galanterią zdjęci,
Nie spostrzegli…
wyciąga spod kozła półmisek i wznosi go
…że się tu galantyna święci!
Oklaski. Półmisek przechodzi z rąk do rąk.
CYRANO
do Chrystiana z cicha
Na słowo…
RAGUENEAU
…A wdziękami Wenery olśnieni,
Nie widzieli z połowu Dyjany…
dobywa ćwierć sarniny i buja nią w powietrzu
…pieczeni!
Zapał wzrasta, dziesiątki rąk wyciągają się do zwierzyny.
CYRANO
z cicha do Chrystiana
Chciałbym pomówić z tobą…
ROKSANA
do Kadetów, którzy wracają obciążeni półmiskami
Tutaj… tu, na ziemi!
Rozkłada na trawie obrus przy pomocy hajduków, którzy się poruszają z tym samym sztywnym spokojem, z jakim za karetą stali.
ROKSANA
do Chrystiana, w chwili kiedy go Cyrano chciał odciągnąć na bok
Pomagaj mi, mój panie!
Chrystian śpieszy jej pomagać. Niespokojny ruch Cyrana.
RAGUENEAU
Truflami przedniemi
Paw nadziany!
PIERWSZY KADET
wraca rozpromieniony, odkrawając szeroki płat szynki
Siarczyste! Więc los się nam stara
O ostatnią wyżerkę!…
miarkuje się żywo, ujrzawszy Roksanę
…Ucztę Baltazara!
RAGUENEAU
wyrzucając poduszki z karety
W poduszkach kuropatwy! Mięso, a nie pierze!
Tumult. Wrzawa. Kadeci rozrywają poduszkę. Śmiechy. Ogólna radość.
DRUGI KADET
O, zacny stary ośle! Zacny reniferze!…
RAGUENEAU
podając butelki z czerwonym i białym winem
Zdrój płynnego rubinu! Tu zaś — topaz płynny!
ROKSANA
rzuca zwinięty obrus Cyranowi
Rozciągnij go, kuzynie! Dalejże! Bądź zwinny!…
RAGUENEAU
bujając wyrwaną z karety latarnią
Czarnoksięska latarnia! Co niby latarnia,
A niby znów apteczka i niby spiżarnia!…
CYRANO
półgłosem do Chrystiana, z którym rozkłada obrus
Zanim z nią mówić będziesz, muszę mówić z tobą…
RAGUENEAU
z wzrastającym liryzmem
Kiełbaso arlezjańska, biczyska ozdobo!…
Odwija ją z wolna z biczyska.
ROKSANA
nalewając wino i usługując kadetom
Dali nas na śmierć?… Dobrze! To my za to drwijmy
Z reszty armii! I sami jedzmy, sami pijmy!
Wszystko dla Gaskończyków! A w razie jeśliby
De Guiche zjawił się tutaj, to milczmy — jak ryby!
chodząc od jednego do drugiego
Nie śpieszcie się! Nie jedzcie tak prędko, panowie!
Mamy czas! Pijcie proszę! Naszej garstki zdrowie!
— A waszmość czego płaczesz?
PIERWSZY KADET
chlipiąc i jedząc zarazem
Takie doskonałe!…
ROKSANA
uspokajając go
Cicho… cicho!
innym tonem
Panowie! Czerwone, czy białe? —
— Chleba dla kapitana! — Nóż?… — Talerz waszmości! —
— Jeszcze sarny! — Jarząbek! — To! — tam same kości! —
— Służę panu! — Szampana! — Skrzydełko kapłona!
Jeszcze trochę!… Wątróbka!
CYRANO
który za Roksaną z półmiskami chodzi i częstować pomaga — dwuznacznie
…Moja ulubiona!…
ROKSANA
podchodząc do Chrystiana
A pan mój?…
CHRYSTIAN
Nic.
ROKSANA
Koniecznie!… Choć wina… choć tyle…
I biszkopt!…
CHRYSTIAN
próbując ją zatrzymać
Powiedz, czemuś przybyła?
ROKSANA
Za chwilę…
Pierwej, widzisz, biedaków tych nakarmić trzeba!
LA BRET
który się oddalił w głąb, aby wartownikowi z szańca podać chleb na pice zatknięty, powraca.
De Guiche!
CYRANO
Prędko półmiski chować!… Flaszki… bocheny chleba…
Rynki…
do Ragueneau
…Ty w skok na kozioł!
do kadetów
Ten drób!… Kosz zwierzyny!…
I — jak gdyby nic nigdy — takie miejmy miny!
Gotowo?
W mgnieniu oka znika cała zastawa pod namiotami, pod płaszczami, westami, w kapeluszach. De Guiche wchodzi żywo i nagle zatrzymuje się, węsząc. Milczenie.
SCENA SIÓDMA
Ciż sami. De Guiche.
DE GUICHE
Jak tu pachnie!…
KADET
To proch, generale!
Bliskość niebezpieczeństwa!
DE GUICHE
Coś innego wcale.
DRUGI KADET
nuci z roztargnieniem
To-lo-lo!…
DE GUICHE
zatrzymuje się i patrzy na niego
Co to waści? Waść czerwony cały!…
KADET
Mnie? Nic. To krew się burzy! Gra!… Czuje już strzały!
INNY KADET
Pum!… pum!… pum!…
DE GUICHE
odwraca się szybko
A to co znów?
KADET
z lekka podchmielony
To?… Taka piosenka…
Taka mała…
DE GUICHE
marszczy się
Coś waści wesoło, do sęka!…
KADET
Przed bitwą!…
DE GUICHE
woła kapitana Carbon de Castel-Jaloux dla wydania mu rozkazu
Kapitanie! Ja…
spojrzawszy na Carbona, zatrzymuje się
…Do paralusza!
Waszmość wyglądasz jak ćwik!
CARBON
purpurowy, chowa za plecami butelkę z gestem wykrętnym
O… gdy się w bój rusza…
DE GUICHE
Mniejsza z tym. Na baterii jeszcze się zostało
Jedno, które kazałem tutaj przenieść, działo.
Stanie tam…
wskazuje miejsce w kulisach
…W tamtym kącie. Chorągiew waszmości
Posłużyć się nim może.
PIERWSZY KADET
chwiejąc się
Zbytek troskliwości!
DRUGI KADET
uśmiechając się do de Guiche'a z wdziękiem
Słodka pieczołowitość!…
DE GUICHE
zirytowany
Ci co?… Zwariowali?…
sucho
A mieć się na baczności, gdy działo wypali
I gdy się cofać zacznie!
PIERWSZY KADET
Fiut!
DE GUICHE
idzie na niego z furią
Co to, u kata?!
PIERWSZY KADET
prostuje się i z dumą
Nigdy się Gaskończyków nie cofa armata!
DE GUICHE
chwyta go za ramię i wstrząsa nim wściekły
Waść masz w czubie? Z czegóż to?…
KADET
drwiąco
Już mówiłem… Z prochu!
DE GUICHE
puszcza go, wzrusza ramionami, odwraca się i żywo idzie ku Roksanie
Raczyłaś się namyślić, pani?
ROKSANA
Tak. Po trochu…
DE GUICHE
I cóż?…
ROKSANA
Zostaję.
DE GUICHE
Uchodź!
ROKSANA
Nigdy!
DE GUICHE
Kiedy tak, to… Hola,
Niech mi przyniosą, muszkiet!
CARBON
Co?…
DE GUICHE
Dostoję wam pola!
CYRANO
Nareszcie, mości hrabio, męstwo wzięło górę!
PIERWSZY KADET
Byłżeby Gaskończykiem, mimo swą gipiurę?
ROKSANA
Jak to?
DE GUICHE
W niebezpieczeństwie nie rzucam kobiety.
PIERWSZY KADET
do drugiego
Jak myślisz? Dać mu kurze łapy albo grzbiety?
Wszystkie zapasy ukazują się, jak za dotknięciem czarodziejskiej laski.
DE GUICHE
wodząc po nich rozpalonym okiem
Prowiant!…
DRUGI KADET
I co za prowiant!
DE GUICHE
opanowuje się i mówi wyniośle
Nie dbam o to jadło!
Nie będę zbierał tego, co wam z wąsów spadło!
CYRANO
kłaniając mu się
Co za postępy, hrabio!…
DE GUICHE
dumnie, z lekkim gaskońskim akcentem
Gardzę waszą strawą,
I na czczo się bić będę!
PIERWSZY KADET
Ma akcent.
DE GUICHE
śmiejąc się mimo woli
Ja?…
KADECI
Brawo
Gaskończyk!
Tańczą około niego.
CARBON
który był zniknął za szańcem, ukazuje się na nim
Pikinierzy w szeregu już stają!
Ukazuje linię pik, które błyszczą zza okopów.
DE GUICHE
podając ramię Roksanie
Zrobimy przegląd. — Pani! Przyjmij rękę moją!
ROKSANA
opiera się na jego ramieniu. Wstępują na szaniec, obecni odkrywają głowy i udają się za nimi.
CHRYSTIAN
idąc, żywo do Cyrana
Mów prędko!
W chwili kiedy Roksana ukazuje się na szańcu, piki schylone w pokłonie znikają, wznosi się okrzyk. Roksana się kłania.
PIKINIERZY
za sceną
Wiwat!
CHRYSTIAN
Co za tajemnica była?
CYRANO
Słuchaj, gdyby Roksana o listach mówiła…
CHRYSTIAN
Wiem. To cóż?
CYRANO
Nie zrób głupstwa i nie dziw się…
CHRYSTIAN
Czemu?
CYRANO
No, listom!
CHRYSTIAN
Jak to, listom?
CYRANO
Gadaj tu takiemu!
Nie dziw się, żeś je pisał tak często!
CHRYSTIAN
Jak często?
CYRANO
No częściej, niźli myślisz!
CHRYSTIAN
Aż tak?… Phi! To gęsto!
CYRANO
Widzisz, chciała mieć listy, więc dla jej spokoju
Pisałem, nie pytając…
CHRYSTIAN
Jakże to?… Tak w boju?…
W czas blokady?…
CYRANO
Wielka rzecz! Nosiłem przed świtem.
CHRYSTIAN
Tak!… Nosiłeś, i życie narażałeś przy tem!
Czy to także był zapał poety? Artysty?
I jakże, proszę, często pisałem te listy?
Dwa? Trzy razy na tydzień?…
CYRANO
Więcej…
CHRYSTIAN
Dnia każdego?
CYRANO
Tak… każdego… dwa razy.
CHRYSTIAN
gwałtownie
Dosyć! Dość mi tego!
I to cię upajało… I przez to jedynie
Życieś ważył!
CYRANO
widząc powracającą Roksanę
Nie przy niej!…
Wchodzi spiesznie do namiotu.
SCENA ÓSMA
Roksana, Chrystian. W głębi ruch idących i wracających Kadetów. Carbon i de Guiche wydają rozkazy.
ROKSANA
biegnąc do Chrystiana
A teraz, Chrystianie…
CHRYSTIAN
ujmując jej ręce
Teraz mi powiedz, czemu taką straszną drogę,
Przez to żołdactwo całe, tę rajtarię wrogą
Ważyłaś się aż tutaj?… Toż szał oczywisty!
Szukać mnie aż w obozie!
ROKSANA
To przez twoje listy!
CHRYSTIAN
Co mówisz?
ROKSANA
Jeślim tutaj do ciebie śpieszyła,
To twoja, mój jedyny, to ich wina była!
Ileżem ja tych listów przez miesiąc dostała.
A co jeden — piękniejszy!
CHRYSTIAN
Jak to? Kartka mała,
Mały liścik miłosny — w tej u ciebie cenie?…
ROKSANA
Nie mów tak! Nawet nie wiesz, jakie mi złudzenie
Dawał każdy z tych listów!… Prawda, mój jedyny,
Podobałam cię dawniej… Lecz od tej godziny,
Gdy w tym głosie, któregom u ciebie nie znała,
Dusza twa ku mnie, z mroków, płomieniem wyjrzała,
Pamiętasz? Pod mym oknem wtedy?… Pod balkonem?…
Kocham cię i ubóstwiam czuciem nieskończonem!
Więc czytając twe listy, widzisz, od miesiąca,
Żyłam, głosu owego ciągle słuchająca,
Ciągle nim upojona i oczarowana…
I jeślim tu, to wina jest mojego pana!
Gdyby do Penelopy, co przędła przykładnie
Jegomość pan Ulisses pisywał tak ładnie,
Pewno by nie siedziała, czekając u krosna,
Lecz jak Helena, szałem porwana, miłosna,
Leciałaby ku niemu, gubiąc kłębki z wełną…
CHRYSTIAN
Lecz…
ROKSANA
…Czytałam, znów czytałam… Byłam ciebie pełną…
Byłam tak bardzo twoją!… Każda ćwiartka biała
Płatkiem z kwiatu twej duszy być mi się zdawała…
Każde słówko jak ogień… Jak płomień litera…
W każdej czuć serce, które z tęsknoty umiera…
Potężna, szczera miłość w każdej się maluje.
CHRYSTIAN
Ach? Potężna i szczera? To się czuje?
ROKSANA
Czuje!
CHRYSTIAN
Więc przybywasz…
ROKSANA
Do mego kochanka i — pana!
Podniósłbyś mnie, wiem o tym, gdybym na kolana
Padła tu! Więc ma dusza przed tobą uklęka
(I tej podnieść nie zdoła odtąd twoja ręka)
I błaga przebaczenia (A właśnie w tej chwili
Przebaczyć musisz! Nużby w bitwie mnie zabili!),
Żem cię zrazu, jak motyl lecący w ogrody,
Znieważyła — kochając dla samej urody!
CHRYSTIAN
Ach, Roksano!
ROKSANA
A później, jak ptasze, gdy w sieci
Gałązek się trzepocze, nim w lazur uleci,
W połowiem piękność ducha twojego i ciała,
Wahając się pomiędzy obiema, kochała.
CHRYSTIAN
A teraz?
ROKSANA
O, sam teraz zwyciężyłeś siebie!
Twój ptak wyrwał się z kwiecia i utonął w niebie…
Teraz duszę twą tylko, najdroższy, miłuję!
CHRYSTIAN
Ach, Roksano!
ROKSANA
Czy pan mój szczęśliwy się czuje?
Bo powiedz! Być kochanym dla tego, czym ręka
Losu na krótko stroi nas, to męka
Sercu, chciwemu wielkiej, szlachetnej miłości!
Lecz teraz, kiedy ciału twój duch nie zazdrości,
Gdy wieczystym swym pięknem promieni ci lice,
Odkryłam twej urody całą tajemnicę.
I widzę ją dziś lepiej — bo nie widzę wcale!
CHRYSTIAN
Ach!
ROKSANA
Czy o swym zwycięstwie wątpisz jeszcze?
CHRYSTIAN
Ale
Roksano!…
ROKSANA
O cóż chodzi, niedowiarku miły!…
CHRYSTIAN
Ja tej miłości nie chcę! Ja chcę, by wróciły
