Przypisy

Pozwolili im też nazywać się Macedończykami — por. Starożytności XII, 1, Przeciw Apionowi II, 4 (tytuł zaszczytny). [przypis tłumacza]

pozwolono ją odegrać (…) jedynie (…) w pokoju, dla samego króla — Atalia ukazała się na scenie dopiero w 30 lat później za Regencji. [przypis tłumacza]

po zwycięskiej walce przywlekli (…) z całą załogą — możliwe, że na tym statku był wódz Leon, gdyż nie ma później o nim mowy jako o wodzu, natomiast występuje wódz Lizjasz. [przypis tłumacza]

Pozydoniusza (…) złem — Cyceron, Rozmowy tuskulańskie, II, 25. [przypis tłumacza]

Pozydoniusz, uciśniony (…) chorobą (…) złem — Cyceron, Rozmowy tuskulańskie, II, 25. [przypis tłumacza]

prace Kanta — niektóre z tych prac zostały przełożone na język polski. I tak: Rozprawa filozoficzna o religii i moralności, przeł. Mrongowius, Gdańsk, 1854; Marzenia jasnowidzącego. Krytyka czystego rozumu, przeł. Chmielowski, Warszawa, 1904; Prolegomena, przeł. R. Piątkowski, Warszawa, 1901; Uzasadnienie metafizyki moralności, przeł. M. Wartenberg, Lwów, 1906; Krytyka praktycznego rozumu, przeł. F. Kierski, przejrzał i wstępem zaopatrzył M. Wartenberg, Lwów, 1911; Krytyka praktycznego rozumu, przeł. B. Bornstein, Warszawa, 1911. [przypis tłumacza]

prac Kanta, których jest bardzo wiele — szczegółowy spis podaje każdy podręcznik historii filozofii. Zestawienie chronologiczne (według dat wyjścia), bardzo wygodne, znaleźć można przy końcu monografii Paulsena: Immanuel Kant, sein Leben und seine Lehre, Stuttgart, 1904 (Frommanns Klassiker der Philosophie, t. 7). Jeśli zaś idzie o ugrupowanie i szczegółowy podział, por. dwutomowe dzieło K. Fischera: Immanuel Kant und seine Lehre, Heidelberg, 1898, cz. I (t. 4. jego Geschichte der neueren Philosophie), s. 121 i in. [przypis tłumacza]

pracując jako dyrektor muzyki i kompozytor — Griesebach zaznacza, że w ciągu maja, czerwca i lipca 1808 r. Hoffmann ułożył Canzoni per quatro voci alla capella, a mianowicie 1) Ave maris Stella w F dur, 2) De profundis clamavi w E moll, 3) Gloria patri w C dur, 4) Salve redemptor w A moll, 5) O Sanctissima w F dur, 6) Salve regina w D moll. [przypis tłumacza]

pracy o polskich przekładach dramatów Szekspira — dr Władysław Tarnawski, O polskich przekładach Szekspira, nakładem Akademii Umiejętności, Kraków 1914. [przypis tłumacza]

pradziad [Marka Aureliusza] — Catilius Severus [właśc. Lucius Catilius Severus Julianus Claudius Reginus, dwukrotny konsul (110, 120 n.e.), prefekt Rzymu, był dla matki Marka Aureliusza dziadkiem od strony matki; red. WL]. [przypis tłumacza]

praeciput — suma, którą żona ma prawo odłożyć dla siebie z majątku, przed jego rozdziałem. [przypis tłumacza]

praeco — κῆρυξ, dosłownie: obwoływacz, którego to wyrażenia zwykle w niniejszym przekładzie używam, gdy chodzi o keryksów żydowskich, a nie o keryksów wojska rzymskiego. Wyrażenie Henkla „герольдъ” (w tym wypadku użył wyjątkowo słowa „вѣстиникъ”) jest niewłaściwe, gdyż heroldów znały tylko średnie wieki. Bliższe szczegóły o słowie praeco p. Lübkera Reallexikon, Praecones. [przypis tłumacza]

praetorium — τὸ στρατήγιον [strategonion, namiot wodza], Felderrnzelt (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

