Przypisy

Gdy więc zwycięża zdanie przeciwne mojemu, dowodzi to jedynie, że się pomyliłem i że to, co uważałem za wolę powszechną, nią nie było… — każdy rozumny człowiek żyjący w społeczeństwie nie może logicznie nie chcieć dobra powszechnego, może jednak mylić się w tym, co stanowi to dobro w danym wypadku. Jeżeli zatem uchwała większości nie jest zgodna z jego opinią, sam fakt, że większość współobywateli powzięła taką uchwałę, daje bardzo silne prawdopodobieństwo, że uchwała zawiera oświadczenie woli powszechnej w jej czystości, a więc, że niezgodna z nią opinia była mylna. Uchwała będzie zatem obowiązywać na mocy umowy społecznej także głosującego przeciw niej, jako zgodna z jego własną racjonalną wolą słuchania głosu korzyści powszechnej. [przypis tłumacza]

gdy władza każdej części jest niezawisła, lecz niepełna, jak w Polsce. Ta ostatnia forma jest zła, nie ma przy niej bowiem jedności w rządzie, a państwu brak związania — w Polsce ministrowie dożywotni i nieusuwalni byli faktycznymi panami w powierzonych im działach zarządu, panami niezależnymi zupełnie od króla. — Podobnie w siódmym Liście pisanym z Góry zarzuca Russo konstytucji polskiej, że ubezwładniła władzę wykonawczą: „Konstytucja Rzplitej Polskiej jest dobra dla rządu, w którym nic robić nie trzeba”. [przypis tłumacza]

gdy wojnę (…) uchwalacie, grzmimy, lejem… — Ateńczyk był religijnie zabobonny i w ogóle przesądny. Już przy pierwszej kropli deszczu, przy pierwszym grzmocie lub błyskawicy, rozpuszczano zgromadzenie dla złej wróżby. (Acharny [ob. tłum. jako: Acharnejczycy; red. WL] 171: „Zakazuję — veto — dalszych obrad, gdyż oto kropla dżdżu — znak Zeusa — spadła mi na nos”). [przypis tłumacza]

Gdy wracając — si adveniens według dawnych edycji, quasi adveniens: Lindsay. [przypis tłumacza]

gdy w zad mu wbiją rzodkiew i popiołem natrą wrzącym — tak w Atenach karano cudzołożników. [przypis tłumacza]

Gdy z ludu kogoś spostrzegł, że upornie staje… — Cytat pomija 6 wierszy. [przypis tłumacza]

gdy zostałam pojmana i wybrana dla niego — łupy i jeńców rozdziela się między wojowników. Przy rozdziale branka Pantheja przypadła Cyrusowi. Ksenofont ciągle podkreśla, że Cyrus nie jest absolutnym panem, więc nie jest właścicielem zdobyczy wojennej, która stanowi wspólną własność wszystkich. [przypis tłumacza]

gdzie by nie mieli górować swą przewagą nad obecnymi — bez silnej straży przybocznej, złożonej z najemnych żołnierzy. [przypis tłumacza]

Gdzie jest mędrzec — Por. fragm. 801. [przypis tłumacza]

Gdzie królował Agatokles… — cały ten ustęp jest najlepszym dowodem, jak mało dbał Plautus o ścisłość historyczną. Agatokles i Hieron to znani w Rzymie ówczesnym tyranowie syrakuzańscy, ale ani Fintias, ani Liparo nigdy nie panowali w Syrakuzach; Fintias był władcą Agrigentu, nie Syrakuz, a Liparo w ogóle nie istniał. Ponieważ nazwisko Hierona pochodzi od wyspy Hiery, przeto Plautus zmyślił imię Liparona w związku z sąsiednią wyspą Liparą, tak jak zresztą najswobodniej tworzy komiczne imiona, np. miasto Karia, kraje Peredia, Perbibezja, Konterebromia w Kurkulionie i wielu innych. Hieronowi zaś nikt nie oddał władzy, ale zagarnął ją on sam przy pomocy wojska. Dokładność historyczna zresztą w tych szczegółach miała rację w greckiej sztuce, dla greckich widzów, zwłaszcza o ile wzmianki te miały być aktualne, ale była bez znaczenia dla Rzymu i Rzymian, i to w przeróbce niewątpliwie znacznie późniejszej od oryginału. Dlatego też z ustępu tego nie można wysnuwać żadnych wniosków co do chronologii Plautyńskiej sztuki. [przypis tłumacza]

gdzie najbardziej upragnionym grobowcem jest być pożartym (…) przez ptaki — Sekstus Empiryk, Zarysy pirrońskie, III, 24. [przypis tłumacza]

gdzie opłakują śmierć dzieci, radośnie atoli obchodzą śmierć starców — Trausowie, jedno z plemion trackich, zob. Herodot, Dzieje, V, 3. [przypis tłumacza]

gdzie Plutarch powiada o sobie samym, iż Rustikus (…) — Plutarch, O wścibstwie, 14. [przypis tłumacza]