Dnie, kiedyś mnie kochała po prostu dlatego,
Że…
ROKSANA
Że?… Widzicie państwo człeka niewdzięcznego!
Więc, że kocham dziś lepiej, więcej niż kochałam,
To się skarży!… Płacz jeszcze!… Jeszcze ręce załam!
CHRYSTIAN
Nie! Pierwej było lepiej!…
ROKSANA
Nie znasz się, mój panie!
Teraz właśnie jest wielkie, prawdziwe kochanie!
Ubóstwiam cię, i choćbyś nawet mniej był świetny.
CHRYSTIAN
O, nie…
ROKSANA
Choćby i wcale, choćbyś był i szpetny,
Choćby cała twa piękność z wiatrem uleciała…
CHRYSTIAN
Nie mów tak!…
ROKSANA
Owszem! Mówię!… Jeszcze bym kochała!
CHRYSTIAN
Brzydkiego?…
ROKSANA
Tak, brzydkiego! Przysięgam ci!
CHRYSTIAN
Boże!…
ROKSANA
Jesteś teraz szczęśliwy?
CHRYSTIAN
głosem zdławionym
Tak…
ROKSANA
Co ci?…
CHRYSTIAN
odpychając ją lekko
Nic… Może
Pójdziesz na chwilę do tych — wszak czekają
Na twój uśmiech! — co w oczach twoich polec dzisiaj mają.
Wskazuje garstkę kadetów w głębi.
ROKSANA
rozczulona
Ty drogi mój!
Idzie ku kadetom, którzy ją otaczają z pełnym uszanowania pośpiechem.
SCENA DZIEWIĄTA
Chrystian, Cyrano. W głębi Roksana rozmawia z kapitanem Carbon de Castel-Jaloux i kilkoma kadetami.
CHRYSTIAN
woła ku namiotowi Cyrana
Cyrano!
CYRANO
wychodzi z namiotu w rynsztunku bojowym
Co?… Przez Boga w niebie!
Jakżeś blady!…
CHRYSTIAN
Nie kocha mnie.
CYRANO
Co?…
CHRYSTIAN
Kocha ciebie.
CYRANO
Jak to?… Czyliś oszalał?…
CHRYSTIAN
Kocha duszę moją.
CYRANO
Więc?…
CHRYSTIAN
Więc ciebie! — A ty ją! Ot, jak rzeczy stoją.
CYRANO
Ja?…
CHRYSTIAN
Wiem.
CYRANO
Prawda.
CHRYSTIAN
Jak wariat!…
CYRANO
Więcej.
CHRYSTIAN
Mów z nią zatem!
CYRANO
Nigdy!
CHRYSTIAN
Czemu?
CYRANO
Z tym nosem?…
CHRYSTIAN
Nie zależy na tem…
Kochałaby mnie brzydkim.
CYRANO
Mówiła?!…
CHRYSTIAN
Mówiła.
CYRANO
z uniesieniem
O, bądź błogosławiona, pani moja miła!…
innym tonem
Ale nie! Nie wierz temu! Wszak to sensu nie ma!
Nie chwytaj jej za słowa rękoma obiema!
Ja… już i tak szczęśliwy, że myśl litościwą
Miała powiedzieć ci to!… Ale jako żywo
Nie wierz! I strzeż się zbrzydnąć, bo by ci tej zmiany
Nie przebaczyła!
CHRYSTIAN
Owszem! Niech wiem, czym kochany!
CYRANO
Nie… Nie!
CHRYSTIAN
Tak! Niech wybiera. Wyznaj wszystko szczerze!
CYRANO
O nie! O, byle nie to!
CHRYSTIAN
Tak! Niechaj wybierze.
Mamże, dla mej urody, szczęście twoje w grobie
Złożyć?
CYRANO
A ja, mam szczęście twoje wydrzeć tobie,
Iż traf mi przyrodzony wyrazić pozwala
To, co ty — może — czujesz?…
CHRYSTIAN
Nie! Dość mi rywala
Własnego nosić w sobie!
CYRANO
Nie kuś mnie! O Boże!…
CHRYSTIAN
Ślub nasz był potajemny, zerwany być może.
Jeżeli ja nie zginę lub ty — w tej potrzebie…
CYRANO
Zaciął się!…
CHRYSTIAN
Tak, zaciąłem! Chcę albo dla siebie
Samego być kochanym, alboli też — wcale!
Słuchaj. Pójdę zobaczyć, co robią na wale…
Nim wrócę, rozmów się z nią i niechaj wybierze
Jednego z nas.
CYRANO
O, ciebie!…
CHRYSTIAN
Tak! Tak! Ufam… wierzę…
woła
Roksano!
CYRANO
Nie!…
ROKSANA
przybiegając
Wołałeś?
CHRYSTIAN
Cyrano coś ważnego tobie
Ma powiedzieć!
ROKSANA
odwraca się żywo do Cyrana. Chrystian wychodzi.
Ważnego?…
CYRANO
tracąc głowę
Poszedł!… Co ja zrobię!…
do Roksany
Ależ nie! Nic ważnego! Znasz go, pani, przecie!
Nadaje wagę rzeczom najbłahszym na świecie!
ROKSANA
żywo
Bo może wątpi o tym, com mu tu mówiła?…
Tak… Widziałam, że wątpi!
CYRANO
biorąc jej rękę
Lecz… to prawda była?…
ROKSANA
O tak!… Kochałabym go, choćby…
waha się przez chwilę
CYRANO
ze smutnym uśmiechem
Ciężko pani
Wyrzec to słowo przy mnie!…
ROKSANA
O!…
CYRANO
Ono nie zrani
Mnie! Więc — choćby był — brzydki?
ROKSANA
Tak…
Strzały za sceną.
Ha! Otóż i strzały!
CYRANO
płomiennie
Okropny?…
ROKSANA
Tak! Okropny!
CYRANO
Zeszpecony cały?
Straszny?…
ROKSANA
Tak! Choćby straszny!… Choćby oszpecony…
CYRANO
I chociaż byłby — śmieszny?…
ROKSANA
Śmieszny?… W oczach żony?…
CYRANO
Kochałabyś go, pani?…
ROKSANA
Nawet więcej może!
CYRANO
pomieszany na stronie
Więc prawda! Więc to może szczęście!… Wielki Boże…
do Roksany
Ja… Posłuchaj…
LE BRET
wchodzi nagle i woła półgłosem
Cyrano!…
CYRANO
odwracając się
Hę?…
Le Bret mówi mu po cichu dwa słowa.
CYRANO
wypuszczając rękę Roksany — z krzykiem
Ha!…
ROKSANA
Co takiego?
CYRANO
z osłupieniem do siebie
Skończone!
Słychać nowe strzały.
ROKSANA
Znów strzelają!…
Idzie w głąb chcąc wyjrzeć za scenę.
CYRANO
jak wyżej
Nigdy już jej tego
Nie powiem!
ROKSANA
chce wybiec
Co się stało?
CYRANO
zatrzymując ją żywo
Nic!
Wchodzą Kadeci, ukrywając między sobą dźwigany ciężar i grupując się tak, aby Roksanie przystępu nie dać.
ROKSANA
z niepokojem
Ci ludzie?…
CYRANO
odprowadzając ją na bok
Ale
Nic! Nic!
ROKSANA
Więc chciałeś mówić?…
CYRANO
Ja? Chciałem? Nic wcale!
Ja nic nie chciałem mówić!… Mogę przysiąc!… Zgoła!…
uroczyście
Przysięgam: Wielki umysł i duszę anioła
Miał Chrystian!
spostrzega się ze zgrozą
To jest — ma je!
ROKSANA
z wielkim krzykiem
Miał!…
Rzuca się ku garści stojących kadetów i roztrąca ich.
CYRANO
Wszystko skończone.
Roksana spostrzega Chrystiana leżącego na ziemi w płaszczu.
ROKSANA
Chrystian!…
LE BRET
do Cyrana
Wziął pierwszą kulę! To szczęście szalone!
Roksana rzuca się na ciało Chrystiana. Strzały. Szczęk broni. Łoskot. Bębny.
CARBON DE CASTEL-JALOUX
wbiega na scenę z dobytą szpadą w ręku
Atak!… Do broni!…
Przebiega na drugą stronę szańca. Kadeci śpieszą za nim.
ROKSANA
Chrystian!…
GŁOS CARBONA
z drugiej strony okopów
…Kadeci tu staną!…
…Stój!… Formuj się!…
ROKSANA
Mój Chrystian!…
CARBON
Mierz… lont!
Ragueneau przybiega niosąc wodę w hełmie.
CHRYSTIAN
gasnącym głosem
Ach… Roksano…
CYRANO
szybko i cicho do ucha Chrystiana, podczas gdy nieprzytomna z bólu Roksana rozrywa na własnych piersiach bieliznę i macza płótno w wodzie.
Bracie! Wszystkom jej wyznał! Kocha tylko ciebie!
Chrystian zamyka oczy.
ROKSANA
Co, drogi?…
do Cyrana
Lecz… na Boga w niebie!
On nie umarł?… On żyje?…
CARBON
Ładunek — zębami!…
ROKSANA
Ach… ach!… Twarz jego stygnie pod mymi ustami!
CARBON
Cel!
ROKSANA
List…
otwiera
…do mnie!…
CYRANO
Mój list…
CARBON
Pal!…
Strzały muszkietów. Krzyki. Wrzawa bitwy.
CYRANO
usiłując uwolnić rękę, którą trzyma klęcząca Roksana
Ale tam się bije
Chorągiew moja!
ROKSANA
przytrzymując go
Jeszcze chwilę!… On — nie żyje,
A tyś go znał!…
płacze z cicha
…Nieprawdaż?… To duch był wybrany!…
CYRANO
stojąc z odkrytą głową
Tak, Roksano!
ROKSANA
…Poeta wzniosły… niesłychany!
CYRANO
Tak, Roksano!
ROKSANA
…Miał umysł genialny… natchniony!
CYRANO
Tak, Roksano!
ROKSANA
…A serce… serce — za miliony!…
Duszę zachwycającą… tkliwą…
CYRANO
silnie
Tak, Roksano.
ROKSANA
rzucając się na ciało Chrystiana
I umarł!… I ja tracę tę duszę kochaną!…
CYRANO
dobywając szpadę, na stronie
Ha! Nic mi nie zostaje, jak polec! Dlaboga,
Wszak mnie w nim opłakała!…
Słychać trąby w oddali.
DE GUICHE
ukazując się na szańcu z odkrytą głową, ranny w czoło, mówi głosem grzmiącym
Trzymać! Trzymać wroga
Na sobie!… To gra sygnał!… To nasi o staje…
ROKSANA
Krew i łzy na tym liście…
GŁOS
za sceną krzyczy
Zdaj się!…
GŁOS KADETÓW
Nie! Nie zdaję!
RAGUENEAU
który wdrapawszy się na wierzch karety, patrzy na pole bitwy ponad szańcem
Będzie kasza!…
CYRANO
do de Guiche'a, wskazując mu Roksanę
Ja natrę, a ty, hrabio, z tego
Miejsca ją zabierz, błagam!
ROKSANA
całuje list i mówi gasnącym głosem
Łzy jego… Krew jego…
RAGUENEAU
zeskakuje z karety i bieży do niej
Mdleje…
DE GUICHE
na szańcu do kadetów wściekle
Trzymać ich!… Kroćset…
GŁOS ZA SCENĄ
Złóż broń!
GŁOS KADETÓW
Nie! Nie złożę!
CYRANO
do de Guiche'a
Pozwól, hrabio, niech ja tam ręki mej przyłożę!
Jesteś ranny, dowiodłeś rzetelnego męstwa,
Ocal i ją, i siebie!
DE GUICHE
śpieszy do Roksany i bierze ją w ramiona
A nam do zwycięstwa
Czasu tylko!…
CYRANO
To dobrze!
woła ku Roksanie, którą de Guiche przy pomocy Ragueneau unosi zemdloną
Żegnaj mi, Roksano!
Wrzawa. Krzyki. Zamieszanie. Ranni Kadeci schodzą i padają na scenie. W chwili gdy Cyrano chce się rzucić na szaniec, zatrzymuje go Carbon de Castel-Jaloux krwią ociekły.
CARBON
Łamią nas… Dwakroć jestem ranny partyzaną.
CYRANO
krzyczy do Gaskończyków
Stać w kroku! Śmiało, wiara!
do Carbona, podtrzymując go
To nic, kapitanie!
Mam pomścić dwoje trupa, więc siły mi stanie:
Chrystiana i — me szczęście!…
Zstępują. Cyrano potrząsa piką, do której drzewca przywiązana jest chusteczka Roksany
Wiej, wiej, znaczny jej cyfrą, ty mały sztandarze!
zatyka drzewce w ziemię; do kadetów
W nich!… Bij, zabij!… W nich, wiara!…
do grajka
Stary! Na fujarze!…
Grajek gra. Na dźwięk pieśni dźwigają się ranni. Wyparci z szańca Kadeci obstępują Cyrana i mały, powiewający z drzewca proporzec. Kareta pokrywa się, napełnia ludźmi, najeża rusznicami i zmienia w redutę.
JEDEN Z KADETÓW
ukazuje się na szańcu, cofając się i bijąc ciągle, woła
Wchodzą na szaniec!
i pada martwy.
CYRANO
Zaraz ich tu powitają.
Na szańcu ukazuje się nagle zwarty hufiec nieprzyjaciół. W powietrzu powiewają wielkie sztandary cesarskich.
CYRANO
komenderując
Pal!…
Huk palby z wszystkich muszkietów naraz.
KRZYK
w szeregach nieprzyjacielskich
Pal!…
Mordercza kanonada. Kadeci zewsząd padają trupem.
OFICER HISZPAŃSKI
odkrywając głowę
Któż są ci, co się tak zabijać dają?
CYRANO
stając wśród świstu lecących kul, deklamuje
Oto gaskońskie są junaki
Carbona de Castel-Jaloux;
Bezczelni łgarze, zabijaki
Oto gaskońskie…
Reszta ginie w śmiertelnej wrzawie bitwy.
AKT PIĄTY
Gazeta Cyrana.
(przekład W. Zagórskiego)
Piętnaście lat później, w 1655. Ogród klasztorny Pań od Krzyża w Paryżu.
Dużo cienia. Na lewo dom, obszerny taras, na który wychodzi wiele drzwi. W pośrodku sceny półkole, a na nim olbrzymie drzewo. Z prawej strony na pierwszym miejscu, pośród wielkich zarośli, kamienna ławka półkolista.
W głębi sceny aleja z drzew kasztanowych, które dochodzą z prawej, na czwartym planie, do drzwi kaplicy, wyłaniającej się spoza drzew. Poprzez podwójną firankę drzew tej alei widać zakręty trawników, inne aleje, gaiki, zagłębienia parku, niebo.
Kaplica posiada małe drzwi boczne pod kolumnadą, opasaną zaczerwienionym winogradem, który chowa się z prawej, na pierwszym planie za bukszpanami.
Jesień.
Ciemne plamy bukszpanów i cisów zielonych jeszcze.
Znaczna ilość żółtych liści pod każdym drzewem. Liście te zaścielają całą scenę, trzeszcząc pod stopami w alejach, pokrywają do połowy taras i ławki.
Między ławką z prawej a drzewem wielkie krosna do haftowania; przed nimi małe krzesełko. Koszyczki pełne motków i kłębków. Tkanina zaczęta. Siostry wchodzą i wychodzą z parku; kilka z nich siedzi na kamiennej ławce koło starszej zakonnicy. Liście spadają.
