Przypisy

pozwalał robić liktorom to, czego by nie śmieli robić trybunowie… — porównaj księgę IV, rozdz. IV, ustęp o comitia curiata. [przypis tłumacza]

pozwali przed sąd Kalliksejnosa, twierdząc, że to (…) sprzeczne z prawem — źrenicą praworządności demokratycznej, jej chlubą i warunkiem istnienia jest możność oskarżenia wnioskodawcy, że zgłosił wniosek sprzeczny z obowiązującymi prawami (grafé paranomon). Zatem niemożliwe było w Atenach wystąpić np. z wnioskiem zabrania wina ze składu najbogatszego kupca celem rozdziału między obecnych na zgromadzeniu, mimo iż niewątpliwie wniosek taki miałby zapewnioną większość. Jeżeli ktoś na zgromadzeniu pod przysięgą oświadczył, że wnioskodawcę oskarży o podanie wniosku sprzecznego z prawem, zawieszano sprawę aż do rozstrzygnięcia sądowego. Jeśli sąd uznał wniosek za niedopuszczalny do głosowania, wymierzał wnioskodawcy karę. Jeśliby nawet skargi nie wnoszono, był wnioskodawca odpowiedzialny za uchwałę przez cały rok. W naszym wniosku starożytni zgodnie uważają za bezprawne głosowanie nad wszystkimi razem, a nie indywidualnie nad winą i karą każdego z osobna. Można by wiele innych punktów wniosku zaczepić, np. wodzów właściwie nie przesłuchano i nie dano im czasu na obronę. [przypis tłumacza]

pozwańcy (w oryg. Chicanous) — często obrywali guzy przy swej drażliwej czynności, a nawiązka za ból była ich głównym dochodem. [przypis tłumacza]

pozwany do sądu — oskarżenie o bezbożność wnosi się do archonta „króla” (basileus). Archont wzywał oskarżonego do postawienia zarzutów skardze. Oskarżenie, jako też i podniesione przeciw niemu ze strony oskarżonego zarzuty musiały być na piśmie. Obie strony zaprzysięgają swe wywody. To postępowanie zwało się anakrisis (przesłuchiwanie). Główna rozprawa (proces) przed sądem przysięgłych (trybunał z 501 sędziów, heliaja) odbywała się później. Sądem nazwany tu sąd przysięgłych. [przypis tłumacza]

Pozwól mi więc oznajmić Lidyjczykom… — u Herodota daje Krezus inną radę. Gdy siedział obok Cyrusa pełen cichej rezygnacji, zauważył, jak Persowie rabują miasto. Poprosiwszy więc Cyrusa o pozwolenie odezwania się, zapytał go: „Co ten tłum ludzi robi z takim pośpiechem?” — „Plądruje twe miasto i twe skarby” — odpowiedział król perski. — „Nie moje, tylko twoje” — odparł Lidyjczyk. Na to Cyrus oddalił obecnych i spytał Krezusa o radę, co począć. Ten poradził mu, aby przy pomocy przybocznej straży odebrać łupy żołnierzom, z uzasadnieniem, że Zeusowi należy się dziesięcina. Nikt nie będzie mógł oprzeć się tak słusznemu żądaniu. Cyrus zastosował się do tej rady. U Ksenofonta wygląda to moralniej i praktyczniej. [przypis tłumacza]

pozwolił ją utrącić drogą zaprzysiężonych podań o odroczenie — po przejściu uchwały mógł ktokolwiek zażądać pod przysięgą odroczenia terminu jej ważności, dopóki nie wniesie skargi o nieprawność wniosku. [przypis tłumacza]

pozwolił mu [Antypatrowi] odbudować zburzone mury obronne — por. Starożytności XIV, VIII, 5; pozwolenie odbudowania murów wedle tego źródła dane było Hyrkanowi. [przypis tłumacza]

Pozwolili im też nazywać się Macedończykami — por. Starożytności XII, 1, Przeciw Apionowi II, 4 (tytuł zaszczytny). [przypis tłumacza]

pozwolono ją odegrać (…) jedynie (…) w pokoju, dla samego króla — Atalia ukazała się na scenie dopiero w 30 lat później za Regencji. [przypis tłumacza]

po zwycięskiej walce przywlekli (…) z całą załogą — możliwe, że na tym statku był wódz Leon, gdyż nie ma później o nim mowy jako o wodzu, natomiast występuje wódz Lizjasz. [przypis tłumacza]

