Przypisy

Otóż zwierzchnik, złożony jedynie z jednostek, które go tworzą, nie ma i mieć nie może interesu sprzecznego z ich interesem… — zwierzchnik nie może wprawdzie zobowiązać się do niczego, jednak on sam jest ogółem, więc z logiki rzeczy wynika, że nie może chcieć szkody dla ogółu, tzn. dla samego siebie. Poszczególnym jednostkom szkodzić nie może, albowiem, jak to później Russo dowiedzie, nie mogą one być przedmiotem jego działalności. Akta jego muszą być co do przedmiotu powszechne. [przypis tłumacza]

oto anioł jego w ciągu jednej nocy niezliczone wojska wroga poraził, kiedy zaś o wschodzie słońca Asyryjczyk ocknął się, znalazł sto osiemdziesiąt i pięć tysięcy umarłego ludu swego — „Stało się tedy onej nocy, przyszedł Anioł Pański i pobił w oboziech assyryjskich sto osiemdziesiąt i pięć tysięcy. A wstawszy poranu, ujrzał wszystkie ciała umarłych: i odciągnąwszy odjechał. I wrócił się Sennacheryb, król asyryjski, i mieszkał w Niniwie” (2 Krl 19, 35–36), etc. [przypis tłumacza]

oto cierń z korony Zbawiciela świata — Cierń ten był właśnie źródłem owego rzekomego cudu w Port-Royal. [przypis tłumacza]

Oto co mi pisze o nich jeden z pp. akademików — zdaje się, iż ten list akademika nie jest fikcyjny, ale autentyczny; autorem jego mógł być, jak przypuszczają, Gomberville albo Chapelain. [przypis tłumacza]

Oto, co powiada w tej sprawie Dowden — Shakspere Primer, wyd. 1912, str. 45. [przypis tłumacza]

oto czemu pańska córka jest niema — Słynny cytat z Moliera. [przypis tłumacza]

Oto jaka jest w państwie racja rządu, niewłaściwie mieszanego ze zwierzchnikiem, którego woli jest jedynie wykonawcą! — Russo jest zdecydowanym przeciwnikiem łączenia w jednym podmiocie funkcji ustawodawczych i wykonawczych. Umotywuje to jeszcze obszerniej w księdze III, rozdz. III. Egzekutywy nie uważa jednak za władzę we właściwym tego słowa znaczeniu. Władzę ma tylko prawodawca-zwierzchnik. Przez egzekutywę rozumie Russo zarówno administrację, jak sądownictwo, w przeciwieństwie do Monteskiusza, który obydwie te funkcje powierza różnym organom i uważa za odrębne władze. [przypis tłumacza]

Oto jakie są obyczaje tej sekty [esseńczyków] — por. Filona Aleksandryjskiego o esseńczykach Quod omnis probus liber i o wielce do nich zbliżonych terapeutach De vita contemplativa. W Starożytnościach XV, V, 4, Flawiusz zestawia esseńczyków ze szkołą pitagorejczyków. „Na stronie zachodniej (Jeziora Asfaltytes) mieszkają tak daleko od brzegów, jak jest szkodliwe, Essenowie, lud samotny i różniący się od wszystkich innych ludów w świecie; bez kobiet, zrzekłszy się związków miłosnych, bez pieniędzy, żyje w towarzystwie palm. Towarzystwo ich, zawsze równe, odradza się ciągle przez przybyszów… Tak przez tysiące wieków (rzecz do wiary niepodobna) utrzymuje się naród, w którym się nikt nie rodzi”. (Pliniusz, Historia naturalna V, 15, przekład Łukaszewicza). [przypis tłumacza]

Oto, jak określa się ta forma… — rosyjskim jambom oryginału w sylabicznym wierszu polskim, przestrzegającym głównie ilości sylab, a nie porządku akcentów, odpowiada zupełnie układ trochaiczny z amfibrachem lub zastępującym go daktylem na początku. [przypis tłumacza]