Praetulerim (…) ringi (łac.) — „Wolę, by mnie za bzika lub za lenia miano/ Byle mi szczęście niosły te moje przywary,/ Choćby szczęście ułudne, niż świadomie cierpieć!” (Horatius, Epistulae, II, 2, 126.; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

pragnąłem wyzyskać moją reputację „gorszącego” pisarza, i, w niezawodnym sposobie, skłonić publiczność do przeczytania tego dziełka, skazanego, w zwyczajnych warunkach, na pleśnienie na półkach nielicznych bibliotek naukowych — Istotnie, już po ukończeniu tej pracy, dowiedziałem się, iż Rozprawa o metodzie ukazała się w polskim języku w r. 1878 i została dostojnie zamarynowana jako 1 tom Biblioteki filozoficznej. Cieszę się, że nie wiedziałem o tym, gdyż byłoby mnie to zapewne odwróciło od zamiaru przekładania jej samemu i pozbawiło wielu miłych wrażeń. Może zresztą i praktycznie przyda się moja praca, gdyż, jak mi mówił jeden ze słuchaczy, studenci seminarium filozoficznego czytają obecnie Rozprawę o metodzie po niemiecku… [przypis tłumacza]

pragnę uzyskać to, co najmniej przystoi tyranowi — Hieron chce miłość zyskać, wyprosić, a nie wymusić, choć jemu, jako tyranowi, najmniej przystoi życzyć sobie, by ktoś z jego otoczenia posiadał niezależny umysł, własną wolę i swobodę postępowania. [przypis tłumacza]

pragnień dodatnich lub ujemnych — Pragnienie dodatnie = pragnę, żeby się coś stało. Pragnienie ujemne = pragnę, żeby się coś nie stało. [przypis tłumacza]

pragnienie (…) cudnych dzieł, które niebo stworzyło dla ludzi — Tartufe, nawykłszy do tego uduchowionego języka, wpada weń mimo woli w swoich oświadczynach, które mają też styl jakiegoś „aktu strzelistego”, nabierając przez to tym mocniejszego smaku. [przypis tłumacza]

praktycznego rozumu, wraz z jego kategorycznymi imperatywami zawartymi w twierdzeniach Kanta — zob. Wstęp, rozdz. 3. [przypis tłumacza]

pramatkę narodu naszego — μητέρα τοῦ γένους ἡμῶν. [przypis tłumacza]

Pras — gdzieś niedaleko na północ od góry Narhtakion. [przypis tłumacza]

prasowaczka (ceriaria) — prawdopodobnie kobieta zajmująca się usztywnianiem niektórych szat czy ich części za pomocą wosku. [przypis tłumacza]

Pravum est coromnium et inscrutabile: quis cognoscet illud? (łac.) — Najzdradliwsze ze wszystkiego jest serce i najprzewrotniejsze: któż je pozna? [przypis tłumacza]

prawa są tylko autentycznymi aktami woli powszechnej — to znaczy dokonanymi we właściwych formach, zabezpieczających zgodność z wolą powszechną uchwały, mającej ją przejawiać. [przypis tłumacza]

Prawda boża nie potrzebuje naszego kłamstwa — parafraza słów z Hi 13, 7. [przypis tłumacza]

Prawda, iż trzeba powołania, ale nie z wyroków Rady — Wyrok ten wydał katowi przekład łaciński Prowincjałek (1660). [przypis tłumacza]

Prawda w winie — La verité dans le vin, czyli les Désagréments de la galanterie, wdzięczna komedyjka stanowiąca idealny model literatury lekkiego autoramentu XVIII wieku. [przypis tłumacza]