SCENA PIERWSZA
Matka Małgorzata, Siostra Marta, Siostra Klara, Siostry.
SIOSTRA MARTA
do matki Małgorzaty
Siostra Klara w zwierciadło dwa razy spojrzała,
Jak wygląda w kornecie twarzyczka jej biała.
MATKA MAŁGORZATA
do siostry Klary
To brzydko tak zaglądać często do zwierciadła.
SIOSTRA KLARA
A siostra Marta dzisiaj z tortu śliwkę zjadła:
Widziałam to, gdyż właśnie refektarz otwarto.
MATKA MAŁGORZATA
do siostry Marty
To szkaradnie od rana tak jeść, siostro Marto.
SIOSTRA KLARA
Przechodząc, mimo woli w zwierciadłom spojrzała!
SIOSTRA MARTA
Śliweczka, którą zjadłam, była taka mała!
MATKA MAŁGORZATA
Opowiem to wieczorem panu Cyranowi.
SIOSTRA KLARA
przestraszona
Ach, nie! Bo kpić z nas będzie.
SIOSTRA MARTA
I niechybnie powie,
Że mniszki są zalotne!
SIOSTRA KLARA
Żarłoczne!
MATKA MAŁGORZATA
z uśmiechem
Lecz za to
Bardzo dobre.
SIOSTRA KLARA
Nieprawdaż, matko Małgorzato,
Że pan Cyrano bywa tutaj co sobota
Od lat dziesięciu?
MATKA MAŁGORZATA
Więcej! Gdyż odkąd tęsknota
I serdeczny żal jego uroczej kuzynki —
Skłonił ją, by zmieniła na czepiec beginki
Krepę świeckiej żałoby. Czternaście lat temu
Spadła jakby z niebiosów do tego eremu,
Pośród nas stając nagle na klasztornej ziemi,
Niby wielki ptak czarny pomiędzy białemi.
SIOSTRA MARTA
On jeden, odkąd ona osiadła w klasztorze,
Umie koić frasunek, co zniknąć nie może.
WSZYSTKIE SIOSTRY
Tak wesoło, gdy przyjdzie! — On taki zabawny!
— Kochamy go też bardzo, bo to druh nasz dawny.
— Przekomarza się z nami! — Mówi nam balladki!
— Bardzo chętnie dla niego robimy opłatki!
SIOSTRA MARTA
Szkoda, że doskonałym nie jest katolikiem!
SIOSTRA KLARA
Lecz my go nawrócimy z ojcem spowiednikiem.
SIOSTRY
Tak! tak!
MATKA MAŁGORZATA
Zabraniam jeszcze wam działać w tym względzie.
Nie dręczcie go, bo rzadziej przychodzić tu będzie!
SIOSTRA MARTA
Lecz… Boże!… Jeśli duszy swojej nie pokrzepi…
MATKA MAŁGORZATA
Miej ufność, moje dziecię: Pan Bóg zna ją lepiej.
SIOSTRA MARTA
Co sobota, gdy przyjdzie, wnet głosem Stentora
Mówi jednak: „Wiesz, siostro, mięso jadłem wczora!”.
MATKA MAŁGORZATA
Ach! Tak do ciebie mówi? Choć, niestety, kiedy
Był tu po raz ostatni, dwa dni nie jadł z biedy.
SIOSTRA MARTA
Kto ci, matko, powiedział, że on w takiej biedzie?
MATKA MAŁGORZATA
Pan Le Bret.
SIOSTRA MARTA
I czyż nikt mu z pomocą nie przyjdzie?
MATKA MAŁGORZATA
Nie, on jest bardzo dumny, więcby się rozgniewał!
SIOSTRA MARTA
Mój Boże! Dwa dni nie jadł — kto by się spodziewał!
Roksanę, ubraną czarno, w czepcu wdowim, z długim welonem;De Guiche, wspaniały i podstarzały, idzie obok niej. Idą wolnym krokiem. Matka Małgorzata wstaje.
MATKA MAŁGORZATA
Cyt! Pani Magdalena przechadza się w parku
Z pewnym gościem… Wracajmy — cichutko, bez gwarku.
SIOSTRA MARTA
cicho do siostry Klary
Czy to książę-marszałek de Grammont?
MATKA MAŁGORZATA
Za chwilę
Nadejda, śpieszmy się.
SIOSTRA KLARA
patrząc
Tak, jeśli się nie mylę.
SIOSTRA MARTA
Dawno jej nie odwiedzał, od kilku miesięcy!
SIOSTRY
Ha, dwór! — Obóz! — Zabawy!
SIOSTRA KLARA
Zajmują go więcej!
Odchodzą. De Guiche i Roksana nadchodzą w milczeniu i zatrzymują się przy krosnach. Pauza.
SCENA DRUGA
Roksana, Książę de Grammont, dawny hrabia de Guiche, potem Le Bret i Ragueneau.
KSIĄŻĘ
I tu mieszkasz, na przekór śnieżnej swej białości
Wciąż w żałobie?
ROKSANA
Wciąż.
KSIĄŻĘ
Zawsze wierna swej miłości?
ROKSANA
Tak.
KSIĄŻĘ
po chwili
Czy mi przebaczyłaś?
ROKSANA
Wszak jestem w klasztorze.
Nowe milczenie.
KSIĄŻĘ
Doprawdy to był człowiek?…
ROKSANA
Znać go należało,
Chcąc właściwie ocenić.
KSIĄŻĘ
Poznałem go może,
Przyznaję się otwarcie, w istocie za mało.
…I zawsze na twym sercu ostatni list jego?
ROKSANA
Jak słodki, święty szkaplerz, co broni od złego.
KSIĄŻĘ
Kochasz go nawet w grobie?
ROKSANA
Nieraz mi się zdaje,
Że odszedł tylko ciałem kędyś w obce kraje,
Lecz miłość jego serca wiecznie dla mnie żywa.
KSIĄŻĘ
znów po chwili milczenia
Cyrano cię odwiedza?
ROKSANA
Tak, często tu bywa.
Tu go czekam, haftując wciąż ornaty mnisze.
Zegar bije godzinę, jednocześnie słyszę
— Bo nigdy nie odwracam czoła! — po tarasie
Już laska jego stuka… Zwykł o jednym czasie
Przychodzić regularnie. Tu siada w fotelu,
Pod to drzewo przynoszą go dlań od lat wielu!
Wyśmiewa moje tkactwo i niby gazeta,
Co zaszło gdzie w tygodniu…
Le Bret ukazuje się na tarasie.
A, widzę Le Breta!
Le Bret schodzi.
Jakże się druh nasz miewa?
LE BRET
Źle.
KSIĄŻĘ
Och!
ROKSANA
do księcia
On przesadza!
LE BRET
Wszystko, com przepowiedział: opuszczenie, nędza!…
A każda epistoła wrogów mu sprowadza!
Bo czy to pseudoszlachta, udający księdza,
Czy literacki złodziej — na wszystkich napada!
ROKSANA
Głęboki jednak postrach wzbudza jego szpada.
Nie trafią z nim do ładu nigdy.
KSIĄŻĘ
kiwając głową
Kto wie? Może!
LE BRET
Że mogą nań gdzie napaść — o to się nie trwożę.
Samotność, głód i grudzień do jego poddasza
Wchodzący wilczym krokiem — ot, co mnie zastrasza!
Te zabijaki zmogą łacniej od oręża!
Co dzień swój pas do szpady o jeden karb zwęża.
Jego nos jak pergamin wygląda najstarszy.
Ma kusy przyodziewek tylko z czarnej szarszy.
KSIĄŻĘ
A mimo to rogata duszyczka w mdłym ciałku!
Nie żałujcie go zbytnio.
LE BRET
z gorzkim uśmiechem
Ach, panie marszałku!…
KSIĄŻĘ
Nie żałujcie go zbytnio, mówiąc bowiem ściślej:
Żył bez paktów, tak wolny w czynach swych, jak w myśli.
LE BRET
jak wyżej
Mości książę!…
KSIĄŻĘ
wyniośle
Jam w zbytkach, jemu głód dopieka…
Lecz uścisnąłbym chętnie dłoń tego człowieka!
żegnając Roksanę
Żegnaj mi.
ROKSANA
Przeprowadzę księcia.
Książę żegna Le Breta i zwraca się z Roksaną ku tarasowi.
KSIĄŻĘ
zatrzymując się, kiedy ona uchodzi po stopniach
Ja mu skrycie
Zazdroszczę. Widzisz, komu zbyt uda się życie,
Ten ma — nie uczyniwszy, broń Boże, nic złego! —
Tysiące małych wstrętów do siebie samego,
Z których żaden sumienia wprawdzie nie obciąża,
Ale każdy zawadza. I tak płaszcz książęcy,
Gdy po szczeblach wielkości w górę się podąża,
Z szelestem suchych złudzeń wlecze zgryzot więcej,
Niźli twoja żałobna suknia — zwiędłych liści,
Gdy z parku wracasz piękna jak anieli czyści.
ROKSANA
ironicznie
Książę pan marzycielem stał się?
KSIĄŻĘ
Nie inaczej.
w chwili, kiedy ma już wyjść, nagle
Mości Le Bret!
do Roksany
Pozwolisz? Słówko.
do Le Breta półgłosem
Nie zahaczy
Druha twojego żaden śmiałek — to rzecz pewna;
Lecz za wielu ma wrogów, a chociaż nie z drewna —
Toż człek i nie z żelaza! I gdy w szachy grano,
Ktoś wczoraj u królowej rzekł mi: „Ten Cyrano
Mógłby umrzeć z powodu jakiegoś wypadku”.
LE BRET
Co?
KSIĄŻĘ
Tak. Niech siedzi w domu, aby na ostatku
Nie uległ. Niechaj ma się z ostrożna.
LE BRET
wznosząc ramiona do nieba
Z ostrożna!
Ma przyjść. Muszę go ostrzec. Tak, ale…
ROKSANA
która pozostała na tarasie, do zbliżającej się ku niej siostry
A co to?
SIOSTRA
Ragueneau chce cię widzieć, o, pani. Czy można
Tu go wpuścić?
ROKSANA
Niech wejdzie.
do księcia i Le Breta
Niegdyś trwonił złoto,
Teraz sam w nędzy. Zamiast wyrabiać pasztety,
Został autorem, potem aktorem, niestety!
LE BRET
Łaziebnikiem…
ROKSANA
Śpiewakiem…
LE BRET
Perukarzem…
KSIĄŻĘ
Boże!
ROKSANA
Pedlem…
LE BRET
Teorbanistą….
ROKSANA
Czym on dziś być może?
RAGUENEAU
wchodząc z pośpiechem
Ach, pani!
Spostrzega Le Breta.
Zacny panie!
ROKSANA
z uśmiechem
Niech waćpan opowie
O swych nieszczęściach imci panu Le Bretowi.
Zaraz wracam.
RAGUENEAU
Lecz…
Roksana wychodzi z księciem, nie słuchając go. Ragueneau podchodzi do Le Breta.
SCENA TRZECIA
Le Bret, Ragueneau.
RAGUENEAU
Zresztą, widząc tu waćpana,
Wolę, że ta rzecz cała będzie jej nieznana!
— Szedłem właśnie odwiedzić mego przyjaciela.
Mijam kościół, skąd kroków dwadzieścia oddziela
Gospodę, w której mieszka… gdy widzę z daleka,
Jak wychodzi. Więc biegnę. Cyrano nie czeka,
Nie spostrzegłszy mnie, skręca na rogu ulicy…
A ja biegnę… Wtem z okna wielkiej kamienicy,
Koło której przechodził — wypadkiem?… być może! —
Jakiś hajduk upuszcza kłodę drzewa.
LE BRET
Boże!
Podli!
RAGUENEAU
Przybywam, a tu…
LE BRET
Przechodzi mnie mrowie!
RAGUENEAU
Nasz druh, nasz wieszcz na ziemi, z wielką dziurą w głowie!
LE BRET
Umarł?
RAGUENEAU
Nie! Lecz… niestety! Zaniosłem rannego
Do mieszkania… Trza widzieć przytułek ów jego!
LE BRET
Cierpi bardzo?
RAGUENEAU
Nie, panie, jest bez przytomności.
LE BRET
Lekarz był?
RAGUENEAU
Przyszedł jeden, znany z uprzejmości.
LE BRET
Och, biedny mój Cyrano! — Nie mówmy Roksanie
O tym od razu! — Cóż ów doktor?
RAGUENEAU
At, mospanie
Gadał coś o gorączce, o błonie mózgowej!…
Ach, nie poznałbyś waćpan w szmatkach jego głowy!…
Śpieszmy! — Nie ma u jego wezgłowia nikogo! —
Gdyby wstał z łóżka, mógłby umrzeć!
LE BRET
ciągnąc go na prawo
Krótszą drogą
Chodźmy! Przejdźmy tamtędy! Przez kaplicę!
ROKSANA
ukazując się na tarasie i widząc Le Breta oddalającego się pod kolumnadą, która prowadzi do bocznych drzwi kaplicy.
Panie
Le Bret!
Le Bret i Ragueneau uciekają, nie odpowiadając.
Le Bret uchodzi, słysząc me wołanie?
To nowa poczciwego sprawka pasztetnika!
Schodzi z tarasu.
SCENA CZWARTA
Roksana sama, potem dwie Siostry, pauza.
ROKSANA
Prześliczny dzień w wigilię samą października!
Mój smutek się uśmiecha. Pogoda jesienna,
Wbrew przysłowiu, zda mi się, mniej niż w kwietniu zmienna.
Siada przy krosnach. Dwie siostry wynoszą z domu wielki fotel i ustawiają pod drzewem.
Oto klasyczny fotel — biedni ci klasycy! —
Dla Cyrana.
SIOSTRA MARTA
Lepszego nie ma w rozmównicy!
ROKSANA
Dzięki, siostro.
Siostry się oddalają.
Ma nadejść.
Siada. Słychać zegar bijący godzinę.
Zegar bić poczyna.
— Moje motki! — To dziwne! Wybiła godzina?
Pierwszy raz by się spóźnił? Mości Bergeracu!
Siostra strzegąca furty — mój naparstek?… w saku! —
Wezwie cię do pokuty!
po chwili
Już go wzywa do niej!
— On dłużej zwlec nie może. — Zwiędły liść na dłoni! —
Odrzuca liść spadły z drzewa.
Cóż by mogło — nożyczki gdzieś mi zapodziano?…
Tam je widzę! — przeszkodzić mu przyjść!
SIOSTRA
ukazując się na tarasie
Pan Cyrano.
SCENA PIĄTA
Roksana, Cyrano, potem siostra Marta.
ROKSANA
nie odwracając się
O czym to ja mówiłam?…
Haftuje. Cyrano bardzo blady, w kapeluszu pilśniowym na oczy nasuniętym, ukazuje się. Siostra, która go przeprowadza, odchodzi. Cyrano zaczyna schodzić z tarasu, powoli, z widocznym wysiłkiem opierając się na lasce. Roksana zajęta robotą.
Te barwy spłowiały,
Hafty na tym ornacie już mają wiek cały!
Jakby je tu odświeżyć?
