Przypisy

Tym sposobem Agryppa (…) rzucali kamieniami — szereg nieznacznych różnic między edycją Niesego i Dindorfa; κατεῖχεν (Niese), κατέστειλεν (Dindorf); μέχρις (N), ἄχρις (D); πρὸς ὃ παροξυνθέντες(N), πρὸς παροξυνθέντες δε; po ὁρμὴν u N. ἤδη, po ἀκατάσχετον u D. ορων. [przypis tłumacza]

Tym z hoplitów, którzy już dziesięć lat służby pod bronią mieli za sobą — służba wojskowa zaczynała się w Sparcie z rokiem dwudziestym. Żołnierze stali w szeregach według roczników, tu mowa o trzydziestoletnich. [przypis tłumacza]

Tym zwykłym u Rzymian porządkiem — Flawiusz dwa razy opisuje pochód wojsk rzymskich, pierwszy raz pod dowództwem Wespazjana w III, VI, 2, gdzie również wyraźnie mówi: „uformowawszy je (wojska) wedle taktyki rzymskiej”. Ta drobna tylko w opisach zachodzi różnica, że w pierwszym opisie trębacze ciągnęli za godłami, a tu, w drugim, trębacze ciągnęli przodem przed godłami. [przypis tłumacza]

Ty, Pani, dla której podjąłem trud rozwinięcia tak obszernego wywodu — Małgorzata, królowa Nawarry. [przypis tłumacza]

typ, który ma za sobą całą historię w zakresie greckiej i rzymskiej komedii, a często występuje z wybitną cechą złośliwego i uszczypliwego dowcipu — por. Kupiec, wyd. II, Wstęp, s. IX i nast. [przypis tłumacza]

typowe dla „komedii nowej”… — por. Bracia, Bibl. Nar. wyd. II, Wstęp, s. XXIV i nast. [przypis tłumacza]

Ty raczej przestań w pysze grzęznąć zbyt upartej — Filint, wytrawny psycholog, umie wyróżnić w postępowaniu Alcesta ten zasadniczy rys jego charakteru. [przypis tłumacza]

Tyrak — Tiraquellus, uczony prawnik i radca parlamentu, wierny druh Rabelais'go. [przypis tłumacza]

tyrani, kiedy do swych miast przybędą, wiedzą, że przebywają wśród najgęstszego roju nieprzyjaciół — greckie teorie polityczne potępiają jedynowładztwo i każą je bezwzględnie zwalczać. Ksenofont jednak, mądry praktyk i stary żołnierz, nie podziela bez zastrzeżeń takiego stanowiska; nie może nie widzieć korzyści i dobrych stron umiarkowanego i oświeconego jedynowładztwa. [przypis tłumacza]

tyran — jest to król nie z łaski bożej, ani „z woli ludu”, lecz władca na podstawie rewolucyjnej, ani nie oparty o prawo, ani nie mający władzy uzasadnionej stosunkami politycznymi lub opierającej się o jakieś klasy społeczne czy partie. Dlatego na Sycylii dynastie tyranów nie przetrwały nigdy dwóch generacji. [przypis tłumacza]

tyran Masady — p. VII, VII–IX. [przypis tłumacza]

Tyreusz — w Folio: Thidias [u Plutarcha: Θύρσον (Thyrsos); red. WL]. [przypis tłumacza]

tyromancja — wróżenie z sera. [przypis tłumacza]

Tyr — Τύρος, צֹ֑ר (Joz 19, 29; Iz 23, 1; 23, 5; 23, 8), w klinach: Şur-ru, dziś Şur. [przypis tłumacza]

Tyrydates — Τιριδάτης (N), Τηριδάτης (D). [przypis tłumacza]

tyś jej stróż — Sceledrusowi polecił żołnierz pilnowanie dziewczyny, jego też przede wszystkim do odpowiedzialności by pociągnął. [przypis tłumacza]