Oto jak wówczas wyglądało w Italii — charakterystyczny zwrot nie tylko Flawiusza, ale całego szeregu pisarzy greckich, a nawet spotykamy się z tym w Biblii. Herodot zaczyna księgę I Dziejów od słów: „Herodota z Halikarnasu wykaz badań to zamierza”, a kończy słowami: „Ten jest obyczaju nich obiatowania” etc., zakończenie Księgi I: „Takie poczynił dary Amazis” etc. (przekł. A. Bronikowskiego). Takie „wstępy” i „zakończenia”, znajdujemy u Hipokratesa, takie wreszcie w Księdze Rodzaju: „Na początku stworzył Bóg niebo i ziemię” niejako tytuł rozdziału, którego zakończenie znajdujemy w rozdziale II, pierwszej części czwartego wersetu (wedle Elohisty): „Oto zrodzenie się nieba i ziemi przy stworzeniu ich” (przekł. Cylkowa). Zdaje się, że jest to ślad stylistyczny czasów, kiedy literatura żyła głównie na ustach ludzkich, a nie w księgach. Tego rodzaju formy stylistyczne „początków” i „zakończeń” są poniekąd wskazówką dla tych, którzy chcieliby zająć się korekturą wadliwego nieraz podziału Wojny na rozdziały i ustępy. [przypis tłumacza]

Oto jest wola… komu na życzliwości mojej zależy — τὰ μὲν οὖν ἐμὰ ταύτην ἐχέτω τὴν κρίσιν, ἣν διακόψῃ μηδεὶς τῶν ἐμὲ φιλούντων (Niese); Ό αγαπών μέν ούν εμέ ταύτην εχέτω την γνώμην ήν διακόψει έμε φιλών (Dindorf). [przypis tłumacza]

Oto mi dziatki dobrey woley! — „enfants de lieu de bien”, wyrażenie, którym określano najgorszych hultai i oszustów. [przypis tłumacza]

Oto niesiemy Czas do grobu wieczności — z chwilą „złożenia Czasu do grobu wieczności” kończy się również stara, przedpotopowa kreacja, „behemoty, skrzydlate ryby — byłe książęta w królestwie zwierząt”. Tak przygotowaną Ziemię Prometeusz oddaje Człowiekowi — odrodzonemu „przez Miłość”. [przypis tłumacza]

Oto rozpościerała się już przede mną inna Wenecja (…) kamienie pałaców i wody kanałów — fragment skreślony. [przypis tłumacza]

Otośmy mężni — tu dopiero w tekstach greckich i przekładzie łacińskim znajduje się cudzysłów i wyraźna oratio recta. [przypis tłumacza]

Oto wada nierozłączna i nie do uniknięcia, która od samych narodzin ciała politycznego zmierza bez przerwy do zniszczenia go, tak samo jak starość i śmierć niszczą w końcu ciało ludzkie — pesymizm determinizmu. W dalszym ciągu jednak (księga III, rozdz. XVIII) podaje Russo środki, mogące państwo uchronić przed upadkiem, a przynajmniej upadek ten opóźnić. Porównaj także ustęp drugi rozdz. XI, księgi III. [przypis tłumacza]

Oto w jaki sposób prawdziwość podania o Sodomitach każdy sprawdzić może — już dość dawno zauważono, że skoro Jordan uchodzi do Morza Martwego, legenda o miastach na jego dnie podstaw naturalnych nie posiada. Były też próby wykazania (Burckhardt), że pierwotnie łożysko Jordanu inny miało kierunek; ale stało się oczywiste, że do Morza Martwego ściekają wszystkie okoliczne wody jako do naturalnego basenu. Ujścia wód nie ma; jedynym ujściem jest potężne parowanie, odpowiadające dopływowi, tj. 6,5 milionom ton dziennie, co stanowi około 14,5 mm wodnej powierzchni. Poziom wód leży o 393,8 m niżej poziomu wód Morza Śródziemnego, największa głębia wynosi 399 m. Palestyna jest wprawdzie krajem wulkanów i trzęsień ziemi, ale mimo to uczeni sądzą, że legenda o spaleniu miast, choć niezawodnie na przyrodzonej oparta przyczynie, nie w tego rodzaju katastrofie początek swój bierze, ale w zapaleniu się pokładów asfaltu i zapadnięciu się zżartej ogniem przestrzeni. Na podobne fakty (olbrzymie pożary środowisk naftowych) patrzyła współczesność. Ów „słup soli” (Lot) ma także w przyrodzeniu [tj. w przyrodzie, naturze] wytłumaczenie. Jest to na południowo-zachodnim brzegu Morza Martwego skała wapienna pokryta solą, przypominająca kształtem postać ludzką; wysokość jej wynosi 40 stóp. [przypis tłumacza]

