Przypisy

Un amant, qui craint les voleurs, n'est point digne d'amour (fr.) — Kochanek, który obawia się złodziei, nie jest godzien miłości. [przypis tłumacza]

Unam sanctam — Bulla Bonifacego VIII. [przypis tłumacza]

unaocznianie sobie — w oryginale: Reflexion und Rückblick. [przypis tłumacza]

un bigot (fr.) — pobożniś. [przypis tłumacza]

Unde (…) villis — Martialis, Epigrammata II, 26, 5. [przypis tłumacza]

undique (…) agris — Vergilius, Eclogae, I, 22. [przypis tłumacza]

Une boule (…) nous fesons — Kula, która wprawia w ruch drugą kulę, pies myśliwski, który z koniecznością i chętnie goni za jeleniem, ten jeleń, który przeskakuje przez głęboki rów z nie mniejszą koniecznością i wolą, wszystko to jest tak samo nieodparcie spowodowane, jak my we wszystkim, co czynimy. [przypis tłumacza]

Unicuique (…) vi — Seneca, Suasoriae, 4. [przypis tłumacza]

Unieśmiertelnię wasze imię (…) do życia pozostają — Aretino P. Lettere I, 32. [przypis tłumacza]

Unigenitus Dei filius — początkowe słowa bulli wydanej przez papieża Klemensa XI w r. 1713 (za poduszczeniem spowiednika Ludwika XIV, mnicha Le Tellier), potępiająca 101 ustępów z jansenistycznych Reflexions morales Quesnela. Bulla ta stała się początkiem długiego rozdwojenia wśród katolików i kleru we Francji. [przypis tłumacza]

unikniemy owej rafy, o którą rozbił się niefortunny Locke — Materia rozpatrywana w sobie, czyli w postaci nieorganizowanej, jest oczywiście pozbawiona własności wskazywania godzin, posiada ją jednak, gdy jest organizowana w pewien oznaczony sposób, np. jako zegar. Tak samo materia, ukształtowana w postaci układu nerwowego, zdolna jest myśleć, atoli tę własność materii możemy pojęciowo oddzielić jedynie w oderwaniu od niej, ponieważ myślenie jako takie nie posiada samoistnego bytu. Locke nigdy nie stawiał tej kwestii tak ostro, jak de la Mettrie (zob. również Historia filozofii materialistycznej Langego). [przypis tłumacza]

Uniosłem się (…) uniżonym. — To rychłe opamiętanie (scena toczy się w domu kobiety) dowodzi, iż mimo swej krewkości są to dwaj ludzie wykwintnych form towarzyskich. [przypis tłumacza]

Untergang der Menscheit (niem.) — Upadek ludzkości. [przypis tłumacza]

Unusquisque sibi Deum fingit (łac.) — „Każdy sobie wymyśla Boga”. [przypis tłumacza]

Unusquisque (…) via (łac.) — „Niech każdy swoją postępuje drogą” (Propertius, Elegiae, II, 25, 38; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

upłynął czwarty rok od wstąpienia na tron Wespazjanowego — rok 72 n.e. [przypis tłumacza]

Upływ czasu przemienia w prawdę (…) wszystkie swoje uroki — akapit został tu przeniesiony przez Prousta z dalszej części tekstu. Następował po akapicie, który kończył się słowami i to mnie wprawiło w oszołomienie. [przypis tłumacza]

upojeń (…) cnoty — [J.J. Rousseau], Nowa Heloiza. [przypis tłumacza]

upojenie jest powszechne — z powodu ministerstwa Turgota, do którego przywiązywano nadzieje zbawiennych reform. [przypis tłumacza]

upolowawszy (…) Sarmatę — z Sarmatami, ludem germańskim, prowadzili wówczas Rzymianie wojnę. [przypis tłumacza]

Upominano Solona (…) — Diogenes Laertios, Solon z Salaminy, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, I, 63. [przypis tłumacza]

uporządkował stosunki w Lampsaku — wprowadził oligarchię. [przypis tłumacza]

uprosił go, aby mu powierzył obwiedzenie murami miasta ojczystego — p. wyżej II, XX, 6. [przypis tłumacza]

Uprzątnijcie moje mieszkanie z naczyń — naczynia w domu zmarłego stają się nieczyste. [przypis tłumacza]

Ure (…) seca — Tibullus, Elegiae, I, 9, 21. [przypis tłumacza]