Pozydoniusza (…) złem — Cyceron, Rozmowy tuskulańskie, II, 25. [przypis tłumacza]

Pozydoniusz, uciśniony (…) chorobą (…) złem — Cyceron, Rozmowy tuskulańskie, II, 25. [przypis tłumacza]

prace Kanta — niektóre z tych prac zostały przełożone na język polski. I tak: Rozprawa filozoficzna o religii i moralności, przeł. Mrongowius, Gdańsk, 1854; Marzenia jasnowidzącego. Krytyka czystego rozumu, przeł. Chmielowski, Warszawa, 1904; Prolegomena, przeł. R. Piątkowski, Warszawa, 1901; Uzasadnienie metafizyki moralności, przeł. M. Wartenberg, Lwów, 1906; Krytyka praktycznego rozumu, przeł. F. Kierski, przejrzał i wstępem zaopatrzył M. Wartenberg, Lwów, 1911; Krytyka praktycznego rozumu, przeł. B. Bornstein, Warszawa, 1911. [przypis tłumacza]

prac Kanta, których jest bardzo wiele — szczegółowy spis podaje każdy podręcznik historii filozofii. Zestawienie chronologiczne (według dat wyjścia), bardzo wygodne, znaleźć można przy końcu monografii Paulsena: Immanuel Kant, sein Leben und seine Lehre, Stuttgart, 1904 (Frommanns Klassiker der Philosophie, t. 7). Jeśli zaś idzie o ugrupowanie i szczegółowy podział, por. dwutomowe dzieło K. Fischera: Immanuel Kant und seine Lehre, Heidelberg, 1898, cz. I (t. 4. jego Geschichte der neueren Philosophie), s. 121 i in. [przypis tłumacza]

pracując jako dyrektor muzyki i kompozytor — Griesebach zaznacza, że w ciągu maja, czerwca i lipca 1808 r. Hoffmann ułożył Canzoni per quatro voci alla capella, a mianowicie 1) Ave maris Stella w F dur, 2) De profundis clamavi w E moll, 3) Gloria patri w C dur, 4) Salve redemptor w A moll, 5) O Sanctissima w F dur, 6) Salve regina w D moll. [przypis tłumacza]

pracy o polskich przekładach dramatów Szekspira — dr Władysław Tarnawski, O polskich przekładach Szekspira, nakładem Akademii Umiejętności, Kraków 1914. [przypis tłumacza]

pradziad [Marka Aureliusza] — Catilius Severus [właśc. Lucius Catilius Severus Julianus Claudius Reginus, dwukrotny konsul (110, 120 n.e.), prefekt Rzymu, był dla matki Marka Aureliusza dziadkiem od strony matki; red. WL]. [przypis tłumacza]

praeciput — suma, którą żona ma prawo odłożyć dla siebie z majątku, przed jego rozdziałem. [przypis tłumacza]

praeco — κῆρυξ, dosłownie: obwoływacz, którego to wyrażenia zwykle w niniejszym przekładzie używam, gdy chodzi o keryksów żydowskich, a nie o keryksów wojska rzymskiego. Wyrażenie Henkla „герольдъ” (w tym wypadku użył wyjątkowo słowa „вѣстиникъ”) jest niewłaściwe, gdyż heroldów znały tylko średnie wieki. Bliższe szczegóły o słowie praeco p. Lübkera Reallexikon, Praecones. [przypis tłumacza]

praetorium — τὸ στρατήγιον [strategonion, namiot wodza], Felderrnzelt (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