Ty sępie! — te słowa zwrócone są do Kleopatry. [przypis tłumacza]

tysiąc dwieście — χιλίων διακοσίων (N), τριάκοντα καί διακοσίων (D), stąd u tłumaczów 230 stajań. [przypis tłumacza]

Tysiące ludzi obciążyło swe głowy fałszywymi wyznaniami: między którymi pomieszczę Filotasa (…) — Kwintus Kurcjusz Rufus, Historia Aleksandra Wielkiego, VI, 7. [przypis tłumacza]

tysiąc i dwadzieścia dwie — Cyfra podana przez Ptolemeusza [przypis tłumacza]

tysiąc razy lepsza śmierć niż pochlebianie Filipowi i wydanie mu na łup którego z waszych obrońców — Z wielu ustępów w mowach politycznych Demostenesa przegląda troska o bezpieczeństwo osobiste. W starożytności morderstwa polityczne były rzadsze, za to przewroty połączone z masowym traceniem członków stronnictwa przeciwnego zapełniają niechlubnie karty historii miast greckich. [przypis tłumacza]

Tysiączników —- Millenaires. [przypis tłumacza]

Ty stworzyłeś zarówno cadyków, jak i grzeszników. Kto nie pozwala Ci czynić tego, czego pragniesz? — zachowanie się człowieka wypływa z woli Boga, dlatego nie powinien ponosić za to kary. [przypis tłumacza]

Ty, syn wina, jesteś teraz octem — Zszedłeś ze słusznej drogi swego sprawiedliwego ojca. [przypis tłumacza]

tytuł prince nie jest wyższy od tytułu duc — zaznaczyliśmy już wyżej, że polska tytulatura nie zna tej różnicy, tym samym zarówno tytuł Oriany de Guermantes (duchesse), jak Marii de Guermantes (princesse) wypadło tłumaczyć przez „księżna”. [przypis tłumacza]

Tytus odparł, że czas łaski dla nich już minął… — oratio obliqua, którą Henkel zamienia na oratio recta. [przypis tłumacza]

Tytus (…) żywo współczuł jego wiekowi — Tytus urodził się w r. 41 n.e., Flawiusz w r. 37, więc byli nieomal rówieśnikami. [przypis tłumacza]

Tytus (zatem) — Ὁ μὲν Τίτος (N), Ὁ μὲν οὖν Τίτος (D). [przypis tłumacza]

Ty, Wespazjanie, będziesz Cezarem, ty Imperatorem, ty i twój syn. A teraz każ mnie jeszcze lepiej związać i zachowaj dla siebie samego — „Kiedy Józef, jeden ze znakomitszych brańców żydowskich, do więzienia był wsadzony, statecznie twierdził, że będzie z niego wkrótce uwolniony od Wespazjana, lecz gdy ten już zostanie cesarzem”, Swetoniusz, Żywot Wespazjana V (przekład Kwiatkowskiego). [przypis tłumacza]

Ty wierzysz, bracie — Tartufe próbuje jeszcze raz odegrać scenę z III-go aktu. [przypis tłumacza]

Uberibus (…) modo — Iuvenalis, Satirae, VI, 272. [przypis tłumacza]

ubi (…) agitur — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 75. [przypis tłumacza]

ubierałeś klientów w jelenie skóry — szczegóły obrzędu mistycznego; skóry zwierzęce grają sporą rolę w wszystkich kultach natury. [przypis tłumacza]

Ubi est Deus tuus (łac.) — Ps 41, 4: „Gdzie jest twój Bóg”. [przypis tłumacza]

ubi iratos (…) intulit — Augustinus Aurelius, De civitate Dei, VI, 10. [przypis tłumacza]

ubił w ciągu tego czasu pięćdziesiąt tysięcy Żydów — opuszczam μάχαις ἐπαλλήλοις. [przypis tłumacza]