Urim wetuim — szlachetne kamienie, które Arcykapłan nosił na napierśniku. [przypis tłumacza]

uroczej urody — pulchram pulchritudinem. [przypis tłumacza]

uroczystym głosowaniem od ołtarza — w ważniejszych wypadkach głosowano biorąc głos z ołtarza. [przypis tłumacza]

urodą przeszedł Aleksandra — Aleksander, czyli Parys [królewicz trojański, kochanek Heleny; red. WL] uchodził za typ młodzieńczej (choć niezbyt męskiej) urody. [przypis tłumacza]

urodziny brata — Domicjana, 24 października; ur. w 50 r. n.e. (Swetoniusz, Żywot Domicjana I). [przypis tłumacza]

urodziny rodzica — 17 listopada, ur. 9 r. n.e. (Swetoniusz, Żywot Wespazjana II). [przypis tłumacza]

urząd marszałkowski — Wobec surowego zakazu pojedynków urząd marszałkowski powołany był do rozstrzygania wszelkich sporów między szlachtą. [przypis tłumacza]

„Urządzenia” Ludwika IX, króla francuskiego — zbiór zwyczajów prawnych kilku prowincji francuskich, będący prywatną kompilacją, zredagowaną około 1273 r. — Ludwik IX zakazał w 1257 r. wojen prywatnych w posiadłościach królewskich. Ostatecznie wygasły wojny prywatne we Francji w XV w., gdy królowie zdobyli dostateczną siłę na ich opanowanie. [przypis tłumacza]

urządzenie procesji misteriów lądem, podczas gdy dotychczas z powodu wojny odbywali ją Ateńczycy morzem… — Eleusis, nadmorskie miasto nad zatoką, na północ od Salaminy, jest ojczyzną tajemniczych obrzędów na cześć Demetry i córki jej, Kory. Kult ten, tzw. misteria eleuzyńskie, staje się kultem państwowym. Od czasu obwarowania Dekelei (413) nie mogli Ateńczycy, ze względu na obozujących tam Spartan, odbywać pochodu z Aten lądem; udawali się tam drogą morską, z konieczności więc odpadała wspaniałość procesji. Alkibiades, któremu zarzucano swego czasu wyśmiewanie się z misteriów, przywrócił im dawną świetność ku zadowoleniu ludu i kapłanów. Król [spartański] Agis, obozujący w Dekelei, nie śmiał zaczepić wojska pod takim wodzem i w takiej chwili. Było to 20 Boedromiona (7 października). [przypis tłumacza]

urządził swój dom w ten sposób, że niczego takiego nie potrzebował — według praw Likurga nie było wolno przy budowie domu używać innych narzędzi jak tylko siekiery i piły. Nie było tam więc ani elegancji, ani wygody. [przypis tłumacza]

usiedli w odległości czterech łokci od niego — nadal ciążyła na nim klątwa. [przypis tłumacza]

u spiżowych podwoi świątyni — właściwie: które wewnątrz świątyni, τοῦ ἔνδον ἱεροῦ. [przypis tłumacza]

usprzecznienie — w oryginale jest Antinomie: antynomia (zob. Słownik wyrazów filozoficznych). Słowo to pochodzi z greckiego i oznacza sprzeczność dwóch prawd lub zasad, z których każda zdaje się prawdziwa. Zrozumiemy tą uwagę Schopenhauera, gdy sobie przypomnimy, że dowody Kanta, stwierdzające tezy jego czterech antynomii, uważał za sofizmaty, a tylko antytezom przyznawał, że polegają na formach naszej zdolności poznawczej, a więc na podstawach przedmiotowych. (Zob. s. 627 i 628 I-go tomu Welt als Wille und Vorstellung: Kritik der Kantischen Philosophie, wydanie Grisebacha, Reclam). W naszym wypadku idzie o trzecią antynomię Kantowską. [przypis tłumacza]

usque (…) alter (łac.) — „Więc niczym dla cię wiedza, jeśli bliźni twoi/ Nie dziwią się jej w tobie?” (Aulus Persius Flaccus, Satirae, I, 23; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Usque (…) timorem — Lucretius, De rerum natura, III, 79. [przypis tłumacza]

Usque (…) videtur — „Jest jakaś moc tajemna, co obraca w druzgi/ Sprawy ludzkie i łamie wszechpotężne rózgi/ I topory liktorów jakby dla igraszki!” (Lucretius, De rerum natura, V, 1232; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

ustanowiwszy rządy dziesięciu — oligarchie z dziesięciu organizuje Lizander wszędzie i zostawia załogę z harmostą. W Atenach było 30, ale w Pireusie 10. [przypis tłumacza]