O, trza iść dzielnie! — by dopędzić cały tamten orszak. [przypis tłumacza]

Ot, spójrz na Arystona — Pod każdym z tych imion, Molier miał niewątpliwie na myśli jakąś znaną osobę, której nazwisko powtarzano sobie też po cichu. [przypis tłumacza]

Otwarcie tych zgromadzeń, mających na celu jedynie utrzymanie układu społecznego, powinno zawsze odbywać się za pomocą postawienia dwóch wniosków… — jeżeli się przyjmie za istotną cechę podziału władz wzajemną niezależność podmiotową i przedmiotową piastunów odnośnych kierunków władzy, wówczas teoria Russa czyni w pełni zadość drugiemu z tych wymagań. Ale spełnia także i pierwsze wymaganie. Choćby się bowiem nie przyjęło rozróżnienia Russa, że naród, odwołując rząd, nie działa bynajmniej w charakterze zwierzchnika, to jednak proponowana przezeń periodyczna rewizja składu rządu nie byłaby dowolnym, niczym niekrępowanym odwoływaniem rządu przez naród. Rząd wybrany na pewien okres byłby, w czasie prawnie mu zakreślonym, osobiście całkowicie od narodu niezawisłym i mandat jego wygasałby nie przez kaprys dzierżyciela władzy prawodawczej, ale na skutek upływu terminu w prawie ustanowionego. Można więc twierdzić, że Russo był zwolennikiem rozdziału władz, a raczej rozdziału funkcji państwowych. [przypis tłumacza]

Otwarte jest pole bluźnierstwu, nawet co do prawd co najmniej bardzo prawdopodobnych — Nauki Port-Royalu. [przypis tłumacza]

Otwór studni — studnia, z której Izraelici czerpali wodę na pustyni. [przypis tłumacza]

Otwór ziemi — przepaść, w którą wpadł Korach, ukarany za bunt przeciw Mojżeszowi. [przypis tłumacza]

O ty, Cezarze o szerokim czole… — mowa o Juliuszu Cezarze. Wspomnienia Kleopatry mają podstawę historyczną. Była w Rzymie w chwili zamordowania Cezara i nawet do niej, zamiast do żony, w pierwszej chwili zaniesiono zwłoki. Natomiast co do Pompejusza Szekspir się myli, mieszając (w. 548 i n.) triumwira z jego synem. [przypis tłumacza]

O tym, iż religia chrześcijańska nie jest jedyna (…) — Por. fragm. 817. [przypis tłumacza]

O tym, jako Pantagruel przybył do wyspy Dzwonne i jakiśmy tam hałas usłyszeli — Ten i następne rozdziały są oczywistą i dość grubą satyrą wymierzoną w życie zakonne i w ogóle w kler. [przypis tłumacza]

O tym jak Panurg kupował odpusty (…) — Rozdział ten jest echem wielkiej kampanii wymierzonej przez reformację przeciw handlowi odpustami prowadzonemu na ogromną skalę przez księży i mnichów. [przypis tłumacza]

O tym, jak życie swoje zakończył, później opowiem — p. IV, V, 2. [przypis tłumacza]

O tym nie mówię ni słowa — Widzimy, iż mimo swoich zapewnień w scenie I Alcest nie jest w stanie powiedzieć Orontowi wręcz, co myśli o jego sonecie. Są rzeczy, które nie chcą przejść przez gardło; pewien instynkt uprzejmości i poszanowania form stał się w człowieku drugą naturą, silniejszą niż wszystkie doktryny. Być może, iż gdyby nie obecność i poprzednie wyzwanie Filinta, świadka jego zapewnień, Alcest stchórzyłby jeszcze bardziej wobec nałożonego sobie obowiązku mówienia w oczy ludziom bezwzględnej prawdy. Tak więc Alcest, w chwili gdy właśnie mniema, iż najbardziej bezwzględnie strzeże swych zasad, jest może tylko igraszką przekomarzań Filinta. Także lekcja! [przypis tłumacza]