Ubi (…) mensque (łac.) — „Kiedy przemoc wszechwładnej starości poderwie/ Nasze ciało i mięśnie zwiotczeją bezsilnie,/ Wtedy i umysł chroma, i język się plącze” (Lucretius, De rerum natura, III, 452,; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Ubi mortifero (…) viris — Propertius, Elegiae III, 13, 17. [przypis tłumacza]

Ubinam sunt quaerenda fons et fundamentum philosophiae moralis? Suntne quaerenda in explicatione ideae moralitatis quae conscientia immediate contineatur? aut in alio cognoscendi principio (łac.) — gdzież należy szukać źródła i podstawy filozofii etycznej? Czy może należy ich szukać w rozwinięciu idei moralności, zawartej bezpośrednio w świadomości? czy też w innej jakiejś racji? [przypis tłumacza]

Ubique mors est (…) patent — Seneca, Thebais (Phoenissae), I, 1, 151. [przypis tłumacza]

Ubi (…) ultro — Terentius, Eunuchus, IV, 8, S3. [przypis tłumacza]

ubóstwiamy wołu — Apis, bóstwo uwielbiane w dawnym Egipcie pod postacią wołu czarnego z białą łatką na grzbiecie i na boku prawym. Hodowano go w Memfisie; miał dwie świątynie, w których za jego pomocą ogłaszano wróżby. Skoro ukończył 25 lat, topiono go i grzebano z wielką pompą. [przypis tłumacza]

Ucałowalibyśmy mu zadek bez listka — Patrz nota do III, 12. [przypis tłumacza]

uchwała Kannona — uchwała ma nazwę od wnioskodawcy. W praktyce „uchwała” znaczy tyle co „prawo”, choć formalnie między uchwałą (psefisma) a prawem (nomos) jest znaczna różnica. [przypis tłumacza]

uchwalono oczyścić wojsko z grzechu i takie oczyszczenie przeprowadzono — oczyszcza się przez złożenie ofiary i skropienie się krwią zabitego bydlęcia lub wodą. U Homera (Iliada I 313–316) oczyszcza się wojsko obmyciem się w wodzie morskiej [oraz złożeniem ofiary ze zwierząt]. [przypis tłumacza]

uchwycenie jej [pierwszej z rozpraw Schopenhauera] znaczenia w systemie — na ten związek sam Schopenhauer kładzie wielką wagę. Zob. ustęp 1. Druga z rozpraw wyszła również w przekładzie polskim (p. Bassakówny. Zob. Literatura), ale tłumaczka nie uwzględniła obu przedmów, mimo to że właściwie odnoszą się one prawie wyłącznie właśnie do drugiej rozprawy (O podstawie etyki). [przypis tłumacza]

U ciebie, Ajschinesie, stały na kwaterze przybyłe tu poselstwa … — Ajschines był ich proksenosem, tzn. charge d'affaires: w starożytności był nim obywatel państwa, u którego zabiegało o coś państwo przezeń reprezentowane. Taki charge d'affaires mógł wskórać coś jedynie osobistymi wpływami, bo nie miał żadnej władzy; za te uprzejmości i pośrednictwo korzystał z pewnych zaszczytów i przywilejów w reprezentowanym państwie. [przypis tłumacza]

uciekli (….) do Aten, i zostali Ateńczykami — dopiero po 403 r., po upadku trzydziestu tyranów. Uzyskali prawo obywatelstwa ateńskiego. Spartanie mniej ochotnie nadawali takie prawa, nawet najzasłużeńszym sprzymierzeńcom. I Ksenofont takiego prawa nie dostał. [przypis tłumacza]

uciekli z murów — z murów miasta, gdyż i miasto było otoczone murem. Gdy obrońcy murów spostrzegli, że skała zamkowa zajęta, opuścili w popłochu swe stanowiska, których nie mogli utrzymać, gdyż nieprzyjaciel był już w obrębie obwarowań miejskich. Cyrus zdobył więc zamek prawdopodobnie od strony południowo-wschodniej; Ksenofont topograficznie wyraźnie sprawy nie przedstawia, ale wyobrażał sobie dokładnie, jak się to stało, ponieważ znał miasto z widzenia. W Sardes przecie poznał się swego czasu z Cyrusem Młodszym. [przypis tłumacza]