Usta osła — chodzi o oślicę Balaama. [przypis tłumacza]

ustawił machiny — u Greków (o asyryjskiej wojskowości nic nie wiemy [obecnie wiemy z płaskorzeźb, że Asyryjczycy podczas oblężeń używali drabin, budowali rampy oblężnicze oraz korzystali z krytych taranów na kołach, niekiedy z postawionymi na nich wieżyczkami dla łuczników; red. WL]) machiny oblężnicze wchodzą w życie dopiero za czasów Ksenofonta, mianowicie popiera inżynierię wojskową i budowę machin Dionizjusz, tyran Syrakuz. Ksenofont, mówiąc o machinach, głosi właściwie teorię, że wojsko powinno w nie być zaopatrzone. Słusznie zauważono, że Cyropedia to pierwsze klasyczne dzieło z zakresu teorii wojskowej. [przypis tłumacza]

Ustawili się tak… — ateńskich okrętów jest więcej, ale są stare, a ich załoga złożona z najrozmaitszych elementów, lacedemońskie triery [trójrzędowce] nowe, z Rodos, Chios lub skądinąd, mocne i chyże, z załogą starannie wyćwiczoną przez Lizandra. [przypis tłumacza]

Ustawi się przy każdej fyli dwie urny… — ustawienie dwóch urn ma terroryzować głosujących i ściśle biorąc, jest sprzeczne z ustawą, nakazującą tajne głosowanie. [przypis tłumacza]

Ustawiwszy jedne szeregi w tyle — za Grekami, oczywiście. [przypis tłumacza]

ustęp apoteozujący szlachectwo, który sam [Beaumarche] z własnych Memoriałów cytuje w przedmowie — „Nie iżby trzeba było zapominać (powiedział pewien poważny pisarz, i tym chętniej go cytuję, ile że jestem w tym jego zdania), nie iżby trzeba było zapominać, mówi, o tym, co się jest winnym wysokim stanowiskom; słuszna jest, przeciwnie, aby przywilej urodzenia najmniej ze wszystkich podawany był w wątpliwość. To darmo otrzymane dobrodziejstwo dziedzictwa, owoc czynów, cnót i przymiotów przodków, po których bierze się je w spadku, nie może zgoła ranić miłości własnej tych, którym go los odmówił. W monarchii, gdyby się usunęło pośrednie stopnie, byłoby za daleko od monarchy do poddanych; niebawem ujrzałoby się jedynie despotę i niewolników. Utrzymanie stopniowej drabinki, od pracującego na roli aż do potentata, leży w jednakim stopniu w interesie wszystkich stanów i jest może najsilniejszą podporą monarchii”. [przypis tłumacza]

ustęp św. Jakuba — Jk 2, 1. [przypis tłumacza]

ustęp z pogańskiego poety (…) mówi, że „dziewictwo panny nie należy wyłącznie do niej, (…) nawet gdy chodzi o małżeństwo” — Catullus, Carmen nuptiale: Virginitas non tota tua est: ex parte parentum est; / Tertia pars patri data, para data tertia matri, / Tertia sola tua est. [przypis tłumacza]

ustrzegł ziemię przyjaciół od łupieży — Agesilaos przestrzegał karności ściślej niż Tybron; przyjacielskich miast nie wolno było grabić. [przypis tłumacza]

usuram (…) negant — Cicero, Tusculanae disputationes, I, 31. [przypis tłumacza]

Usus efficacissimus rerum, omnium magister (łac.) — „Praktyka to najdzielniejsza nauczycielka wszech rzeczy” (Plinius, Naturalis historia, XXVI, 2; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

usuwam nieład przez zaprowadzenie ordynacji państwowej, która normuje udziały, służbę wojskową… — egzotyczny plan komuny finansowej przeciw oligarchii finansowej. W romantycznej głowie Demostenesa pokutują utopie społeczne wieku V. Tym sposobem usiłował złamać zależność proletariatu od władz, urządzających rozdawnictwa wedle uznania (a nie ordynacji), co szczególnie w Rzymie miało polityczne następstwa. [przypis tłumacza]