Gdzieś (…) widział (…) zimne Heraklesa łaźnie? — ciepłe lub gorące źródła nazywano łaźniami Heraklesa na pamiątkę, że Atena, chcąc orzeźwić strudzonego Heraklesa, stworzyła takie źródła w Termopilach. [przypis tłumacza]

Gdzie spojrzeć, wszędzie zgraja pochlebców przebrzydła — Pochlebstwo to słowo, dziś już tak odległe, które powraca bez ustanku pod piórem dawnych satyryków i moralistów: był to wrzód toczący owo feudalne społeczeństwo oparte na nierówności i zależności. [przypis tłumacza]

gdzie sypia w jednym łożu po dziesięciu lub dwunastu wraz z żonami — w Laponii. [przypis tłumacza]

Gdzie wiele mądrości (…) — Biblia, Koh 1:18. [przypis tłumacza]

gdzie wielka ziała głębia — ubi et horribilis erat eius profunditas; u Clementza nie ma; [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

gdzież są śniegi zeszłoroczne — Słynny refren ballady Villona: Mais ou sont les neiges d'antan stał się przysłowiowym. [przypis tłumacza]

Gdzież tedy na rozległej ziemi znajdziecie sprzymierzeńców… — właściwie: gdzież w niezamieszkałej części świata znajdziecie sprzymierzeńców, gdy w zamieszkałej etc. [przypis tłumacza]

Gdzież znajdziesz moją winę w tej przygodzie całej? — Wykręt w istocie dość gruby; ale po cóż Celimena ma silić się na lepszy, skoro wie, że ten doskonale wystarczy? [przypis tłumacza]

gęsi napoczęte posyłał i połówki chleba — posyłanie komuś dań z królewskiego stołu uchodziło za szczególniejsze odznaczenie. [przypis tłumacza]

gebe a. gabaj — urzędnik gminny, starosta bóżnicy, administrator. [przypis tłumacza]

Gebhardt ogłosił samodzielnie zredagowany przekład „Etyki” — Spinoza. Von den festen undewigen Dingen, übertragen und eingeleitet von C. Gebhardt, 1925. [przypis tłumacza]

Gemara a. Gemore — część Talmudu, dzieła stanowiącego podsumowanie doktrynalno-religijne pobiblijnego judaizmu, zawierająca komentarze. [przypis tłumacza]

Gemara — dosłownie: zakończenie; nazwa części Talmudu, zawierająca komentarze do Miszny. [przypis tłumacza]

Gemara — dosł. zakończenie; druga część Talmudu; zawiera komentarze i objaśnienia 63 traktatów z Miszny. [przypis tłumacza]

Gemara — dosł.: „zakończenie”; nazwa części Talmudu, zawierająca komentarze do Miszny. [przypis tłumacza]

Gemara — druga część Talmudu, który składa się z Miszny i Gemary. [przypis tłumacza]

Gemara (Gemore) — część Talmudu spisana po aramejsku i hebrajsku, zawierająca komentarze do Miszny. [przypis tłumacza]

Genealogia Jezusa Chrystusa w Starym Testamencie (…) — Rdz 38, 29 i Rt 4, 17–22. Por. fragm. 743. [przypis tłumacza]

Geneos — Γηνεὼς (N), Γιναίας (D). [przypis tłumacza]

Generacja literacka, z którą ja stykałem się niegdyś, miała, pod tym względem, pojęcia dość ograniczone: u wielu ówczesnych „młodych”, kult piśmiennictwa francuskiego dałby się sprowadzić bez mała do Pijanego statku Artura Rimbaud, spopularyzowanego we wspaniałym przekładzie Miriama, i Litanii do Szatana Baudelaire'a — Dziś jeszcze znam wybitnego polskiego pisarza i apostoła, który zdaje się żyć w przekonaniu, że literatura francuska zaczyna się i kończy na… Barbeyu d'Aurevilly [Jules Barbey d'Aurevilly (1808–1889), fr. pisarz, twórca mrocznej fantastyki, uważany za prekusora dandyzmu; Red. WL]. [przypis tłumacza]

generał Moncornet — [por.] Chłopi. [przypis tłumacza]