uczcić tyle narodową mowę, że nią i Monarcha w pismach urzędowych przemawiać zaczynał (…) Za tym szlachetnym idąc uczuciem i Rej nasz z zamiłowania ojczystej mowy jedynie, i żeby stał się dla wszystkich przystępnym, w niej pisał — Niepotrzebnie, jak mi się zdaje, obwinia tak surowo uczony Juszyński naszego Reja o zupełną nieumiejętność łacińskiego języka, opierając się to na zdaniach nieżyczliwych mu zapewne osób, to na własnym jakoby zeznaniu, które nie powinno być tak ściśle brane, i skromności jego raczej przynosi zaszczyt; kiedy wyrazy Trzecieskiego i liczne przytoczenia łacińskie przekonywają, że się udoskonalił i w tym języku. [przypis tłumacza]

uczestnicy sześciu dni — [chodzi o] słynny wyścig kolarski, trwający bez przerwy 6 dni. [przypis tłumacza]

Uczniowie Hegezjasza (…) uśmiercają się głodem — Cyceron, Rozmowy tuskulańskie, III, 34 oraz Valerius Maximus, Factorum et dictorum memorabilium, VIII, 9. [przypis tłumacza]

uczniowie Melissa (…) przysięgają, że nie ma ruchu — por. Diogenes Laertios, Melissos z Samos, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, IX, 24. [przypis tłumacza]

uczonych w piśmie — σοφισταὶ, duo sophistae, Schriftgelehrten (Cl.) [pominięto tłum. na rosyjski]. W języku biblijnym polskim mamy tylko dwie nazwy: „uczeni w piśmie” i „doktorowie” dla oznaczenia soferim, γραμματεῖς (Schriftkundige), νομοδιδάσκαλοι (Gezetzlehrer) i σοφισταὶ. Wiadomo, że Flawiusz starał się sekty żydowskie przedstawić w możliwie dobrym świetle i przyrównywał je do greckich szkół filozoficznych, a o niektórych cechach ujemnych całkiem zamilczał. Por. II, VIII, 13, uwaga ostatnia. [przypis tłumacza]

uczta Lapitów, opisana przez filozofa Samosatejskiego — Dialog Lukiana: Symposion czyli Lapitowie. [przypis tłumacza]

ucztowali siedząc — Grecy nie siedzieli, lecz leżeli przy stole. [przypis tłumacza]

uczty —- nagroda na tamtym świecie. [przypis tłumacza]

uczuli, że ziemia drży im pod stopami — Trzęsienie ziemi w Lizbonie nastąpiło dn. 1 listopada 1755; towarzyszyły mu straszliwe pożary i sceny łupiestwa. Pochłonęło blisko 20 000 ofiar. Wolter napisał z przyczyny tego wypadku poemat, który dał powód do polemiki listownej z Janem Jakubem Rousseau. Kandyd jest ostatecznym zamknięciem tej polemiki, którą obszernie wzmiankuje Rousseau w swoich Wyznaniach. [przypis tłumacza]

uczuwać się dawał brak żywności dla ludzi — wedle Starożytności XIV, XVI, 2 przypadał w tedy rok ugorny (sabatowy) i Józef tą okolicznością tłumaczy głód, jaki zapanował. [przypis tłumacza]