Prawda, że niejedno kłamstwo można powiedzieć co do niego, jeśli chodzi o coś, co nie wyszło na światło dzienne — gdyż nie można by udowodnić, że to nieprawda. [przypis tłumacza]

prawdę, którą Kartezjusz (…) posuwał tak daleko, że uznawał, iż tylko medycyna zmienić może wraz z ciałem umysł i obyczaje — „Nawet bowiem umysł” powiada Kartezjusz w Rozprawie o metodzie (cz. VI), „zależy tak silnie od natury i ułożenia narządów ciała, że, jeżeli możebnym jest znaleźć jakiś sposób, który by uczynił pospólnie ludzi bardziej roztropnymi i zmyślnymi, niż dotąd, sądzę, iż w medycynie właśnie należy go szukać”. Podzielał to zdanie całkowicie mistrz de la Mettriego, pozostający pod wpływem filozofii kartezjańskiej, a i Holbach powtórzył je później niemal dosłownie w Systemacie Natury. [przypis tłumacza]

prawd najpowszechniej uznanych — nie poglądów lub przesądów. [przypis tłumacza]

Prawdopodobieństwo — Wciąż mowa o owych opinions pobables, którym rzekomo wystarcza powaga jednego z kazuistów. [przypis tłumacza]

prawdopodobne — probable: opinia mająca za sobą jakąś powagę (przyczynek do polemiki z jezuitami w Prowincjałkach). Oto cytat z powagi kazuistycznej: „Mniemanie nazywa się prawdopodobne, jeżeli się opiera na racjach mających pewne uzasadnienie. Stąd płynie niekiedy, iż jeden autor bardzo poważny może uczynić mniemanie prawdopodobnym”. [przypis tłumacza]

prawdziwe obrzezanie — Rz 2, 28. [przypis tłumacza]

prawdziwy chleb niebieski — J 6, 56. [przypis tłumacza]

prawdziwy Izraelita — J 6, 32. [przypis tłumacza]

prawdziwym teizmem oraz tym, co można nazwać boskim prawem naturalnym — zasady tej naturalnej religii rozwija Russo w głośnym Wyznaniu wiary wikarego sabaudzkiego, wchodzącym w skład Emila. [przypis tłumacza]

prawem — w znaczeniu prawa przyrody. [przypis tłumacza]

Prawiczka — La Pucelle, długi heroikomiczny poemat Woltera, będący parodią dziejów Joanny d'Arc, cieszył się wówczas we Francji niezmierną poczytnością i rozgłosem. [przypis tłumacza]

Prawie nadzmysłowy prototypie Aleksasa — dosłownie „prawie najbardziej absolutny Aleksasie”. Szekspir miał na myśli kategorie Platona, o których musiał mieć pośrednią wiadomość. [przypis tłumacza]

prawnie — w oryginale: juridisch. [przypis tłumacza]

prawo broni naszym książętom wina, oni zaś posuwają się do wybryków opilstwa spychających ich poniżej godności ludzkiej — Szach Soliman (zm. 1694) oraz Szach Hussein, panujący w Persji w chwili powstania tej książki, hołdowali nałogowi pijaństwa. [przypis tłumacza]

prawodawca, który nie może użyć ani siły, ani argumentów — ponieważ prawodawca nie posiada władzy wywierania przymusu, a trudno mu jest przemówić do rozumu ludzi stojących na niskim stopniu rozwoju umysłowego. [przypis tłumacza]

Prawodawca — Mojżesz. [przypis tłumacza]

Prawodawca nasz kary za nią wyznaczył — takiego przepisu nie ma w Zakonie Mojżeszowym; Flawiusz najwidoczniej powołuje się na jakieś prawo zwyczajowe. Zresztą w wielu miejscach dzieła niniejszego niejednego samobójcę przedstawia jako bohatera [z drugiej strony por. zachowanie obrońców Masady w IX, IX, 1, którzy wybrali zbiorową śmierć, organizując to tak, żeby tylko ostatni z nich popełnił samobójstwo; red. WL]. [przypis tłumacza]

prawo jego w tym względzie nie jest zupełnie jasne — nie jest jasne, gdyż ułaskawienie jest aktem szczegółowym. [przypis tłumacza]