Generatio prava signum quaerit; et non dabitur (…) (łac.) — „Zły rodzaj szuka znaku; i nie będzie dany. I westchnąwszy, rzekł: Przeczże ten rodzaj znaku szuka?”. [przypis tłumacza]

Genet, św. — bretoński święty, którego atrybutem była gęś. [przypis tłumacza]

geniusz Arystofanesa (…) prawdziwie wielki Ateńczyk — G. Hogarth, angielski filolog i tłumacz Arystofanesa, nazywa go pierwszym poetą Aten i największym komediopisarzem wszystkich czasów. The „Frogs” of Aristophanes… Englisch version by S. Hogarth and Godley, Oxford 1892 (Przedmowa). [przypis tłumacza]

Gentes (…) amore — Ovidius, Metamorphoses, X, 331. [przypis tłumacza]

geometra z Syrakuz (…) ku obronie swego kraju (…) stworzył machiny przeraźliwe — Archimedes w obronie Syrakuz podczas dwuletniego oblężenia miasta przez wojska rzymskie (por. Plutarch, Marcellus, 14–17 [w:] Żywoty sławnych mężów). [przypis tłumacza]

Geometrowie zabierają (…) dwie dziewczyny lapońskie — w istocie, przywieźli z sobą dwie Laponki. [przypis tłumacza]

George Sand Ona i on, Paul Musset On i ona — Na ten sam temat Ludwika Colot napisała powieść pt. On. [przypis tłumacza]

George Sand Ona i on — Później George Sand powróci jeszcze do tych wspomnień w dziele pt. Historia mego życia. [przypis tłumacza]

Gerastos, częściej Gerajstos — południowa kończyna Eubei. [przypis tłumacza]

Geraza — Γέρασα, dzisiejsze Dżerasz (300 mieszkańców). [przypis tłumacza]

Germanik (…) koguta — Plutarch, O zawiści i nienawiści, 3. [przypis tłumacza]

ger — obcy; nie-Żyd. [przypis tłumacza]

Gessiusz Florus — rok 64 n.e. [przypis tłumacza]

Getowie uważają się za nieśmiertelnych (…) — Herodot, Dzieje, IV, 94. [przypis tłumacza]

Giersza — La Guerche, małe miasteczko w Turenii. [przypis tłumacza]

Gifteos — Γυφθέος (N), Γυφθαῖος (D). [przypis tłumacza]

Gigni (…) mentem — Lucretius, De rerum natura, III, 446. [przypis tłumacza]

Gil Blas — główna postać powieści Lesage'a (1668–1747) pod takimże tytułem. [przypis tłumacza]

Gilles, Pierre (1490–1550) — filozof, przyrodnik i podróżnik. [przypis tłumacza]

gimnazjum — to zakład gimnastyczny; składa się z obszernego dziedzińca otoczonego portykami, do których przytykają szeroko roztwarte sale gimnastyczne — jedna dla młodzieży dorosłej (efebów) — z siedzeniami dla publiczności, pokoiki do nacierania się oliwą, łazienki z ciepłą i zimną wodą. Platon kilkakrotnie przedstawia nam Sokratesa rozmawiającego w gimnazjum lub palestrze (mniej więcej to samo co gimnazjum, służy głównie do ćwiczeń w mocowaniu się). [przypis tłumacza]

gimneci — [greccy] lekkozbrojni. [przypis tłumacza]

gimneci — lekkozbrojna piechota grecka. Należą tu: kopijnicy, rzucający oszczepem, łucznicy, procarze. Uzbrojenie stanowią oszczepy do rzucania, mała lekka tarcza, łuk i kołczan, szabla. [przypis tłumacza]

gimneci — lekkozbrojni, część ich najważniejsza to peltaści, zbrojni w małe tarcze [gr. pelte, stąd nazwa] i oszczepy do rzucania. [przypis tłumacza]

gimniczne zapasy — do zapasów gimnastycznych zaliczają się: bieg do mety, mocowanie się, walka na pięści, pankration (mocowanie się skombinowane z walką na pięści), pentatlon (pięciobój: skok, bieg, rzut dyskiem, rzut oszczepem, mocowanie się). [przypis tłumacza]

gimniczne zawody (hist.) — [w staroż. Grecji] zawody, do których wprawia gimnastyka, więc: bieg na wyścigi, mocowanie się, walka na pięści itd. [przypis tłumacza]