do Cyrana tonem przyjacielskiego łajania
Dziś po latach wielu
Pierwszy raz się spóźniłeś, drogi przyjacielu!
CYRANO
który doszedł do fotelu i usiadł, głosem wesołym, nie licującym z wyrazem twarzy
Dlatego jestem wściekły, że mnie zatrzymano!…
ROKSANA
Czym?…
CYRANO
Wizytą, całkiem dziś niespodziewaną.
ROKSANA
roztargniona, haftując
Zapewne jakiś natręt?
CYRANO
Nie, to ona była.
ROKSANA
Ale ją odprawiłeś?
CYRANO
Tak, kuzynko miła.
— Wybacz mi, powiedziałem, ale dziś sobota,
Dnia tego w pewnym domu czeka mnie robota;
Nic mnie od niej nie wstrzyma: powróć za godzinę!
ROKSANA
lekkomyślnie
Jakże śmieszną mieć będzie ta osoba minę,
Czekając na twój powrót w tempie niezbyt skorem:
Nie pozwolę ci odejść dzisiaj przed wieczorem.
CYRANO
Może będę zmuszony wcześniej się oddalić.
Zamyka oczy i milczy przez chwilę. Siostra Marta przechodzi przez park od kaplicy do tarasu. Roksana ją spostrzega i daje znak głową.
ROKSANA
do Cyrana
Już się nie przekomarzasz z siostrą Martą? Zalić
Brak dowcipu?
CYRANO
Nie!
grubym, śmiesznym głosem
Zbliż się, siostro Marto, do mnie!
Siostra zbliża się ku niemu
Ha! ha! ha! Piękne oczy wciąż spuszczone skromnie!
SIOSTRA MARTA
podnosząc oczy z uśmiechem
Ależ…
spostrzega jego twarz i czyni gest zdziwienia
Och!
CYRANO
cicho, pokazując jej Roksanę
Sza! To nic, nic!
głosem chełpliwym, głośno
Wczoraj mięso jadłem!
SIOSTRA MARTA
Wiem, wiem.
na stronie
Dlatego licem przeraża wybladłem!
prędko i cicho
Do refektarza proszę przyjść za minut parę,
Gorącego bulionu dam waćpanu czarę…
Przyjdziesz aść?
CYRANO
Przyjdę, przyjdę!
SIOSTRA MARTA
Więc rzecz umówiona.
Rozsądniejszym dziś trochę waszmość jest.
ROKSANA
która słyszy ich szeptanie
Czy ona
Próbuje cię nawrócić?
SIOSTRA MARTA
Uchowaj mnie, Boże!
CYRANO
Prawda! Święta gaduła, tak zawsze w ferworze —
Milczy, zamiast kazanie wypalić mi ostre?…
ze śmieszną wściekłością
Tam, do kroćset! Ja także zadziwię wnet siostrę!
udaje, że szuka nowego pomysłu, aby się przekomarzać
Pozwalam ci w kaplicy… — ach, to rzecz nieznana! —
Po… modlić się wieczorem za duszę Cyrana.
ROKSANA
Och! Och! Och!
CYRANO
śmiejąc się
Siostra Marta milczy z osłupienia!
SIOSTRA MARTA
łagodnie
Nie czekałam waszmości na to przyzwolenia.
Odchodzi.
CYRANO
podchodząc do Roksany, pochylonej nad krosnami
Zjem diabła, jeśli kiedy te ornaty mnisze
Pokryje haft!
ROKSANA
Wiedziałam, że ten żart usłyszę.
W tej chwili mały wiatr strąca z drzew liście.
CYRANO
Liście!
ROKSANA
podnosząc głowę i patrząc w głąb alei
Wenecko żółtą wszystkie barwę mają.
Przyjrzyj się, jak spadają.
CYRANO
Jak dobrze spadają!
W tej podróży tak krótkiej z gałęzi ku ziemi
Umieją pięknościami błysnąć ostatniemi,
I mimo świadomości dążenia ku błotu
Pragną, by ten upadek miał powab polotu!
ROKSANA
Cyrano w melancholii?
CYRANO
przychodząc do siebie
Nie, chyba z pozoru!
ROKSANA
Daj pokój spadającym już liściom jaworu…
I powiedz mi lepiej, co słychać nowego.
Moja gazeta?
CYRANO
Służę.
ROKSANA
Ach!
CYRANO
coraz bledszy i walcząc z bólem
Dziewiętnastego,
W sobotę, król objedzon zbytnio powidłami,
Dostał gorączki; dwoma lancetu cięciami
Uśmierzono ją przecież i chociaż źle z głową,
Najjaśniejszy puls znowu bije prawidłowo.
U królowej na balu spalono w niedzielę
Siedmset sześćdziesiąt cztery pochodnie…
ROKSANA
Tak wiele!
CYRANO
Don Juan Austriacki pobity nareszcie,
Czterech czarnoksiężników powieszono w mieście;
Pieskowi pani d'Athis lewatywę dano…
ROKSANA
Proszę bardzo, zamilczeć chciej, mości Cyrano!
CYRANO
W poniedziałek dwór bawił w Fontainebleau od ranka.
Wtorek… nic. Lygdamira zmieniła kochanka.
ROKSANA
Och!
CYRANO
którego twarz zmienia się coraz bardziej
We środę hrabiemu de Fiesque powiedziała
Zmienna Monglat: Nie! Czwartek: bal u kardynała;
Młody król do północy brał udział w zabawie;
Piękna Mancini — Francji królową, lub prawie!
W piątek znowu: Tak! — rzekła Monglat do hrabiego;
A w sobotę…
Zamyka oczy. Głowa mu opada. Milczenie.
ROKSANA
zdziwiona, że nic już nie słyszy, odwraca się, patrzy i wstaje zmieszana.
Cyrano! Zemdlał!
Biegnie do niego z krzykiem.
CYRANO
otwierając oczy, głosem niepewnym
Co takiego?
Widzi Roksanę schyloną nad sobą i szybko poprawiając kapelusz na głowie, odsuwa się z przestrachem w głąb fotelu.
Nie, nie! To nic!
ROKSANA
Jednakże…
CYRANO
To mimo lat wielu
Moja… rana… spod Arras…
ROKSANA
Biedny przyjacielu!
CYRANO
Ale to nic. To przejdzie.
uśmiecha się z przymusem
To już zapomniane.
ROKSANA
stając przy nim
Każdy z nas ma swą ranę; ja mam także ranę,
Która bliznę na strzępy niekiedy rozrywa.
Ona tam, zadawniona, ta rana wciąż żywa.
kładzie rękę na piersi
Ona tam jest, pod listem, co zżółkły i blady!
Lecz widać na nim jeszcze łzy i krwawe ślady!
Zaczyna się ściemniać.
CYRANO
Jego list!… Powiedziałaś, że mi dnia którego
Może go dasz przeczytać?
ROKSANA
Ach! Pragniesz?… List jego,
Który sobie do trumny każę później włożyć?
CYRANO
Tak… Ja chcę… Jeszcze dziś…
ROKSANA
dając mu woreczek zawieszony u swej szyi
Weź!
CYRANO
biorąc go
Czy mogę otworzyć?
ROKSANA
Otwórz, czytaj!…
Wraca do swoich krosen, zwija je, układa wełnę.
CYRANO
czytając
„Roksano moja ukochano,
„Żegnaj, umieram!…”
ROKSANA
wstrzymując się, zdziwiona
Na głos?
CYRANO
czytając
„Zapewne do rana
Nie dożyję, bądź zdrowa! Tak pełną mam duszę
Niewysłowionej jeszcze miłości, a muszę
Umrzeć! Nigdy już, nigdy, mój wzrok, dla którego
One były rozkoszą…”
ROKSANA
Ach, jak ty list jego
Czytasz!
CYRANO
czytając
„Stu pocałunków nie prześle w twą stronę.
Nigdy, nigdy już oczy moje upojone
Nie będą twoich w locie ruchów całowały!
Oto widzę z nich jeden zwykły ci gest mały,
Kiedy ręką dotykasz w zamyśleniu czoła…”
ROKSANA
Ach, jak ty list ten czytasz!
Noc zapada niepostrzeżenie.
CYRANO
„I serce me woła:
Żegnaj mi!…”
ROKSANA
Ty go czytasz…
CYRANO
„O, moje śliczności,
„Kochanie moje…”
ROKSANA
Głosem…
CYRANO
„Skarbie mej miłości
Czystej, jedynej…”
ROKSANA
Głosem…
CYRANO
„Najgłębszej, najszczerszej!…”
ROKSANA
Który z pewnością słyszę już nie po raz pierwszy!
Zbliża się niepostrzeżenie, staje za fotelem, pochyla się i patrzy na list. Zmrok coraz większy.
CYRANO
„Serce me towarzyszy ci zawsze, boć przecie
I jestem, i na tamtym będę nawet świecie
Tym, który ciebie kochał bez miary; i ciebie… ”
ROKSANA
kładąc mu dłoń na ramieniu
Jak możesz teraz czytać? Już noc jest na niebie.
Cyrano wzdryga się, odwraca, widzi ją przy sobie, czyni ruch przerażenia, spuszcza głowę. Długie milczenie. Potem, w mroku zapadłym zupełnie, Roksana mówi, składając ręce.
I on od lat czternastu w tej roli udaje
Starego przyjaciela, i śmiesznym się staje!
CYRANO
Roksano!
ROKSANA
To ty byłeś.
CYRANO
Nie, nie, nie, Roksano.
ROKSANA
Domyśleć się powinnam była, gdy Cyrano
Wymówił moje imię!
CYRANO
O, nie! To był inny!
ROKSANA
To ty byłeś!
CYRANO
Przysięgam!…
ROKSANA
Spostrzegam niewinny,
Szlachetny cały podstęp: ty pisałeś listy…
CYRANO
Przysięgam, że…
ROKSANA
Mam przecież dowód oczywisty:
Słowa tchnące uczuciem namiętnym, szalonym —
Były twoje!
CYRANO
Nie!
ROKSANA
Twój to brzmiał głos pod balkonem!
CYRANO
Nie!
ROKSANA
Dusza była twoja!
CYRANO
Nie kochałem ciebie!
ROKSANA
Kochałeś mnie!
CYRANO
To tamten, co teraz jest w niebie.
ROKSANA
Kochałeś mnie!
CYRANO
Nie!
ROKSANA
Przeczyć już nie jesteś w stanie!
CYRANO
Nie, nie kochałem ciebie, me drogie kochanie!
ROKSANA
Ach! ile rzeczy przeszło… ile to powstało!
— Co ci przez lat czternaście zamilczeć kazało,
Gdy na tym oto liście, tak obcym dla niego,
Te łzy były twoimi?
CYRANO
podając jej list
Ta krew była jego!
ROKSANA
Na cóż wzniosłym milczeniem bronić prawdy nagiej,
Męczyć się dzisiaj?
CYRANO
Na co?…
Ragueneau i Le Bret wchodzą, biegnąc.
SCENA SZÓSTA
Ci sami, Le Bret i Ragueneau.
LE BRET
To szczyt nierozwagi!
Ach! Byłem tego pewny! On jest tu!
CYRANO
uśmiechając się i prostując
W klasztorze!
LE BRET
Pani! On zabił siebie, wstając!
ROKSANA
Wielki Boże!
A więc ta jego słabość przed chwilą, niestety?…
CYRANO
To prawda! Nie skończyłem dziś mojej gazety:
…A w sobotę ostatnią stała się rzecz taka:
Zamordowano imci pana Bergeraca.
Zdejmuje kapelusz; widać obandażowaną jego głowę.
ROKSANA
Cyrano! Co on mówi? Duch we mnie zamiera!
Raniony! Ach! Dlaczego?
CYRANO
Z ręki bohatera
Paść na szpadę, zwróconą prosto w środek serca! —
To było mym marzeniem!… Los jednak szyderca!…
I oto mnie w zasadzce spotyka śmierć pewna,
Z hajduka ręki, z tyłu, od kawałka drewna!
Bardzo dobrze. Chybiałem w życiu zawsze celu —
Zwiodła mnie nawet śmierć.
RAGUENEAU
Ach!
CYRANO
Nie płacz, przyjacielu!…
podaje mu rękę
Powiedz mi, jaka teraz jest twoja kariera?
Co porabiasz?
RAGUENEAU
zanosząc się od płaczu
Objaśniam… świece u Moliera.
CYRANO
U Moliera!
RAGUENEAU
Lecz jutro pewnie go porzucę;
Z oburzeniem spostrzegłem wczoraj w jego sztuce,
Że waćpanu znów ściągnął jedną scenę…
LE BRET
Całą!
RAGUENEAU
Tak, mospanie, to słynne: „Lichoż mu kazało?…”
LE BRET
Molier wziął ją od ciebie!
CYRANO
Cyt! cyt! Niech mu służy!…
do Ragueneau
Scena ta niezawodnie miała sukces duży?
RAGUENEAU
łkając
Śmiano się do rozpuku!
CYRANO
Byłem z losem w gniewie!…
Całe życie suflerem, o którym nikt nie wie!
do Roksany
Pomnisz
Mówił z tobą w noc letnią? To mój żywot cały:
Gdym na dole stał w cieniu, inni bez obawy
Wzwyż się pięli po słodki pocałunek sławy.
Tak jest słusznie, przyznaję na progu mogiły:
Molier ma geniusz, Chrystian był piękny i miły!
W tejże chwili na głos dzwonka z kaplicy widać w głębi alei zakonnice, udające się na modlitwę.
Dzwon je woła — niech idą na modlitwę błogą!
ROKSANA
wstaje, aby zawołać
Siostro, ach, siostro!
CYRANO
wstrzymując ją
Nie, nie! Nie chodź po nikogo!
Zanimbyś powróciła — już mnie tu nie stanie.
Zakonnice wchodzą do kaplicy, słychać organy.
Brak mi było harmonii — mam ją na żądanie.
ROKSANA
Ja cię kocham, żyj!
CYRANO
O, nie! Po takim zaklęciu
Tylko w baśni się zdaje wstydliwemu księciu
Szpetność jego rozpływać od tych słów ze słońca…
Lecz ty byś mnie widziała brzydkim aż do końca.
ROKSANA
To ja wszystkiemu winnam!
CYRANO
Przeciwnie, Roksano!
Słodycz kobieca w życiu była mi nieznaną.
Matka mię nie lubiła, a siostry nie miałem,
Lękałem się kochanki z okiem drwiącem, śmiałem,
Tobiem winien, żem bywał niekiedy we dwoje,
Dzięki tobie podwika weszła w życie moje.
LE BRET
pokazując mu księżyc, którego blask przechodzi przez gałęzie
Druga twa przyjaciółka wita cię, kolego.
CYRANO
uśmiechając się do księżyca