Uczyń to wiec, zezwalam — Celimena jest zawsze sobą: nieomylny instynkt wskazuje jej jako najlepszą drogę to odwołanie się do wielkoduszności Alcesta. [przypis tłumacza]

uczynić najszczęśliwszymi ze wszystkich Chaldejczyków — tj. tak hojnie was obdarzyć, byście z wszystkich Chaldejczyków byli najbogatsi. [przypis tłumacza]

uczynił go królem jego [zmarłego Filipa] tetrarchii — rok 37 n.e. [przypis tłumacza]

uczysz, co stanowi demokratę, jak gdybyś oddał przedsiębiorcy do wykonania figurę wedle własnego pomysłu… — zamawiający figurę u kamieniarza umawiał się o szczegóły wykonania; Ajschines tak rozprawia, jak powinien wyglądać demokrata, jak gdyby go sobie zamówił. [przypis tłumacza]

Udaj się do Anatot i odkup pole od swego stryja Chananeela — w ten sposób Bóg zamierzał dać Żydom jeszcze jedną szansę: jeśli odbędą pokutę, to zmieni wyrok skazujący Świątynię na zagładę i ludność pozostanie w swoim kraju. [przypis tłumacza]

udał się do Cyrusa z żądaniem żołdu dla marynarzy — Cyrus Młodszy, syn Dariusza II i Parysatydy, znany z Anabazy, [perski] namiestnik Lidii, Frygii Wielkiej i Kapadocji oraz dowódca sił zbrojnych, dawał Lizandrowi pieniądze na prowadzenie wojny. Gdy Lizander zdał dowództwo nowemu admirałowi, zwrócił pozostałe pieniądze Cyrusowi celem utrudnienia stanowiska swojemu następcy i wykazania, że tylko on jeden może tę wojnę pomyślnie zakończyć. Że to nie było z uczciwości, wynika z tego, że Lizander, skończywszy wojnę w 404 r., pieniędzy pozostałych nie oddał, lecz wziął je z sobą do Sparty. [przypis tłumacza]

udał się do Masady i połączył z tamtejszymi rozbójnikami — p. II, XXII, 2. [przypis tłumacza]

udawszy się — ἀνεχώρησεν (Niese, Dindorf); Graetz czyta ἀνεφώρησεν i twierdzi, że należy to pojmować jako plusquamperfectum (III, 457). [przypis tłumacza]

uderzając ich (…) w brzuch młotkiem tenetyjskim — przysłowiowe wyrażenie na surowy i bezwzględny wymiar sprawiedliwości; od króla Tenesa. [przypis tłumacza]

Udum (…) rota (łac.) — „Póki glina wilgotna, podatna i miękka,/ Na toku ją garncarskim urabiaj co żywo!” (Aulus Persius Flaccus, Satirae, III, 23; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

udzielał rad (…) co do sztuki władania ludźmi — w czasie kilkumiesięcznego pobytu jego w Petersburgu Katarzyna II dużo i chętnie rozmawia z Diderotem; skarży się jedynie w liście do pani Geoffrin, iż „uda ma zupełnie obolałe i czarne od sińców” nabitych jej przez filozofa, równie bezceremonialnego w obejściu jak żywego w gestykulacji; w końcu jednak zniecierpliwiona nieco jego teoriami rzekła: „Panie Diderot, wysłuchałam z prawdziwą przyjemnością wszystkiego, co panu dyktuje jego świetny umysł; ale we wszystkich swoich planach reform zapomina pan o różnicy naszej obustronnej pozycji: pan pracujesz jeno na papierze równym i gładkim, który zniesie wszystko; podczas gdy ja, biedna cesarzowa, pracuję na skórze ludzkiej, materiale trochę bardziej drażliwym i łaskotliwym” (Pamiętnik księcia de Ligne). [przypis tłumacza]

ufały mu tak miasta, które mu się poddały, jak i jednostki — to znaczy nie po wojnie, lecz z własnej woli rezygnując z niezależności. Stosunki te są analogiczne do średniowiecznego ustroju feudalnego. [przypis tłumacza]

ufni weń głoszą — w oryginale: präkonisiren. [przypis tłumacza]

uformowani w głębokie kolumny — liczące więcej ludzi w głąb niż wszerz. [przypis tłumacza]