Ginnabrin — Γινναβρὶν, wedle krytyki i w tym wypadku zamieniono Σ na Γ. [przypis tłumacza]

git-jontew (hebr.) — wesołych świąt. [przypis tłumacza]

Gitta — Γιτθὰ; próbowano zestawić z miastem filistyńskim Γίττα (Starożytności VI, I, 2 etc.) w Judei, גִּתִּי (Joz 13, 3 etc.). [przypis tłumacza]

Gładkiemu Noelowi… — Noël Jolis, który, jak się zdaje, odegrał dwuznaczną rolę w czasie amorów poety dla Katarzyny de Vausselles i ich smutnego końca. [przypis tłumacza]

głaz był biały — właściwie z lekko żółtym zabarwieniem kamienie kredowe (Ammonites quinquenodosus), szczególnie na Górze Oliwnej, które, padając, wydają dźwięk. Przy silnym oświetleniu słonecznym „białość” ich widocznie bardziej uderzała oko Flawiusza. [przypis tłumacza]

główne ścięgno — τὰ νεῦρα , nervos, Nerw (Cl.) [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

główne zasady łaski, azali nie jest ona dana wszystkim ludziom, lub też czy jest skuteczna sama przez się — dodatek: „sama przez się” nie znajduje się we wszystkich wydaniach. [przypis tłumacza]

głośno klaskajcie (clare plaudite) — epilogi Plautyńskie kończą się zwykle wezwaniem do oklasków, a to wezwanie bywa zresztą często w jakiś komiczny sposób uzasadnione; tak np. w Stichusie każą każdemu w nagrodę za oklaski iść na ucztę… „do swego własnego domu”, a w Komedii oślej epilog zapewnia widzów, że tylko bardzo głośnymi oklaskami ocalą uciemiężonego męża przed zemstą żony. [przypis tłumacza]

głośno wzywał Cyrusa — aby go wziął w obronę i nie dopuścił, by padł ofiarą rozwydrzonych zwycięstwem żołnierzy. [przypis tłumacza]

głos boga — więc owo dajmonion spowodowało zarzut, że Sokrates wprowadza nowe, przez państwo nieuznane bóstwa. [przypis tłumacza]

głos boga z nakazem, co czynić należy — Nieściśle. Platon wyraźnie powiada, że ów głos boży nigdy nie wskazywał, co należy czynić, lecz tylko przestrzegał, że czynić czegoś nie należy. [przypis tłumacza]

Głos, co się wydarł sercu — Czy Celimena tak zupełnie kłamie w tej chwili? Przez to właśnie jest ona, od trzech wieków blisko, tak urocza i niebezpieczna, iż tego nikt nie wie, nawet ona sama. [przypis tłumacza]

głos de Murra w r. 1802, że to pismo należy drukować złotymi literami — C. T. de Murr, Benedicti de Spinoza Adnotationes etc., 1802, 18. [przypis tłumacza]

głuchy z Chartres, opisany (…) przez (…) Fontenelle'a: mając lat czterdzieści, usłyszał (…) pierwszy raz uderzający dźwięk dzwonów — Życiorys ów wydrukowano po raz pierwszy w Histoire de l'Academie des Sciences (1703). De la Mettrie streszcza go w Historii naturalnej duszy (historia pierwsza). [przypis tłumacza]

Głupcy (…) uciechy — Gresset: Złośliwiec, komedia. [przypis tłumacza]

głupie pięć milionów — na ówczesne stosunki olbrzymia suma; w tym zaskoczeniu niejako gotowych do licytacji widzów leży żart. [przypis tłumacza]

gladium tuum, potentissime (łac.) — Ps 44, 4. [przypis tłumacza]

Glaukos z Karystos — głośny bokser. [przypis tłumacza]

Gloria (…) hominibus — Biblia, Łk 2:14. [przypis tłumacza]

Gloria nostra (…) conscientiae nostrae — Biblia, 2 Kor 1:12. [przypis tłumacza]

gluc — wykrzyknik stosowany wówczas w dyskusjach uniwersyteckich dla wyrażenia, że jakiś argument nic nie dowodzi. [przypis tłumacza]

Glus i Pigres — Pigres: wspomniany już w rozdz. 2 tłumacz; Glus: wspomniany w rozdz. 4, dworzanin Cyrusa, syn admirała jego, Tamosa. [przypis tłumacza]

gnip — silny nóż ogrodniczy. [przypis tłumacza]