Dyjana!
ROKSANA
Dwa razy tracę kochanka jednego!
CYRANO
Le Bret, teraz się wzniosę na ten księżyc siny,
Nie trzeba mi już dzisiaj budować machiny…
ROKSANA
Co ty mówisz, Cyrano?
CYRANO
Tak jest, nie inaczej.
Bóg mi go niewątpliwie na eden przeznaczy.
Niejedna tam wygnana przyjazna mi dusza:
Odnajdę Sokratesa i Galileusza!
LE BRET
wzburzony
Nie! nie! To nazbyt głupie, zbyt niesprawiedliwe!
Taki poeta! Serce szlachetne, uczciwe!
Umrzeć w ten sposób!… Umrzeć!…
CYRANO
A Le Bret już gdera!
LE BRET
we łzach
Drogi mój przyjacielu!…
CYRANO
wstając z okiem błędnym
Z ręki bohatera
Paść na szpadę… — Gaskońskie oto są junaki…
— Masa elementarna! Sęk nie lada jaki!
— Od owej chwili powstał wielki czasu przedział.
LE BRET
Jego wiedza… w gorączce!
CYRANO
Kopernik powiedział…
ROKSANA
Och!
CYRANO
Lichoż mu kazało?… Lichoż mu kazało
Łazić na te galery?… Czy miejsca już mało?…
Filozof, fizyk,
Poeta, muzyk.
Rębacz śmiały i waleczny
Oraz żeglarz napowietrzny,
Cięty w mowie,
W każdym słowie.
Był kochankiem nie dla siebie! —
Tu spoczywa, śniąc o niebie,
Z uśmiechniętym wciąż obliczem
Imć pan Herkules-Sawiniusz
De Cyrano de Bergerac,
Co był wszystkiem i był niczem.
…Lecz odchodzę, wybaczcie, dłużej zwlec nie mogę:
Patrzcie, Dyjana promieniem wskazuje mi drogę!
Pada w siedzącej postawie na fotel. Płacz Roksany przywołuje go do przytomności, spogląda na nią, bawiąc się jej welonami.
Nie chcę, byś po tym dobrym i pięknym Chrystianie
Mniej płakała; skromniejsze jest moje żądanie:
Pragnę tylko byś dała — gdy w proch się zamienię —
Tym żałobnym welonom dwojakie znaczenie:
Żeś w żałobie po mężu i po przyjacielu.
ROKSANA
Przysięgam ci!…
CYRANO
wstrząsany wielkim dreszczem, wstaje nagle
Nie tutaj! Nie! Nie w tym fotelu!
Chcą mu przyjść z pomocą.
Nie podtrzymujcie mnie! Precz! Nic prócz tego drzewa!
milczenie
Już się zbliża. Jak marmur ciąży mi cholewa,
Jak ołów rękawica!
prostuje się
Och!… Już kosą dzwoni,
Zaczekam na nią, stojąc,
dobywa szpady
i ze szpadą w dłoni!
LE BRET
Cyrano!
ROKSANA
Och, Cyrano!
Wszyscy cofają się przerażeni.
CYRANO
Coś patrzy z ukosa…
Ona śmie patrzeć na mój nos, ta płaskonosa!
podnosi szpadę
Co mówisz?… To daremne?… Twój wyrok mi znany!
Lecz nie walczy się tylko w nadziei wygranej!
To piękniej, gdy na próżno, bo za ideały!
— Ale któż są ci wszyscy? — Jest was legion cały?
Poznaję starych wrogów! Na czele mych gości
Kłamstwo?
uderza szpadą w próżnię
Masz! masz! — Ha, ha, ha! Przesądy, Podłości,
Kompromisy!…
uderza
Co, chcecie, bym wchodził w ugodę?
Nigdy, nigdy! — Ach! jesteś, Głupstwo, wiecznie młode!
— Wiem, że zduszą mnie wasze uściski padalcze;
Nic nie szkodzi: ja walczę! Ja walczę! Ja walczę!
robi olbrzymie młynki i zatrzymuje się, dysząc
Wydzieracie mi wszystko, róże, laury wieszcze!
Wydzierajcie! Wbrew waszej woli jest coś jeszcze,
Co unoszę, czym teraz, gdy wejdę do Boga
Zmiotę proch w mym pokłonie z gwiaździstego proga,
Jest coś, co bez zagięcia, bez plamy, z dni chwały
Unoszę…
rzuca się z podniesioną szpadą
To jest…
Szpada wymyka się z jego rąk. Cyrano chwieje się, pada w ramiona Le Breta i Ragueneau.
ROKSANA
nachylając się nad nim i całując go w czoło
Jest to?…
CYRANO
otwiera oczy, poznaje ją i mówi z uśmiechem
Pióropusz mój biały.
Zasłona.
Przypisy
Coquelin, Benoît-Constant (1841–1909) — słynny aktor francuski, odznaczony Legią Honorową; współpracował w tworzeniu sztuki Cyrano de Bergerac i zachęcał autora do stworzenia postaci odpowiedniej dla siebie; jako wykonawca roli Cyrana podczas premiery, 28 grudnia 1897 w Theatre de la Porte Saint-Martin w Paryżu, odniósł wielki sukces; w 1900 występował w Londynie i w USA, grając na Broadwayu Cyrana z Sarą Bernhard jako Roksaną; w tym samym roku zagrał swoją jedyną rolę kinową, w zaprezentowanym na Wystawie Światowej w Paryżu dwuminutowym filmie Clémenta Maurice'a Cyrano de Bergerac, przedstawiającym scenę pojedynku (film ten, ręcznie kolorowany i zsynchronizowany z nagraniem dźwiękowym z woskowego wałka, jest uważany za pierwszy w historii film z kolorem i z dźwiękiem); w roli Cyrana Coquelin wystąpił kilkaset razy. [przypis edytorski]
egzemplarzów — dziś popr. forma D. lm: egzemplarzy. [przypis edytorski]
przeto (daw.) — więc, zatem. [przypis edytorski]
rozwielmożniony — o zjawiskach negatywnych: rozpanoszony, nagminny. [przypis edytorski]
spółczesny (daw.) — współczesny. [przypis edytorski]
poglądać (daw.) — spoglądać, patrzeć. [przypis edytorski]
à outrance (fr.) — do przesady. [przypis edytorski]
Trzej muszkieterowie — popularna powieść o muszkieterach francuskiej gwardii królewskiej, autorstwa Aleksandra Dumasa, wyd. w 1844. [przypis edytorski]
poetyckim jest — dziś raczej: jest poetyckie. [przypis edytorski]
Pamiętniki kardynała de Retz — napisane przez Jean-François Paula de Gondi (1613–1679), kardynała de Retz, uczestnika Frondy, cenione ze względu na opisy wydarzeń i portrety postaci historycznych. [przypis edytorski]
Fronda — ruch polityczny we Francji w latach 1648–53 występujący przeciwko absolutyzmowi i rządom kardynała Mazariniego, pełniącego funkcję pierwszego ministra. [przypis edytorski]
Mazarin, Jules, właśc. Giulio Raimondo Mazzarini (1602–1661) — fr. polityk, następca kardynała Richelieu. Pochodził z Włoch, przybył do Francji jako nuncjusz papieski. Faktycznie rządził Francją jako pierwszy minister, kiedy król Ludwik XIV był jeszcze dzieckiem; dążył do wzmocnienia monarchii absolutnej kosztem przywilejów arystokracji; zmodernizował skarb państwa; zwolennik merkantylizmu. [przypis edytorski]
Déroulède, Paul (1846–1914) — francuski poeta, dramaturg i polityk, współzałożyciel prawicowej nacjonalistycznej Ligi Patriotów, dążącej do rewanżu za przegraną wojnę francusko-pruską; podczas zamachu stanu w 1889 bezskutecznie próbował nakłonić gen. Boulangera do marszu na pałac prezydencki; w 1899 po pogrzebie prezydenta Faure próbował nakłonić Rogeta i jego oddziały do zamachu stanu, został aresztowany i wygnany. [przypis edytorski]
Rochefort, hrabia — fikcyjna postać stworzona przez pisarza Aleksandra Dumasa, bohater powieści Trzej muszkieterowie oraz Dwadzieścia lat później, szpieg kardynała Richelieu oraz główny antagonista muszkieterów, później przyjaciel d'Artagnana. [przypis edytorski]
Zola, Émile (1840–1902) — francuski pisarz, główny teoretyk i przedstawiciel naturalizmu. W 1898 zaangażował się w obronę Alfreda Dreyfusa, francuskiego oficera niesłusznie oskarżonego o zdradę, publikując na pierwszej stronie paryskiego dziennika „L'Aurore” artykuł J'Accuse!… (Oskarżam!), zarzucając władzom antysemityzm i działania niezgodne z prawem. [przypis edytorski]
toute proportion gardée (fr.) — zachowując wszelkie proporcje. [przypis edytorski]
zamieszczają oni na końcu drugiego tomu objaśniające przypiski — w niniejszym wydaniu, jednotomowym, zamieszono je w formie przypisów z odsyłaczami w tekście. [przypis edytorski]
szwoleżer — żołnierz lekkiej kawalerii. [przypis edytorski]
pasztetnik (daw.) — człowiek zajmujący się przyrządzaniem potraw pieczonych w piecu, szczególnie ciast (cukiernik). [przypis edytorski]
fajfer — w dawnym wojsku muzyk przygrywający na piszczałce. [przypis edytorski]
subretka (z fr.) — pokojówka; także: typ postaci sprytnej służącej występującej w komedii. [przypis edytorski]
skrzypiciel (daw.) — skrzypek. [przypis edytorski]
obojej płci — dziś: obojga płci. [przypis edytorski]
Arlekin (z wł.) — postać sprytnego i zakochanego sługi z commedia dell'arte z końca XVII wieku. [przypis edytorski]
kandelabr — duży, ozdobny, wieloramienny świecznik stojący. [przypis edytorski]
pająk — tu: wieloramienny żyrandol zawieszany u sufitu sal bawialnych, świetlic i innych większych pomieszczeń. [przypis edytorski]
rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną. [przypis edytorski]
sold — dawna moneta francuska, warta 1/20 liwra, czyli 12 denarów. [przypis edytorski]
muszkieter — żołnierz oddziałów specjalnych francuskiej gwardii królewskiej w XVII- i XVIII-wiecznej Francji; formacja ta była uzbrojona m.in. w muszkiety, długą broń palną ładowaną od wylotu lufy, stąd nazwa. [przypis edytorski]
floret — broń szermiercza z elastyczną, wąską, czworograniastą klingą. [przypis edytorski]
sztych — pchnięcie bronią białą. [przypis edytorski]
tusz (z fr. touche: dotknięcie) — w szermierce: trafienie przeciwnika. [przypis edytorski]
żołądź — tu: trefl, jeden z kolorów w grach karcianych. [przypis edytorski]
tuz (daw.) — w grach karcianych: as, najsilniejsza karta. [przypis edytorski]
Burgundzki Hotel — Sala, do której nas tu wprowadza autor, historyczną jest i zawdzięcza swą nazwą dawnemu pałacowi książąt Burgundii, który jednak po wygaśnięciu tego domu (r. 1477) został rozebrany. Z całego budynku pozostała tylko szopa służąca do gry w piłkę, która w XV wieku bractwom kościelnym do przedstawień pasyjnych była wynajmywaną. W r. 1640 dzierżawiła ją trupa, zwana les comediens de l'Hôtel de Bourgogne, która dzisiejszej Comedie-Française dała początek. Tłumacz pozostawił sali tej historyczną jej nazwę: Hôtel de Bourgogne, gdyż o pałacu w tych warunkach mowy być nie może. [przypis tłumacza]
Rotrou, Jean (1609–1650) — fr. dramaturg i poeta; od 1632 pisał sztuki dla aktorów występujących w Hôtel de Bourgogne. [przypis edytorski]
Corneille, Pierre (1606–1684) — fr. dramatopisarz, zwany ojcem tragedii francuskiej, doprowadził do odrodzenia teatru i przywrócenia antycznej zasady trzech jedności; jego największe dzieła to Cyd (1636) i Andromeda (1650). [przypis edytorski]
farandola — ludowy taniec z Prowansji, tańczony grupowo, w formie korowodu. [przypis edytorski]
zbytki (daw.) — figle, żarty. [przypis edytorski]
andrus (daw.) — łobuziak, psotnik. [przypis edytorski]
doliniarz (środ.) — złodziej kieszonkowy. [przypis edytorski]
Baro, Balthazar (1596–1650) — fr. poeta, dramatopisarz; autor m.in. sielankowej sztuki La Clorise, pastorale, dedykowanej kardynałowi Richelieu adaptacji epizodu z powieści Astrea, której premiera miała miejsce w Hôtel de Bourgogne w 1631. [przypis edytorski]
talar — duża moneta srebrna, bita w Europie od XV w. [przypis edytorski]
sikor (gw. przestępcza) — zegarek, naszyjnik. [przypis edytorski]
orszada — słodki napój migdałowo-mleczny. [przypis edytorski]
limonada (daw.) — lemoniada. [przypis edytorski]