Otys — Otysa pojmał wreszcie w 380 r. Datames, satrapa Kapadocji, i odstawił go na dwór królewski. W kilka lat później prowadzi Datames z Farnabazosem wyprawę na zbuntowany Egipt, ale zrażony intrygami dworu królewskiego, wraca do swej prowincji i sam podnosi bunt przeciw królowi. [przypis tłumacza]

oui, un rabouliste (fr.) — tak jest, krzykacz. [przypis tłumacza]

overdeck, lowerdeck (ang.) — górny i dolny pokład. [przypis tłumacza]

(…) — Ovidius, Amores III, 4, 13. [przypis tłumacza]

(…) — Ovidius, Tristia III, 11, 22. [przypis tłumacza]

owałaszeni Gallowie, kapłani Cybeli — Księża i mnichy. [przypis tłumacza]

owa zacna natura Chelonidy (…) idę raczej za przykładem Flaminiusza (…) nie zaś za przykładem Pyrrusa (…) — por. Plutarch, Żywot Agisa i Kleomenesa; Plutarch, Żywot Flaminiusza, 1; Plutarch, Żywot Pyrrusa, 2. [przypis tłumacza]

owego milorda angielskiego, którego gdy skazano (…) i dano mu do wyboru rodzaj śmierci — Jerzy, książę Klarencji, utopiony na rozkaz Edwarda IV, w r. 1478. [przypis tłumacza]

owego starożytnego malarza — Timantes z Kitnos. [przypis tłumacza]

owej rady — tj. aby opuścić inne zatrudnienia, a oddać się nauce dla zdobycia nieśmiertelności. [przypis tłumacza]

owej zacnej białej głowy, Faustyny — przydomek „zacnej” daje Montaigne ironicznie, Faustyna bowiem, żona Marka Aurelego, była głośną z rozwiązłego życia. [przypis tłumacza]

Owemu starożytnemu filozofowi nie zbrakłoby nigdy okazji do płaczu (…) — Heraklit; patrz: Iuvenalis, Satirae X, 28. [przypis tłumacza]

owe straszliwe rozdziały „Execrabilis” (…) „Mandatum” i różne inne — Początkowe słowa często cytowanych ustępów. [przypis tłumacza]

Owe wielkie wysiłki, do których dusza wspina się niekiedy (…) — por. Montaigne, II, 2. i II. 29. [przypis tłumacza]

Owi filozofowie powiadali, że wszystka chwała świata (…) — Cyceron, O granicach dobra i zła, III, 17. [przypis tłumacza]

owi Hindusi, którzy żeglowali do Niemiec i byli godnie podejmowani od króla Szwedów — Prawdopodobnie w oryg. błąd drukarski zamiast: Suewów. [przypis tłumacza]

Owi więc (…) rządzili Grecją za zgodą… — uczyli retorzy, że świadectwa z wymarłej przeszłości są najbezpieczniejsze. [przypis tłumacza]

Owóż w czasie pierwszych zamieszek (…) za doradców — cała ta opowieść wyjęta jest z książki pt. La Fortune de la Cour ułożonej przez pana Dampmartin, dawnego dworzanina Henryka III. [przypis tłumacza]

owocu mającym wygląd owocu jadalnego — mowa tu prawdopodobnie o krzewie Calotropis gigantea (Riehm) [pol. mleczara olbrzymia, kalotropis olbrzymi], której właściwości odpowiadają poetycznemu, a zabobonnemu opisowi Flawiusza. [przypis tłumacza]

Owo, gdyby namiętności nie władały nami, tydzień a sto lat to jedno to samo — Fragm. 203 i 204. [przypis tłumacza]

Owo idźcie z Bogiem i niechaj on was prowadzi — Na tym kończy się ów rozdział i piąta księga we wszystkich dawnych wydaniach. Dodatek, który następuje, pochodzi z odnalezionego później rękopisu. [przypis tłumacza]

Owo prawdopodobieństwo jest potrzebne dla innych maksym, jak dla o. Lamy i dla potwarcy — Prowincjałki, XVIII. [przypis tłumacza]

owo tedy — Nieustannie powtarzane przysłowie Pazdura brzmi w oryginale or ça i zawiera w swym dwuznaczniku niepodobną do przetłumaczenia aluzję do przekupstwa trybunału (or: złoto). [przypis tłumacza]

owo twardsze miano [cnoty] — słowo virtus oznaczało hart, krzepkość. [przypis tłumacza]