u Francuzów kłamać (…) gwara — Si peirent Francus, quid navi faciet, qui periuriam ipsum sermonis genus putat esse, non criminis? (Salwian z Marsylii, O rządach bożych, IV, 14). [przypis tłumacza]

ugodowym załatwieniem sprawy — w oryginale: ein Kompromiss. [przypis tłumacza]

ugodził Wespazjana strzałą w stopę — „Przy dobywaniu twierdzy kamieniem w kolano ugodzony został”, Swetoniusz, Żywot Wespazjana IV. [przypis tłumacza]

ujęcie Szymona — por. wyżej VI, IX, 4. [przypis tłumacza]

ujrzałam u siebie (…) pana de *** (…) — komendant korpusu, w którym służył Prévan. [przypis tłumacza]

Ujrzysz, iż z sakiewką obszedł się równie lekko jak poprzednio z życiem — w wydaniu z 1659 i nast.: „Ujrzysz zasady bardzo wygodne, aby oszczędzić sobie restytucji”. [przypis tłumacza]

ukamienowali zaś Kyrsilosa — Demostenes dla spotęgowania wrażenia przenosi projekt Kyrsilosa przed bitwę, gdy wedle notatki u Herodota nastąpił on z natchnienia Mardoniosa po przegranej Persów. [przypis tłumacza]

Ukazała się niedawno (1934) książka — por. T. Żeleński (Boy), Nowe oblicze Prousta, „Wiadomości literackie”, nr. 624. [przypis tłumacza]

ukazał się tom [dzieł Spinozy] przy poparciu kogoś ze sfery rządu z zachowaniem przezornej ostrożności — Tak opowiadał syn owego drukarza, zob. J. Freudenthal, Lebensgeschichte Spinozas, 1899, 224 i 232. [przypis tłumacza]

ukazuje się wśród burz (…) na podobieństwo braci Heleny — Kastorem i Polluksem czyli Braćmi Heleny nazywali starożytni osobliwe wyładowanie elektryczności, właściwe wysokim, śpiczastym przedmiotom podczas nagromadzenia chmur piorunowych. [przypis tłumacza]

Ukcin — traktat o czystościach i nieczystościach. [przypis tłumacza]

ukojenia i zrównoważenia uczuć tego rodzaju — Wyraz κάθαρσις (katharsis) znaczy dosłownie: oczyszczenie. Jakie znaczenie przywiązywał do niego Arystoteles, określić dzisiaj dokładnie niepodobna, zwłaszcza że i w Polityce (VIII, 7) dostatecznych o tym wyjaśnień nie znajdujemy. Zdaje się, że wytłumaczenie tego wyrazu przez „ukojenie i zrównoważenie” jest stosunkowo najodpowiedniejsze. Było zrazu mniemanie, że Arystoteles w tym miejscu gdzieś musiał podać określenie „katharsis”, ale że ustęp ten zaginął. Przeciwko zdaniu temu przemawiają jednak niektóre ważne względy. Najprzód, rozjaśniając pojęcie tego wyrazu już w tym rozdziale, byłby zmuszony mówić o wielu warunkach tragedii, które porządek rzeczy pozwalał mu dopiero później rozwinąć, musiałby był zatem albo mówić niezrozumiale, albo porządek rozbioru zwichnąć. Ale i na innym miejscu w naszym tekście mowy o tym być nie mogło, bo miejsca takiego stosownego w rozprawie naszej nie ma dzisiaj nigdzie. Natomiast z ustępu jednego w Proklosie (diss.[ertatio] 4, 1 Pracli in Platonis Rem Publicam Commentarii, p. 362) wypływa, że Arystoteles, występując przeciw zdaniu Platona, potępiającemu zarówno tragedię, jak komedię, bronił jednego i drugiego i wykazywał bezpodstawność takiego surowego sądu rozbiorem wpływu wywieranego na widzów tak przez tragedię, jak przez komedię. Jest więc rzeczą najprawdopodobniejszą, że wyjaśnienie owej „katharsis”, które jeszcze Proklos czytał, musiało znajdować się w drugiej księdze Poetyki, dzisiaj nieznanej, i to po rozbiorze komedii. [przypis tłumacza]