„margrabiowie” — „Margrabiami” zwano podówczas to, co dziś gommeux [fr.: fircyk, modniś; red. WL] nazywają. Arogancja ich służyła Molierowi i innym pisarzom często za cel złośliwej satyry. [przypis tłumacza]
łyk (daw.) — pogard.: mieszczanin. [przypis edytorski]
Talia (mit. gr.) — muza komedii. [przypis edytorski]
waćpan — forma skrócona zwrotu grzecznościowego: waszmość pan. [przypis edytorski]
kryza — kolisty marszczony kołnierz, noszony w XVI–XVII w. [przypis edytorski]
Akademia — Akademia Francuska, instytucja założona w 1635 r. przez kardynała Richelieu, mająca na celu dbanie o dobro języka francuskiego. Członków Akademii jest zawsze 40, ich kadencje są dożywotnie. [przypis edytorski]
„wykwintnisie” — czyli raczej „wybrednisie” (les précieuses
bogdanka (daw.) — ukochana. [przypis edytorski]
waść — skrót od daw. formy grzecznościowej: wasza miłość. [przypis edytorski]
gorzeć — płonąć, palić się. [przypis edytorski]
d'Assoucy, Charles Coypeau (1605–1677) — francuski autor piszący burleski, muzyk, przyjaciel Cyrana de Bergerac i Moliera. [przypis edytorski]
riv'zalto — zniekszt.: rivesaltes; chodzi o muscat de Rivesaltes, słodkie wino z regionu Rivesaltes, w płd. Francji. [przypis edytorski]
aśćka (daw.) — waćpani a. waćpanna; skrót od: waszmość pani, waszmość panna. [przypis edytorski]
pasztetnik (daw.) — człowiek zajmujący się przyrządzaniem potraw pieczonych w piecu, szczególnie ciast (cukiernik). [przypis edytorski]
Mecenas właśc. Gaius Cilnius Maecenas (70 p.n.e.–8 n.e.) — rzym. polityk i pisarz, doradca i przyjaciel cesarza Augusta, opiekun i protektor najsławniejszych poetów rzymskich: Horacego, Owidiusza, Wergiliusza; jego nazwisko stało się synonimem patrona sztuki, literatury lub nauki. [przypis edytorski]
jeno (daw., gw.) — tylko. [przypis edytorski]
bajać — opowiadać niestworzone historie, fantazjować. [przypis edytorski]
triolet — wyrafinowana forma poetycka: ośmiowersowa strofa o dwóch rymach i schemacie rymowym: ABaAabAB, w której wers pierwszy powtarza się jako czwarty i siódmy, a drugi jako ósmy. [przypis edytorski]
fasa (daw.) — drewniane naczynie z klepek spiętych obręczami; kształtem przypominało beczkę, posiadało jednak tylko jedno dno w szerszym końcu, na którym stało pionowo. [przypis edytorski]
hadź (gwar., z ukr.) — rzecz hadka, czyli brzydka, obrzydliwa. [przypis edytorski]
Cyrano, Hektor Savignian de Cyrano, zwany de Bergerac (1620–1655) — sławny pojedynkarz i autor Podróży do księżyca, a jako taki poprzednik Verne'go i Flammariona. Oprócz tego napisał on tragedię pt. Agrypina, zawierającą wiele ustępów pełnych siły, oraz komedię pt. Le pédant joué, z której jedną scenę wcielił Molière do swego Scapina [Szelmostwa Skapena; red WL]. W czasie Frondy stanął Bergerac po stronie kardynała de Mazarin i popierał go piórem i orężem. Resztę biograficznych szczegółów zawiera sztuka sama. [przypis tłumacza]
tam i sam (daw., gw.) — tu i tam. [przypis edytorski]
Champaigne, Filip de (1602–1674) — jeden z najbardziej cenionych malarzy XVII w. Był istotnie nader uroczystym i zimnym, mimo swej sławy. [przypis tłumacza]
Callot, Jakub (1590–1635) — sławny malarz i rytownik odznaczał się śmiałością i fantastycznością swych utworów. Ulubionym jego tematem byli komedianci, cyganie i włóczęgi, z którymi w młodości swej chętnie przestawał. [przypis tłumacza]
Gaskończyk — człowiek pochodzący z Gaskonii, historycznej krainy w płd.-zach. Francji; Gaskończycy słynęli z waleczności, dumy i chełpliwości. [przypis edytorski]
Artaban — postać ze współczesnej Cyranowi powieści la Calprenède'a [12-tomowy romans rycerski Gauthiera de Coste de la Calprenède'a pt. Cléopâtre (1647–1658)], której wspomnienie utrzymało się do dziś dnia w przysłowiu: Fier comme Artaban [fr.: dumny jak Artaban; red. WL]). [przypis tłumacza]
Pulcinella (z wł. pulcino: kogucik) — postać z komedii dell'arte, zwykle występująca z kogucim piórem, charakteryzująca się złośliwością, nieuprzejmością i egoizmem. [przypis edytorski]
zali (daw.) — czy. [przypis edytorski]
Parka (mit. rzym.) — jedna z trzech bogiń przeznaczenia, przędących i przecinających nić ludzkiego losu; były to: Nona, która przędła nić życia ludzkiego, Decima, która czuwała nad nicią, oraz Morta, która nić przecinała; w mit. gr. ich odpowiednikami były Mojry. [przypis edytorski]
à la (fr.) — na sposób, w stylu. [przypis edytorski]
dwiema (…) jagody — dziś popr. forma N. lm: dwiema jagodami; jagody (daw., poet.): policzki. [przypis edytorski]
z błękitną wstęgą orderową przez plecy — na błękitnej wstędze orderowej (Cordon bleu) noszony był Order Ducha Świętego, najwyższe odznaczenie królestwa Francji, ustanowione w 1578 przez Henryka III Walezego. [przypis edytorski]
Richelieu, Armand-Jean du Plessis de (1585–1642) — francuski książę, kardynał, od 1624 roku pierwszy minister Francji. [przypis edytorski]
kmotr, kumotr — kum, ojciec chrzestny; także jako dawne określenie grzecznościowe. [przypis edytorski]
przechera (daw.) — człowiek sprytny, przebiegły. [przypis edytorski]
ceduła (daw.) — zapisana kartka, zestawienie, reklama; tu: plakat, afisz. [przypis edytorski]
submitować (daw.) — przedstawiać, oferować; submitować się: ulegać, pokornie się kłaniać. [przypis edytorski]
atencja (przestarz., z łac.) — poważanie, szacunek, względy. [przypis edytorski]
baise moi ma mignonne (fr.) — całuj mnie, mój słodki. [przypis edytorski]
ventre de biche (fr.) — brzuch łani. [przypis edytorski]
Espagnol malade (fr.) — chory Hiszpan. [przypis edytorski]
bieżyć (daw.) — biec, spieszyć, podążać. [przypis edytorski]
kobza — tu: dudy, instrument muzyczny złożony z miecha skórzanego i przytwierdzonych do niego piszczałek. [przypis edytorski]
szczęsny (daw.) — szczęśliwy, obdarzony szczęściem. [przypis edytorski]
wczas (daw.) — odpoczynek, wypoczynek, rozrywka. [przypis edytorski]
Zefir (mit. gr.) — bóg i uosobienie wiatru zachodniego, tj. łagodnego, ciepłego, wilgotnego wiatru, przynoszącego orzeźwienie, a wiosną budzącego przyrodę do życia. [przypis edytorski]
arfiany (daw.) — harfiany, związany z harfą. [przypis edytorski]
słysz (daw.) — słuchaj. [przypis edytorski]
zasię (daw.) — precz. [przypis edytorski]
ozwać się (daw.) — odezwać się. [przypis edytorski]
Samson — postać biblijna (Sdz 13–16), legendarny bohater wojen Izraelitów z Filistynami, obdarzony przez Boga niezwykłą siłą; walcząc jedynie oślą szczęką, zabił tysiąc przeciwników. [przypis edytorski]
sam tu! (daw.) — chodź tu! podejdź! [przypis edytorski]
z wszelkimi zaszczyty — dziś popr. forma N. lm: z wszelkimi zaszczytami. [przypis edytorski]
przystawa (daw.) — przystaje, pasuje do czegoś. [przypis edytorski]
Wiersze starego Bara ni z mięsa, ni z pierza — Baltazar Baro, autor licznych sztuk pasterskich, był mianowany przez Richelieugo członkiem Akademii. Utwory jego były jednak tak liche, iż pamięć ich nie przechowała się w literaturze. [przypis tłumacza]
halerz — drobna moneta używana na terenie Austro-Węgier. [przypis edytorski]
haro! (daw.) — basta! dość tego! [przypis edytorski]
galanteria (z fr.) — wyszukana grzeczność w obejściu, szczególnie w stosunku do kobiet. [przypis edytorski]
Tespis (VI w. p.n.e.) — pierwszy grecki aktor, poeta, twórca tragedii; wprowadził pierwszego aktora rozwijającego dialog z chórem i przewodnikiem chóru, co zapoczątkowało dramat jako rodzaj literacki; swoje sztuki przedstawiał, przemieszczając się pomiędzy wioskami wozem. [przypis edytorski]
kieska — kiesa, woreczek do przechowywania pieniędzy, sakiewka. [przypis edytorski]
aść (daw.) — skrót od: waść, waszmość, wasza miłość. [przypis edytorski]
asan a. acan (daw.) — skrót od: waszmość pan; starop. potoczny zwrot grzecznościowy. [przypis edytorski]
asindziej (daw.) — skrót od: asan dobrodziej, tj. pan. [przypis edytorski]
barważ — konstrukcja z partykułą pytającą -że (nadającą charakter pytania retorycznego), skróconą do -ż ; inaczej: czy barwa, czyż barwa. [przypis edytorski]
krzoska — skałka w strzelbie, która uderzona krzesiwem wytwarzała iskrę zapalającą proch. [przypis edytorski]
hetka (daw.) — marny koń, szkapa; pot.: byle kto. [przypis edytorski]
dworować (daw.) — żartować. [przypis edytorski]
z moich ręku — daw. Ms. liczby podwójnej, dziś: z moich rąk. [przypis edytorski]
zeszedł był — przykład użycia czasu zaprzeszłego, wyrażającego czynność wcześniejszą niż opisana czasem przeszłym lub niezrealizowaną możliwość; dziś: zeszedł. [przypis edytorski]
niktże — konstrukcja z partykułą -że; znaczenie: czy nikt. [przypis edytorski]
graf — tytuł szlachecki, odpowiednik polskiego hrabiego. [przypis edytorski]
mosan a. mospan (daw.) — mości pan; poufały tytuł grzecznościowy. [przypis edytorski]
cyrulik — fryzjer wykonujący również proste zabiegi medyczne. [przypis edytorski]
wać — skrót od: wasza miłość. [przypis edytorski]
grzędziel a. grządziel — długa, czworoboczna część pługa, do której przymocowany jest korpus roboczy. [przypis edytorski]
wściórności, częściej: wciórności (gw.) — przekleństwo: diabli! [przypis edytorski]
Tryton (mit. gr., mit. rzym.) — bóstwo morskie, syn i herold Posejdona (w mit. rzym. Neptuna); przedstawiany jako postać o ludzkim tułowiu i rybim ogonie, z wielką muszlą (konchą), w którą dął, uspokajając lub wzburzając fale; czasem uznawany za ojca trytonów, podobnych sobie istot morskich. [przypis edytorski]
bakalarski — właściwy bakałarzom; bakałarz: średniowieczny uczony niższego stopnia. [przypis edytorski]
Arystofanes (ok. 445–ok. 385 p.n.e.) — grecki komediopisarz, najwybitniejszy z twórców komedii staroattyckiej. [przypis edytorski]
gotowo (daw., gw.) — gotowe. [przypis edytorski]
waszeć (daw.) — skrócona forma grzecznościowa: waszmość, tzn. wasza mość, wasza miłość. [przypis edytorski]
Boreasz (mit. gr.) — bóg i uosobienie wiatru północnego, zimnego, porywistego i srogiego. [przypis edytorski]
ordynek (z niem. Ordnung) — porządek, szyk. [przypis edytorski]
Pyram i Tysbe — w Przemianach Owidiusza byli parą kochanków, pochodzących ze zwaśnionych rodów z Babilonii. Tysbe, która przyszła pierwsza na umówione spotkanie, zobaczyła lwa i uciekła, gubiąc przy tym szal. Pyram, widząc poszarpany szal i sądząc, że Tysbe zginęła, popełnił samobójstwo. Gdy Tysbe odkryła jego ciało, również odebrała sobie życie. Ich historia znalazła odbicie m.in. w dramacie Pyram i Tysbe (1621) fr. dramaturga Théophile'a de Viau. [przypis edytorski]