Prawo pierwszego zawłaszczającego, aczkolwiek bardziej rzeczywiste niż prawo silniejszego, staje się prawdziwym prawem dopiero po ustanowieniu prawa własności… — posiadanie doznaje w państwach cywilizowanych prowizorycznej obrony prawnej. Nie może być bezkarnie naruszane. Zawłaszczenie jest jednym z tytułów nabycia własności: Russo stara się w dalszym ciągu ustalić warunki, pod jakimi przepis ten mógłby być słuszny. [przypis tłumacza]

prawo — tutaj w znaczeniu faktycznej możności. [przypis tłumacza]

Prémontval — zarówno Prémontval, jak jego żona istnieli autentycznie; Prémontval, uprowadziwszy pannę Pigeon, żył jakiś czas w Szwajcarii, potem w Berlinie, gdzie mimo godności członka Akademii Królewskiej, wiódł życie skromne i ubogie. Umarł w r. 1764. Pani Prémontval była lektorką żony księcia Henryka pruskiego; umarła w r. 1767, więc również przed powstaniem tej opowieści. [przypis tłumacza]

Prévost, [Antoine (1697–1763)] — autor Manon Lescaut i licznych powieści. [przypis tłumacza]

Prévost, [Antoine (1697–1763)] — autor Manon Lescaut. [przypis tłumacza]

Precz kundle (…) — Również to zakończenie, w którym Rabelais tak agresywnie występuje przeciw swym potężnym wrogom, dowodzi, do jakiego stopnia musiał się czuć bezpieczny poparciem jeszcze potężniejszych protektorów. [przypis tłumacza]

Precz z książkami! — stoicy byli przeciwni czytaniu książek. Seneka powiada, że badanie samego siebie jest więcej warte od ślęczenia nad księgami. [przypis tłumacza]

Precz z ludzką słabością — Tu, w tym małym zakresie, pokazuje nam Molier, czym mógłby być Orgon w wielkim: człowiek tego typu mógłby być inkwizytorem i posyłać ludzi na stos. [przypis tłumacza]

prefekt Worms-Clavelin administrował powściągliwie, z placem Beauvau korespondował zwięźle — przy placu Beauvau w Paryżu mieściło się ministerstwo spraw wewnętrznych. [przypis tłumacza]

prefix — zapis wdowi oznaczony za wspólnem porozumieniem. [przypis tłumacza]

premonstranci — zakon założony przez św. Norberta w r. 1120. Nosili habit biały, z czystej wełny, bez bielizny pod spodem. [przypis tłumacza]

presto (wł.) — szybko. [przypis tłumacza]

Priap — Bóg członka męskiego, w którego postaci Rabelais go tu przedstawia. [przypis tłumacza]

Prima (…) absolvitur — Iuvenalis, Satirae, XIII, 2. [przypis tłumacza]

Prima (…) carpsit (łac.) — „Ta pierwsza już godzina, co nam życie dała/ Ujęła nam godzinę tego życia zaraz!” (Seneca [Minor], Hercules furens, III, 874; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Primitiae (…) rudimenta — Vergilius, Aeneida, XI, 156. [przypis tłumacza]

Primoque (…) ferrum — Ovidius, Metamorphoses, XV, 106. [przypis tłumacza]

primus (…) decernit (łac.) — „Pierwszy okrzyk i pierwszy atak rozstrzyga tę bitwę” (Livius Titus, Ab Urbe condita, XXV, 41; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

principii ethicae et metaphysicae suae nexum exponit (łac.) — wyłożył związek między zasadą etyki a swoją metafizyką. [przypis tłumacza]