uszminkowana tak, że wydawała się bielsza i bardziej rumiana, niż rzeczywiście była — białą szminkę sporządzano z bieli ołowianej (blajwajs), różową z morskiej trawy służącej do wyrabiania tańszej purpury albo z rośliny z rodziny szorstkolistnych zwanej anchusa lub enchusa (po polsku: farbownik lekarski, Anchusa tinctoria lub officinalis, rosnąca w krainach nad Morzem Śródziemnym i w Azji Mniejszej; w Polsce rośnie zawleczona odmiana, Anchusa italica). Szminki te wyraźnie wymienia Ksenofont w swym dziełku o gospodarstwie (rozdz. X, 2) w odniesieniu do strojenia się niewiast. [przypis tłumacza]

utatur (…) potest — Cicero, Tusculanae quaestiones [Tusculanae disputationes], IV, 25, [przypis tłumacza]

Utatur (…) potest — Cicero, Tusculanae quaestiones [wyd. też pod tytułem: Tusculanae disputationes], IV, 25. [przypis tłumacza]

Ut bona (…) valentis — Lucretius, De rerum natura, III, 103. [przypis tłumacza]

Ut cibus (…) ex se — Lucretius, De rerum natura, III, 703. [przypis tłumacza]

ut despici (…) non possit — Livius Titus, Ab Urbe condita, XLIV, 6. [przypis tłumacza]

Ut eat incognitus ad lupanar (łac.) — Aby iść niepoznany do domu rozpusty. [przypis tłumacza]

ut enim (…) gloriosum — Cicero, De finibus bonorum et malorum, II, 15. [przypis tłumacza]

Uterque (…) minister — Vergilius, Aeneida, XI, 651. [przypis tłumacza]

Ut externus (…) vice (łac.) — „Obce narody nie uważają się nawzajem za bliźnich” (Plinius, Naturalis historia, VIII, 1; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

ut fuerit (…) didicisse (łac.) — „Byłoby w takim razie lepiej, żebyśmy się niczego nie uczyli” (Cicero, Tusculanae disputationes, II, 4; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

ut (…) habeam — Livius Titus, Ab Urbe condita, 29, 21. [przypis tłumacza]

Ut haberent (…) reges — Tacitus, Agricola. [przypis tłumacza]

Ut homo (…) occidat — Seneca [Minor], Epistulae morales ad Lucilium, 90. [przypis tłumacza]

Ut hymettia (…) usu — Ovidius, Metamorphoses, X, 248. [przypis tłumacza]

ut immundus pro luto (łac.) — „jak nieczysty [kocha] błoto”. [przypis tłumacza]

ut (…) laboramus — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 106. [przypis tłumacza]

ut (…) laboramus — Tacitus, Annales, III, 25. [przypis tłumacza]

ut maris (…) queat — Cicero, Tusculanae disputationes, V, 6. [przypis tłumacza]

Ut me (…) fatur (łac.) — „Więc gdy mnie zobaczyła, jak pośród rycerzy/ Trojańskich kroczę, zbladła, by na widok cudu,/ Bez myśli i bez czucia zakrzepła w podziwie,/ Drżą kolana i z trudem po chwili tak rzecze” (Vergilius, Aeneida, III, 306; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

ut (…) naturae — Plinius, Naturalis historia, III, 5. [przypis tłumacza]

Ut necesse (…) cedere (łac.) — „Jak koniecznym prawem natury jest, aby hak u przezmianu szedł w dół za powieszonym ciężarem, tak musi iść rozum za dowodami jasnymi i przejrzystymi” (Cicero, Academica, II, 12; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Utnie, co uciął posągom Hermesa — aluzja do Hermokopidów: Arystofanes kpi z całej ówczesnej św. inkwizycji. [przypis tłumacza]

Ut olim vitiis (…) (łac.) — Tacyt, Roczniki III. 25; cyt. Montaigne. III. 13: „Jak niegdyś na zbrodnie, tak teraz chorujemy na prawa”. [przypis tłumacza]

Ut omnium rerum sic litterarum quoque intemperantia laboramus (łac.) — Seneca Epist., 106; cyt. u Montaigne'a, III. 12. „Chorujemy na niepowściągliwość, jak we wszystkich innych rzeczach, tak i w literaturze. [przypis tłumacza]

Ut potero (…) sequens — Cicero, Tusculanae disputationes, I, 9. [przypis tłumacza]