podwoje — dwuskrzydłowe drzwi, z reguły odznaczające się rozmiarem i ozdobnością. [przypis edytorski]
niezasromion (daw.) — niezasromiony, niezawstydzony. [przypis edytorski]
by (daw.) — tu: niby, jakby, jak. [przypis edytorski]
gipiura — elegancka koronka o dużych oczkach i wypukłym wzorze. [przypis edytorski]
gnuśny — leniwy, niechętny działaniu. [przypis edytorski]
sztyczek — zdrobn. od sztych: pchnięcie bronią białą. [przypis edytorski]
wydawać lekcję (daw.) — odpowiadać, recytować przed kimś zadany materiał lekcyjny. [przypis edytorski]
tedy (daw.) — więc, zatem. [przypis edytorski]
Ballada tedy z trzech się zwrotek składa, każda po osiem wierszy… — Mimo ścisłości do której dążył, musiał tutaj tłumacz z powodu nadzwyczajnych technicznych trudności odbiec od pierwowzoru, zachowując jednak ogólny tok myśli i formę balladzie właściwą, o co, zdaniem jego, jako o ważny szczegół kolorytowy głównie chodziło. [przypis tłumacza]
słonić (daw.) — dziś: osłaniać, zakrywać. [przypis edytorski]
bies — zły duch, diabeł. [przypis edytorski]
parada — w szermierce: odparcie ciosu. [przypis edytorski]
sztrych (daw., z niem.) — linia, kreska. [przypis edytorski]
prima, tercja — nazwy pozycji w szermierce. [przypis edytorski]
d'Artagnan — główny bohater cyklu powieści Aleksandra Dumasa, Gaskończyk, muszkieter króla Ludwika XIII i Ludwika XIV; wzorowany na historycznej postaci Charlesa de Batz-Castelmore hrabiego d'Artagnan (1611–1673). [przypis edytorski]
Sic transit!… (łac.) — początek sentencji: Sic transit gloria mundi: Tak przemija chwała świata. [przypis edytorski]
lafa (daw.) — pensja; żołd. [przypis edytorski]
wety (daw.) — deser. [przypis edytorski]
zaliż (daw.) — czyż. [przypis edytorski]
Czym (…) naraził — inaczej: czy naraziłem (konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika). [przypis edytorski]
manowiec — bezdroże. [przypis edytorski]
laufer (z niem.) — goniec. [przypis edytorski]
hazard (daw.) — niebezpieczeństwo, ryzyko. [przypis edytorski]
gwoli (daw.) — dla, z powodu, w celu. [przypis edytorski]
Amor (mit. rzym.) — bóg i uosobienie miłości. [przypis edytorski]
Afrodyta (mit. gr.) — bogini miłości; narodziła się z piany morskiej u wybrzeży Cypru, często była przedstawiana jako wyłaniająca się z wielkiej muszli (konchy). [przypis edytorski]
Dyjana (mit. rzym.) — dziś: Diana, dziewicza bogini łowów i księżyca, odpowiednik gr. Artemidy. [przypis edytorski]
Kleopatra VII Filopator (69–30 p.n.e.) — ostatnia królowa Egiptu, słynna z urody i uroku osobistego; była kochanką Gajusza Juliusza Cezara (100–44 p.n.e.), rzymskiego polityka i wodza, który dążył do przejęcia w Rzymie władzy absolutnej. [przypis edytorski]
mamże — konstrukcja z partykułą pytającą -że (nadającą charakter pytania retorycznego); inaczej: czy mam, czyż mam. [przypis edytorski]
Berenika (28–ok. 79) — najstarsza córka Heroda Agrypy I, króla Judei, królowa Chalkis i Cylicji, znana z burzliwego życia miłosnego; jej związek z rzymskim wodzem, a późniejszym cesarzem Tytusem (39–81) stał się tematem wielu powieści, dramatów i oper. [przypis edytorski]
duenna (daw., z hiszp. dueña) — ochmistrzyni, dama do towarzystwa młodej kobiety, towarzysząca jej w wyjściach poza dom; przyzwoitka. [przypis edytorski]
czymciś (daw., gw.) — czymś. [przypis edytorski]
chybić — tu: uchybić, zawieść. [przypis edytorski]
Bąka ci przynosim — W oryginale: „Une énorme grive”. Grive, kwiczoł, prawdopodobnie z powodu pokrewieństwa dźwięków, poczytywany jest za synonim człowieka pijanego (gris). Tłumacz sądził, iż wyraz „bąk” z powodu przysłowia „pijany jak bąk” będzie najstosowniejszym dla oddania tej intencji [mowa o bąku zwyczajnym, dużym ptaku wodnym z rodziny czaplowatych; red. WL]. [przypis tłumacza]
mię (daw.) — forma skrócona zaimka używana daw. w pozycji nieakcentowanej w zdaniu (podobnie jak „się”, „cię”); dziś używana jest tylko długa forma: mnie. [przypis edytorski]
popod (daw.) — pod. [przypis edytorski]
salvaguardia — czyli gleit, wyraz staropolski wojskowy oznaczający siłę zbrojną dodaną komuś dla bezpieczeństwa. [przypis tłumacza]
chrap — chrapka, zachcianka, chętka. [przypis edytorski]
rosolis — likier aromatyzowany płatkami róży. [przypis edytorski]
subretka (z fr.) — pokojówka; także: typ postaci sprytnej służącej występującej w komedii. [przypis edytorski]
sukurs (daw., z łac.) — wsparcie, pomoc. [przypis edytorski]
Kasander, Leander — konwencjonalne postacie z daw. komedii: Kasander to naiwny ojciec, opiekun bądź oszukiwany mąż płochej Izabelli, zaś Leander to amant Izabelli, łączący w sobie cechy prostego żołnierza, jak i zarozumiałego fircyka. [przypis edytorski]
capstrzyk — tu: przemarsz formacji wojskowej z orkiestrą przez miasto wieczorem w przeddzień uroczystości. [przypis edytorski]
pantarka — perliczka, ptak z rzędu kuraków. [przypis edytorski]
blat (daw.) — taca, płaski, podłużny półmisek na pieczone mięsa. [przypis edytorski]
ninie (daw.) — teraz. [przypis edytorski]
stopa — tu: najmniejsza jednostka miary rytmicznej wiersza albo dawna miara długości, wynosząca ok. 30 cm. [przypis edytorski]
hemistych (z gr.) — połówka wersu wiersza, wyodrębniona przez cezurę (średniówkę). [przypis edytorski]
cezura — przerwa; tu: średniówka, przerwa intonacyjna, która dzieli wers wiersza na dwie w przybliżeniu równe połowy. [przypis edytorski]
Malherbe, François de (1555–1628) — francuski poeta klasycystyczny. [przypis edytorski]
brioszowe ciasto — ciasto jak do wyrobu brioszek, tj. francuskiego lekko słodkiego pieczywa drożdżowego. [przypis edytorski]
jejmość (daw.) — tytuł grzecznościowy używany w odniesieniu do szlachcianek, pani. [przypis edytorski]
taszka (daw., z niem.) — sakiewka, woreczek; kieszeń. [przypis edytorski]
tutka — papier zwinięty w rożek, w ten sposób noszono dawniej różne drobne przedmioty: ciasteczka, owoce itp. [przypis edytorski]
krokantka (z fr.) — kruche ciastko. [przypis edytorski]
Orfeusz (mit. gr.) — niezrównany poeta i pieśniarz, jego muzyka miała wzruszać nawet zwierzęta i uspokajać wzburzone morze; zginął rozszarpany przez czcicielki Dionizosa, bachantki, gdy, pogrążony w żałobie za utraconą Eurydyką, odmówił udziału w ich misterium. [przypis edytorski]
bachantki — czcicielki boga wina Dionizosa (Bachosa); ich inna nazwa: menady, oznacza „szalejące”, ponieważ misteria dionizyjskie cechowało nieokiełznanie tańców i pieśni. [przypis edytorski]
piszczyk (daw., lekcew.) — pisarzyna, marny pisarz. [przypis edytorski]
Febus a. Feb (z gr. Fojbos: promienny; mit. gr.) — przydomek Apolla, boga światła i słońca, wróżbiarstwa i gwałtownej śmierci, opiekuna sztuk, patrona poetów i pieśniarzy; jego atrybutami były łuk i lira. [przypis edytorski]
Ulisses (mit. gr.) — Odyseusz, król Itaki, bohater Iliady i Odysei Homera, znany ze sprytu. [przypis edytorski]
Filida a. Filis — konwencjonalne imię kobiece z poezji sielankowej. [przypis edytorski]
terminy (daw.) — opały, tarapaty; sytuacje, okoliczności stanowiące zagrożenie. [przypis edytorski]
Czekam tutaj na kogoś; jeśli mi nie skrewi — W oryginale: J'attends ici quelqu'un. Si ce n'est pas sous l'orme. Niedająca się przetłumaczyć aluzja do wiersza: Attendez moi sous l'orme; vous m'attenderez longtemps [fr.: Czekaj na mnie pod wiązem, poczekasz mnie długo; z jednoaktówki Attendez moi sous l'orme Regnarda, wystawionej w 1694; red. WL], którego wspomnienie zachowało się do dziś dnia. [przypis tłumacza]
stentorowy głos — głos gromki, donośny jak głos Stentora, herolda opisanego w Iliadzie. [przypis edytorski]
ony (daw.) — ten, ów. [przypis edytorski]
Parnas — pasmo górskie w środkowej Grecji, wg mit. gr. będące siedzibą boga Apollina, opiekuna sztuk, oraz orszaku otaczających go Muz, patronek różnych kunsztów. [przypis edytorski]
wonić (daw.) — wonieć; woni: dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: wonieje. [przypis edytorski]
siła (daw.) — wiele, dużo. [przypis edytorski]
cykatowy — przym. od cykata, smażone w cukrze skórki owoców. [przypis edytorski]
↑ Hide fragment ↑
Edmond Rostand, Cyrano de Bergerac
CYRANO
Czy asińdźka bardzo łakoma?…
OCHMISTRZYNI
Jak kotka!…
CYRANO
biorąc z bufetu jedną z papierowych...
↓ Expand fragment ↓
CYRANO
Czy asińdźka bardzo łakoma?…
OCHMISTRZYNI
Jak kotka!…
CYRANO
biorąc z bufetu jedną z papierowych torebek
Masz więc tu Benserade'a odę…
OCHMISTRZYNI
Co?…
CYRANO
…do środka
Ciasteczek śmietankowych kilka aśćce wkładam.
OCHMISTRZYNI
Ooo!…
CYRANO
A pączki czy lubisz?…
OCHMISTRZYNI
Za nimi przepadam,
Zwłaszcza gdy zawierają w sobie bitą piankę!…
CYRANO
Sześć pączków więc asińdźce zawijam w sielankę
Saint-Amanta!… Zaś w wiersze pana Chapelaina,
Składam tutaj smacznego kawał baumkuchena.
↑ Hide fragment ↑
Edmond Rostand, Cyrano de Bergerac
ROKSANA
Właśnie! Wiatr obozowy trawi, i ja sama
Głód czuję! Pasztet, kurczę, sektu kubek mały...
↓ Expand fragment ↓
ROKSANA
Właśnie! Wiatr obozowy trawi, i ja sama
Głód czuję! Pasztet, kurczę, sektu kubek mały…
Oto prawie i wszystko… prawie obiad cały.
Który z panów mi to poda?
DRUGI KADET
To wszystko? Niestety!
Skąd wziąć te specjały?
ROKSANA
spokojnie
A z mojej karety.
WSZYSCY
Co?… Jak?…
ROKSANA
Lecz sami sobie usłużyć musicie…
Przypatrzcie się, panowie, tylko należycie,
Woźnicy! Wszak go znacie? Kuchmistrz doskonały!
Rozgrzeje zaraz sosy, jeżeli stężały.
KADECI
rzucając się do karety
To Ragueneau!
okrzyki
Ho!… Ho!… Ho!…
ROKSANA
patrząc za nimi
Biedni!… Biedaczyska!…
CYRANO
całując jej rękę
Dobra wróżko!
RAGUENEAU
stoi na koźle jak jarmarczny szarlatan
Początek oto widowiska!…
Panowie!
KADECI
Brawo! Brawo!
Powszechny zapał.
RAGUENEAU
W chwili gdy Hiszpanie
Ujrzeli moją panią — prześlepli śniadanie.
Oklaski.
GŁOSY
Brawo!
CYRANO
z cicha do Chrystiana
Chrystian! Chrystianie!…
RAGUENEAU
Galanterią zdjęci,
Nie spostrzegli…
wyciąga spod kozła półmisek i wznosi go
…że się tu galantyna święci!
Oklaski. Półmisek przechodzi z rąk do rąk.
CYRANO
do Chrystiana z cicha
Na słowo…
RAGUENEAU
…A wdziękami Wenery olśnieni,
Nie widzieli z połowu Dyjany…
dobywa ćwierć sarniny i buja nią w powietrzu
…pieczeni!
Zapał wzrasta, dziesiątki rąk wyciągają się do zwierzyny.
↑ Hide fragment ↑
Edmond Rostand, Cyrano de Bergerac
Truflami przedniemi
Paw nadziany!
Edmond Rostand, Cyrano de Bergerac