ukradli sprzęty kościelne do mszy i ukryli je pod dzwonnicą (…) oto (…) strasznie alegoryczne określenie — Znaczenie tej aluzji ciemne. [przypis tłumacza]

ułudę — σκια, umbra, Schatten (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

uległ wywołaniu — publicznie wywołano (ogłoszono) jego nazwisko. [przypis tłumacza]

u ludzi zaś pięknych i dobrych — swój ideał moralny człowieka określa Grek wyrazami „piękny i dobry” (kalos k'agathos), Rzymianin słowami „mąż dobry”, vir bonus; dzisiejszy Anglik słowem gentleman. [przypis tłumacza]

Umarła po dziewięciu latach panowania — rok 70 p.n.e. [przypis tłumacza]

umarłby z pocałunkiem Boga na twarzy — z pocałunkiem Boga umarł Mojżesz. [przypis tłumacza]

Umarł Filip? Nie, na Boga, ale choruje — Filip zachorował podczas wyprawy do Tracji; na wieść o tym Ateny rozpuściły pogotowie. [przypis tłumacza]

umarł po trzydziestu trzech latach panowania — Graetz mniema (Geschichte der Juden III, 117), że Flawiusz w Starożytnościach XIII, X, 7, poprawia słusznie na 31 lat i że w XX, X, 3 zamiast 30 lat należy czytać 31 (zamiast τριάκοντα δέ ἐν ἔτεσι powinno być τριάκοντα δέ ἑνί ἔτεσι). [przypis tłumacza]

umarł w kwiecie wieku — tragiczny ten wypadek zdarzył się wkrótce po odjeździe Solona z Lidii, przed wojną i ową próbą wyroczni (według Herodota). Syn Krezusa Athys padł podczas polowania na dzika, ugodzony włócznią Adrestosa, który chybił zwierza. Adrestos był przybyszem z Frygii, przyjętym z łaski Krezusa, i pragnął mu się za jego opiekę wywdzięczyć. Jemu powierzył król bezpieczeństwo syna, którego śmierć sny mu przepowiadały, i właśnie ten, co go chronić obiecał, stał się przyczyną jego zguby. Na grobie królewicza popełnił Adrestos samobójstwo. [przypis tłumacza]

Umierający Herakles — Lessing ma tu na myśli Trachinki Sofoklesa, jak to widać z rozdziału IV Laokoona, w którym wyraźnie o Trachinkach mówi. [przypis tłumacza]

umierając, zdał rządy najstarszemu synowi imieniem Juda — rok 167 p.n.e. [przypis tłumacza]

Umysł Drogi — skr. bodhi-citta, chiń. daoxin, jap. dōshin. Umysł [dążący do] Przebudzenia. [przypis tłumacza]

umysł (…) jest (…) punktem zetknięcia wszystkich czuć (…) nie zmierzają one, niby promienie, ku ośrodkowi, który je wytwarza — Porównanie, którego używa tutaj autor, opiera się na tzw. teorii emisyjnej światła, opracowanej przez Newtona i zarzuconej dopiero w w. XIX na rzecz współczesnej Newtonowi, ale długo nieuznawanej teorii undulacyjnej Huygensa. [przypis tłumacza]

umysły, które (…) wrogo odnoszą się do każdej komedii w ogóle — Por. Myśli Pascala, których zresztą oczywiście Molier znać nie mógł. [przypis tłumacza]

u najszczęśliwszego z narodów w świecie gromady chłopów normują sprawy państwowe pod dębem i (…) zawsze mądrze postępują — Russo ma na myśli chłopskie kantony Szwajcarii. [przypis tłumacza]