(…) owo usposobienie nawet wywołuje mimowolny skurczowy stan mózgu (…) — cały ten ustęp jest nieco mglisty. Raz bowiem chorobliwe usposobienie pacjenta utrudnia myślenie, to znowu właściwie go nie osłabia, i nawet ma działać przeciw roztargnieniu, a w końcu znowu uniemożliwia łączenie przedstawień (a więc znowu utrudnia myślenie). Pochodzi to może stąd, że Kant miesza „uczucie skurczu mózgowego” ze skurczem samym. (Por. piątą uwagę wydawcy). Właściwie wolno mu było mówić tylko o „uczuciu”, gdyż skurczu mózgowego medycyna nie zna, zna tylko skurcz mięśni. Tłumaczę sobie rzecz tak, że chorobliwe usposobienie jako takie utrudnia wprawdzie myślenie i nawet wywołuje stan (przez Kanta niesłusznie skurczem mózgu nazwany), który uniemożliwia jedność świadomości, że jednakowoż samo uczucie jakby skurczu mózgowego nie osłabia myślenia, pamięci i łączenia przedstawień. [przypis tłumacza]

Owszem (…) nienawiść twardą — Alcest dochodzi w swej mizantropii niemal do rozpusty duchowej, do czego zdradzał już skłonność w 1 akcie. Raczej woli uczynić sobie ze swoich krzywd wspaniały (w swoim mniemaniu) piedestał, niż uniknąć ich i starać się żyć jak inni ludzie. [przypis tłumacza]

Owszem (…) surową — Filint, niepoprawny żartowniś, ironizuje łagodnie na temat, który może też w swoim czasie przebolał. [przypis tłumacza]

owych prawodawców greckich, którzy zabierali niewolnikowi ciało i duszę i jak Solon odmawiali mu prawa do miłości — Plutarch, Zagadnienia biesiadne. [przypis tłumacza]

owych trzech — Wespazjana, Tytusa i Domicjana. [przypis tłumacza]

ożenił się z młodą wschodnią księżniczką, która pisała (…) wiersze… — mowa o sławnej poetce francuskiej, hr. Annie de Noailles (z pochodzenia Rumunce) zaprzyjaźnionej z Proustem. Proust lubi czasem wprowadzać autentyczne osoby w fikcję swego opowiadania. [przypis tłumacza]

ożywiony męstwem — mniej entuzjastycznie pisze Swetoniusz (Żywot Domicjana VI: expeditiones partim sponte suscepit, partim necessario etc.). [przypis tłumacza]

O zasadach rzeczy, o zasadach filozofii — Principia philosophie Kartezjusza. [przypis tłumacza]

Ozdoby — Aluzja do satyrycznego utworu p. de Saci: Enluminiures du fameux almanach des Jesuites. [przypis tłumacza]

ozdoby na czole… — Wszystkie te rzeczy wypowiadane w obecności młodej panny, o którą chodzi, stanowią rys pewnej grubości obyczajowej ówczesnego teatru. [przypis tłumacza]

o zielu zwanym pantagruelion — Owo cudowne ziele, zwane pantagruelionem, jest to nie co innego jak konopie. Roślina ta urasta pod piórem Rabelais'go do pięknego symbolu płodnej działalności człowieka i w ogóle społecznego porządku. W końcowych tych rozdziałach, jak w wielu innych miejscach, Rabelais objawia genialne wyczucie przyszłej linii rozwoju społeczeństwa. Zarazem niejednokrotnie potwierdzono wielką kompetencję wiedzy botanicznej, jaką zdradza w tych rozdziałach Rabelais, i pod tym względem o wiele wyprzedzający swą epokę. [przypis tłumacza]

O zmierzchu, kiedy wracałem do hotelu (…) uleczy nas z pragnienia nieśmiertelności — fragment skreślony. [przypis tłumacza]

oznaczają jedynie powszechność — Tzn. powszechność w ogóle, nie twierdząc wyraźnie, iż ta powszechność jest bez wyjątków. [przypis tłumacza]

oznak czci bogom należnej — owego padania na twarz; satrapowie domagali się od poddanych Greków tej samej czci, co król od rodowitych Persów. [przypis tłumacza]