Góra (…) jest pokryta śniegiem. Wokół góry płachty lodu. Psy już tam nie szczekają i młyny tam już nie mielą — znaczy to: Głowa pokryta już jest siwizną, wokół niej szara broda i wąsy. Głos osłabiony. Zęby już nie gryzą. [przypis tłumacza]

Góra Oliwna — τὸ ἐλαιῶν ὄρως, הַזֵּיתִ֤ים (Za 14, 4). LXX τὸ ὄρως τῶν ἐλαιῶν, Dz 1, 12, τὸ ὄρος του ἐλαιῶνος, dziś Dżebel-et-Tûr. Patrz wyżej I, VIII, 7, uwaga do słowa Tabor. [przypis tłumacza]

Góra Święta — ciągnie się od miasta Perintos (na płd. zachód od Bizancjum) do Sestos (na Chersonezie Trackim). [przypis tłumacza]

góra u Horacego, która krzyczała i lamentowała strasznie, jakoby rodząca niewiasta — „Parturient montes, nascitur ridiculus mus”, Ars. poet. 136. [przypis tłumacza]

Góra Żelazna — τὸ Σιδηροῦν ὄρος, tj. góra bazaltowa: bazalt zawiera w sobie 20% żelaza. [przypis tłumacza]

górował nad przeciwnikami liczbą — miał podobno 30 000 piechoty i 3000 jazdy, kiedy przeciwnik miał 20 000 piechoty i 2000 jazdy. [przypis tłumacza]

Góry Riphejskie — w Scytii. [przypis tłumacza]

Gobelin — wytwórca dywanów (od tego nazwa: gobeliny), posiadał farbiarnię szkarłatu nad brzegiem rzeki Bierre. [przypis tłumacza]

Gobryas — możny Asyryjczyk, któremu królewicz zabił syna. Póki żył stary król, Gobryas był mu wierny, ale po jego śmierci przeszedł na stronę Cyrusa. Później, po zdobyciu Babilonu (Cyropedia VII 5) razem z Gadatasem zabił mordercę swego syna. [przypis tłumacza]

Godfred z Luzynianu — Pół historyczna, pół mityczna osobistość, założyciel domu Lusignan w Poitou, w X wieku. [przypis tłumacza]

godło domu Burgundzkiego — złote runo, ustanowione przez Filipa Burgundzkiego w r. 1429. [przypis tłumacza]

godło — w oryginale: Aegide. [przypis tłumacza]

Godne uwagi (…) z obawy przed śmiercią — Joinville, Pamiętniki, 30. [przypis tłumacza]

godności arcykapłana, od której wszyscy kalecy byli wyłączeni — „Ani przystąpi do służby jego: jeśli będzie ślepy, jeśli chromy, jeśli małego nosa albo wielkiego, albo krzywego, jeśli złamanej nogi, jeśli ręki..” etc. Kpł 21, 18–23. [przypis tłumacza]

godności te były dziedziczne — właściwie już od 107 lat nie, gdyż począwszy od Heroda Wielkiego mianowali arcykapłanów albo królowie z dynastii idumejskiej, albo rzymscy prokuratorowie, jak świadczy sam Flawiusz w Starożytnościach XX, X. O upadku moralnym arcykapłanów p. Starożytności XX, VIII, 8: „powstał takiż rozruch między arcykapłanami i kapłanami i pierwszymi jerozolimskimi obywatelami, tak, że każda z nich strona, zebrawszy kupę awanturników i buntowników, zrobiła się ich głową, a po wzajemnym sobie urąganiu jednego czasu wszczęli między sobą bitwę, miotając na siebie kamieniami… Na ostatek arcykapłani przyszli do tej bezczelności i gwałtów, że nie wstydzili się sług swoich posyłać na miejsca, gdzie przynoszono ofiary, dla zbierania dziesięcin należących się kapłanom. A z tej przyczyny niektórzy z nich ubodzy umierali z głodu” (przekład Lippomana). Wedle świadectwa samego Flawiusza w okresie 107 lat od Heroda Wielkiego do zdobycia Jerozolimy było 28 arcykapłanów mianowanych przez królów albo prokuratorów. [przypis tłumacza]

Godzę się, iż kto nie zgłębia poglądów Kopernika — Z tego widać, że naukę Kopernika uważał Pascal wyłącznie za „pogląd”. [przypis tłumacza]

godziny drugiej — tj. ósmej. [przypis tłumacza]

godziwą — πρέπον, honestum, ehrenvoll (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]