Principis (…) suos — Martialis, Epigrammata, VIII, 15. [przypis tłumacza]

privatio (…) praesupponit habitum (łac.) — Uczucie braku każe przypuszczać przyzwyczajenie; pewnik scholastyczny. [przypis tłumacza]

prócz innych wodzów, także Filoklesa i Adejmanta — prócz Konona, Filoklesa i Adejmanta, przyjaciela Alkibiadesa, wybrano potem jeszcze wodzami Menandra, Tydeusa i Kefizodota, nieprzyjaźnie usposobionych dla Alkibiadesa; toteż ci odepchnęli go ze wzgardą, gdy przybył do Ajgospotamoj, by służyć im swą radą. Wybrano też Teramenesa, który jednak przepadł przy dokimazji. W dniu bitwy miał Filokles naczelną komendę. [przypis tłumacza]

Prócz jedynego — oprócz Prometeusza. [przypis tłumacza]

prócz tego miało zostać dziesięć okrętów taksiarchów, dziesięć samijskich i trzy nauarchów — na szukanie rozbitków przeznaczono właśnie okręty samijskie, nauarchów i taksiarchów, gdyż one, stojąc w centrum (zob. opis bitwy w ustępie 2), nie brały większego udziału w bitwie i jako najmniej uszkodzone nadawały się do tego celu najlepiej. [przypis tłumacza]

prócz tego wojsko, które sam przywiódł — miał wojsko, z którym ruszył na wojnę (p. rozdz. I), posiłki z greckich miast w Azji, z greckich miast w Tracji, byłych żołnierzy Cyrusa Młodszego, znanych z Anabazy, razem z Ksenofontem. [przypis tłumacza]

prócz tego wszystkiego spada na Rzym wielka wojna… — por. Starożytności XIV, XI, 2–XI, 6. [przypis tłumacza]

próg cudzoziemców — ὅρον τῶν βεβήλων, właściwie: granica niepoświęconych, laików lub tym podobnie. Były tam umieszczone tablice z napisem: Μηδενα αλλογενη εισπορευεσθαι εντος του περι το ιερον τρυϕακτου και περιβολου ος δ᾽ αν ληϕθη εαυτω αιτιος εσται δια το εξακολουθειν θανατον, wedle tablicy znalezionej przez Clermont-Ganneau („Niechaj żaden cudzoziemiec nie śmie minąć obwiedzenia przybytku i otocza (hebr. soreg); kto zostałby zatrzymany, sam sobie winien będzie, jeżeli w trop za nim pójdzie śmierć”. Słowa te były przedmiotem licznych dyskusji; jedni mniemali, że chodziło tu o karę śmierci w zwykłym znaczeniu tego słowa, inni, że o ostrzeżenie przed tak zwanym sądem bożym. Ale i na to panuje zgoda, że Flawiusz i Filon rozumieli to w sensie pierwszym, p. dalej VI, XI, 4). Napisy były także w łacińskim języku, co widać z VI, XI, 4. [przypis tłumacza]

Próg Przęświęty — właściwie Święte Świętych, τὸ ἅγιον. [przypis tłumacza]

Próżność, przyjemność pokazywania drugim… — To zdanie było na marginesie [przypis tłumacza]

pro ara et focis — o ołtarz i ognisko; [przen.] o najświętsze dobro. [przypis tłumacza]

(…) — Problem. sec. XXXIIL 9. [przypis tłumacza]

proboszcz z Meudon — Rabelais (1490–1552). [przypis tłumacza]

probulos, jeden z dziewięciu dyktatorów — patrz Przedmowa. [przypis tłumacza]

proca — proca to rzemień szerszy w środku, gdzie umieszczano kamień; oba końce ujmowano w dłoń. [przypis tłumacza]

procent jednych i drugich stale rośnie — statystyka w różnych rozprawach, między innymi w J. K. Ingrama rozprawie o słabych końcówkach u Szekspira (The Weak Endigs of Shakespeare), „Transactions of New Shakespeare Society” 1874). Polemikę co do rozróżniania końcówek lekkich i słabych możemy pominąć. [przypis tłumacza]

procent [końcówek] lekkich — patrz w części drugiej Wstępu. [przypis tłumacza]