Motif: Jedzenie

Zauważyliśmy, że opisy rozmaitych posiłków (od tych codziennych do wystawnych i okolicznościowych) i opisy samego spożywanego jedzenia są dość częste w opracowywanych tekstach. Znajdziemy je i w Chłopach Reymonta, i w Panu Tadeuszu Mickiewicza. Same w sobie zdradzają niekiedy obyczaje epoki, zawierają przy tym nierzadko opisy zachowań przy stole (zob. też uczta).

Genre: Komedia

Najważniejsi twórcy: Arystofanes, Antyfanes, Menander, Plaut, Terencjusz; W. Shakespeare, Moliere, A. P. Czechow, F. Dürrenmatt; J. U. Niemcewicz, F. Zabłocki, A. Fredro, G. Zapolska, S. Mrożek

Jeden z podstawowych gatunków dramatu, powstały już w starożytności z pieśni ku czci Dionizosa. Przedstawia bohaterów w sposób wesoły, satyryczny. Cechuje się nieskomplikowaną akcją z pomyślnym zakończeniem. Dominują w nim różne formy komizmu: sytuacyjny, charakterologiczny i językowy. Stosowane są także satyra, a niekiedy i groteska. W nowożytności (od renesansu) rozwinęły się różne rodzaje komedii: charakterów (Skąpiec Moliera), sytuacyjna (Damy i huzary A. Fredry), intrygi (Śluby panieńskie A. Fredry), polityczna (Powrót posła J. U. Niemcewicza), obyczajowa (Moralność pani Dulskiej G. Zapolskiej), tragikomedia (Wizyta starszej pani F. Dürrenmatta).

autor: Magda Witczak

Komedia in Wikipedia

Przyjaciele Wolnych Lektur otrzymują dostęp do specjalnych publikacji wcześniej niż inni. Zadeklaruj stałą wpłatę i dołącz do Towarzystwa Przyjaciół Wolnych Lektur. Kliknij, by przejść do strony płatności!

Motif: Jedzenie,genre: Komedia

DORYMENA

PAN JOURDAIN

DORYMENA

PAN JOURDAIN

DORANT

DORYMENA

PIERWSZY PASZTETNIK...

PIERWSZY PASZTETNIK

DRUGI PASZTETNIK

TRZECI PASZTETNIK

CZWARTY PASZTETNIK

KUCHCIK

INNY UCZEŃ

INNY UCZEŃ

RAGUENEAU

UCZEŃ

RAGUENEAU

RAGUENEAU

TRZECI POETA

RAGUENEAU

TRZECI POETA

CZWARTY POETA

PIERWSZY POETA

TRZECI POETA

DRUGI POETA

RAGUENEAU

DRUGI POETA

PIERWSZY POETA

RAGUENEAU

JEDEN Z POETÓW

INNI POECI

CYRANO

RAGUENEAU

CYRANO

Liza

CYRANO

LIZA

CYRANO

LIZA

CYRANO

LIZA

MUSZKIETER

CYRANO

RAGUENEAU

CYRANO

RAGUENEAU

PIERWSZY POETA

DRUGI POETA

SCENA PIĄTA

CYRANO

OCHMISTRZYNI

CYRANO

OCHMISTRZYNI

CYRANO

OCHMISTRZYNI

CYRANO

OCHMISTRZYNI

CYRANO

OCHMISTRZYNI

CYRANO

OCHMISTRZYNI

CYRANO

OCHMISTRZYNI

CYRANO

SCENA SZÓSTA

CYRANO

ROKSANA

CYRANO

ROKSANA

CYRANO

ROKSANA

CYRANO

ROKSANA

CYRANO

ROKSANA

CYRANO

ROKSANA

CYRANO

Motif: Jedzenie,
genre: Komedia