Ut quasi (…) cruentent (łac.) — „Jakby już dokonali tego, co potrzeba,/ Puszczają strumień płynu i pościel swą mażą” (Lucretius, De rerum natura, IV, 1029–30; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Ut quisque (…) dicimus — Plautus, Pseudolus II, 3, 13. [przypis tłumacza]

ut, quum facta sunt (…) revocentur — Cicero, De divinatione, II, 31. [przypis tłumacza]

Ut quum (…) sustineatur — Cicero, Academica, I, 12. [przypis tłumacza]

Utracona — nowy przekład szóstego tomu W poszukiwaniu straconego czasu powstał w oparciu o dwa wydania oryginału: (1) La Fugitive z trzytomowej edycji Bibliothèque de la Pléiade, pod redakcją P. Claraca i A. Ferré (Gallimard, Paris 1954) oraz (2) Albertine disparue, pod redakcją N. Mauriac i E. Wolffa (Grasset, Paris 1987), tekst częściowo poprawiony przez Prousta, opracowany na podstawie oryginału maszynopisu, który w roku 1986 odnaleziono w archiwum bratanicy autora, Suzy Mante-Proust. Obecne wydanie polskie zawiera zarówno fragmenty dopisane, jak i fragmenty skreślone w maszynopisie ze względu na to, że Proust nie redagował tekstu systematycznie ani nigdy nie ukończył tej pracy. Niektóre ustępy zostały przestawione zgodnie ze wskazówkami autora, a wszystkie jego poprawki odnotowano w przypisach. [przypis tłumacza]

Ut (…) rubor — Catullus, Carmina 65, 19. [przypis tłumacza]

utrzymują stoicy, iż natura sama postępuje przeciw sprawiedliwości (…) — por. Diogenes Laertios, Życie Arystyppa [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, II, 92 i 99. [przypis tłumacza]

utrzymywało państwo w Koryncie… — w wojnie beocko-korynckiej przeciw Sparcie utworzyła się po śmierci Lizandra pod Haliartos liga Beocji, Aten, Koryntu i Argos z radą związkową w Koryncie. [przypis tłumacza]

Ut satius (…) velle (łac.) — „Tak, iż lepiej w spokoju być uległym władzy,/ Niźli chcieć władać państwem” (Lucretius, De rerum natura, V, 1126; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Ut sciatis quod filius hominis habet (…) (łac.) — Mk 2, 10: „Iżbyście wiedzieli, że Syn człowieczy ma władzę odpuszczania grzechów, powiadam tobie: wstań”. [przypis tłumacza]

Ut sciatis… tibi dico: Surge (łac.) — Por. fragm. 674. [przypis tłumacza]

Ut sis contentus temetipso et ex te nascentibus bonis (łac.) — Seneka, List XX. 8 de Haer. Pelag. V, 1. „Abyś był zadowolony z siebie samego i z dóbr rodzących się z ciebie”. [przypis tłumacza]

Ut tandem (…) mei — Ovidius, Tristia, III, 3, 14. [przypis tłumacza]

ut tragici (…) non possunt — Cicero, De natura deorum I, 20. [przypis tłumacza]

Ut videntibus arrident, ita flentibus adflent / Humani vultus (łac.) — Oblicza ludzkie śmieją się na widok śmiechu, a płaczą na widok płaczu (Horacy, Ars poetica 101–102). [przypis tłumacza]

Ut vinum (…) dari — Cicero, De natura deorum, III, 27. [przypis tłumacza]

utworzyć podczas marszu czworobok hoplitów, aby nasze tabory i liczna czeladź były w bezpieczniejszym miejscu — jeśli wojsko maszeruje w czworoboku, to tren chowa się w jego środek. [przypis tłumacza]

Uwaga autora — Przedmowy tej nie ma w pierwszych wydaniach. Jest ona odpowiedzią na współczesne krytyki, które widziały zniewagę rządu, niemal zbrodnię obrazy majestatu w tym, aby ktoś nie uznawał cnoty jako podstawy monarchii. (Przyp. tłum.). [przypis tłumacza]

uwag[a] Leopolda, że część pierwsza „Etyki” nie posiada wyjątkowo przedmowy — J. H. Leopold, Ad Spinozae „Opera Posthuma”, 1902, 48. [przypis tłumacza]

Uwaga sceniczna — w Folio nie ma żadnej wskazówki scenicznej, ale tak mniej więcej akcja musiała wyglądać w teatrze szekspirowskim. Jej oznaczenie pochodzi od wydawców XVIII w. [przypis tłumacza]