Prodikos z Keos (wyspa opodal Attyki) — współczesny Sokratesowi sofista, zajmował się z upodobaniem synonimiką (rozróżnianiem wyrazów o pokrewnym znaczeniu, np. spór, kłótnia) i wygłaszał wykłady treści moralno-pedagogicznej. Taki wykład podaje tu Ksenofont w swojej przeróbce (zob. koniec tego ustępu). Tę opowieść Prodikosa przytacza Sokrates w rozmowie z Arystypem z Cyreny, wielbicielem próżniactwa i rozkoszy, na poparcie zdania, że bez pracy i trudu nie ma szczęścia. [przypis tłumacza]

Prodita lege. — Impleta cerne. — Implenda collige (łac.) — Podane czytaj. Pełne oglądaj. Mające być napełnione zbieraj. [przypis tłumacza]

Prodykos z Keos (wyspy sąsiadującej z Attyką) — zastanawiał się nad różnicą słów pokrewnego znaczenia (synonimów), np. wróg: nieprzyjaciel; autor opowieści o Herkulesie na rozstajnych drogach. [przypis tłumacza]

Prodyk — Prodikos z wyspy Keos, sofista współczesny, znany z wykładów o właściwym użyciu i znaczeniu wyrazów; sławna jest jego opowieść o Heraklesie na rozstajnych drogach. [przypis tłumacza]

Proetydy — Oszalałe córki Protosa, które w mniemaniu, iż są krowami, uganiały po polach. [przypis tłumacza]

Prof. Dyboski występuje nawet z przypuszczeniem… — O sonetach i poematach Szekspira. Warszawa–Kraków 1914. W ogóle warto przeczytać, co pisze tam (str. 69–71) o stosunku naszego dramatu do sonetów. [przypis tłumacza]

Profecto (…) comparant — Augustinus Aurelius, De civitate Dei, XII, 15. [przypis tłumacza]

Profecto (…) obscuratque — Sallustius, Catilina 8. [przypis tłumacza]

profesor Boissone — profesor prawa i radca sądu w Tuluzie. [przypis tłumacza]

Proinde (…) fugienda — Lucretius, De rerum natura, IV, 500. [przypis tłumacza]

Prokles z Halisarny i Teutranii, potomek Damarata — por. ks. II 1 i 2. [przypis tłumacza]

Proklus — Perypatetyk z II stulecia, komentator Arystotelesa. [przypis tłumacza]

Prokne — jaskółka. [przypis tłumacza]

Prokonez — największa wyspa w Propontis (dzisiaj morze Marmara), kolonia Miletu, słynna z łomów marmuru. [przypis tłumacza]

Prokop — głośna współczesna kawiarnia literacka. [przypis tłumacza]

prokuratorem — ἐπίτροπος, Syriae praeses, Finanzverwalter (Cl.) [pominięto tłum. na rosyjski]. Idę tu za Graetzem (III, 255), który wyraz ἐπίτροπος tłumaczy przez Landpfleger, Procurator. [przypis tłumacza]

Prokymia — προκυμία [gr. falochron]. [przypis tłumacza]

Pronaque (…) vultus — Ovidius, Metamorphoses, I, 84. [przypis tłumacza]

Prophetae prophetabant mendacium, et sacerdotes applaudebant manibus (…) (łac.) — „Prorocy fałszywie prorokują, a kapłani przyklaskują rękami, a lud mój kocha się w tym: czegóż byście na ostatek nie uczynili?”. [przypis tłumacza]