Praetulerim (…) ringi (łac.) — „Wolę, by mnie za bzika lub za lenia miano/ Byle mi szczęście niosły te moje przywary,/ Choćby szczęście ułudne, niż świadomie cierpieć!” (Horatius, Epistulae, II, 2, 126.; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

pragnąłem wyzyskać moją reputację „gorszącego” pisarza, i, w niezawodnym sposobie, skłonić publiczność do przeczytania tego dziełka, skazanego, w zwyczajnych warunkach, na pleśnienie na półkach nielicznych bibliotek naukowych — Istotnie, już po ukończeniu tej pracy, dowiedziałem się, iż Rozprawa o metodzie ukazała się w polskim języku w r. 1878 i została dostojnie zamarynowana jako 1 tom Biblioteki filozoficznej. Cieszę się, że nie wiedziałem o tym, gdyż byłoby mnie to zapewne odwróciło od zamiaru przekładania jej samemu i pozbawiło wielu miłych wrażeń. Może zresztą i praktycznie przyda się moja praca, gdyż, jak mi mówił jeden ze słuchaczy, studenci seminarium filozoficznego czytają obecnie Rozprawę o metodzie po niemiecku… [przypis tłumacza]

pragnę uzyskać to, co najmniej przystoi tyranowi — Hieron chce miłość zyskać, wyprosić, a nie wymusić, choć jemu, jako tyranowi, najmniej przystoi życzyć sobie, by ktoś z jego otoczenia posiadał niezależny umysł, własną wolę i swobodę postępowania. [przypis tłumacza]

pragnień dodatnich lub ujemnych — Pragnienie dodatnie = pragnę, żeby się coś stało. Pragnienie ujemne = pragnę, żeby się coś nie stało. [przypis tłumacza]

pragnienie (…) cudnych dzieł, które niebo stworzyło dla ludzi — Tartufe, nawykłszy do tego uduchowionego języka, wpada weń mimo woli w swoich oświadczynach, które mają też styl jakiegoś „aktu strzelistego”, nabierając przez to tym mocniejszego smaku. [przypis tłumacza]

praktycznego rozumu, wraz z jego kategorycznymi imperatywami zawartymi w twierdzeniach Kanta — zob. Wstęp, rozdz. 3. [przypis tłumacza]

pramatkę narodu naszego — μητέρα τοῦ γένους ἡμῶν. [przypis tłumacza]

Pras — gdzieś niedaleko na północ od góry Narhtakion. [przypis tłumacza]

prasowaczka (ceriaria) — prawdopodobnie kobieta zajmująca się usztywnianiem niektórych szat czy ich części za pomocą wosku. [przypis tłumacza]

Pravum est coromnium et inscrutabile: quis cognoscet illud? (łac.) — Najzdradliwsze ze wszystkiego jest serce i najprzewrotniejsze: któż je pozna? [przypis tłumacza]

prawa są tylko autentycznymi aktami woli powszechnej — to znaczy dokonanymi we właściwych formach, zabezpieczających zgodność z wolą powszechną uchwały, mającej ją przejawiać. [przypis tłumacza]

Prawda boża nie potrzebuje naszego kłamstwa — parafraza słów z Hi 13, 7. [przypis tłumacza]

Prawda, iż trzeba powołania, ale nie z wyroków Rady — Wyrok ten wydał katowi przekład łaciński Prowincjałek (1660). [przypis tłumacza]

Prawda w winie — La verité dans le vin, czyli les Désagréments de la galanterie, wdzięczna komedyjka stanowiąca idealny model literatury lekkiego autoramentu XVIII wieku. [przypis tłumacza]

Prawda, że niejedno kłamstwo można powiedzieć co do niego, jeśli chodzi o coś, co nie wyszło na światło dzienne — gdyż nie można by udowodnić, że to nieprawda. [przypis tłumacza]

prawdę, którą Kartezjusz (…) posuwał tak daleko, że uznawał, iż tylko medycyna zmienić może wraz z ciałem umysł i obyczaje — „Nawet bowiem umysł” powiada Kartezjusz w Rozprawie o metodzie (cz. VI), „zależy tak silnie od natury i ułożenia narządów ciała, że, jeżeli możebnym jest znaleźć jakiś sposób, który by uczynił pospólnie ludzi bardziej roztropnymi i zmyślnymi, niż dotąd, sądzę, iż w medycynie właśnie należy go szukać”. Podzielał to zdanie całkowicie mistrz de la Mettriego, pozostający pod wpływem filozofii kartezjańskiej, a i Holbach powtórzył je później niemal dosłownie w Systemacie Natury. [przypis tłumacza]

prawd najpowszechniej uznanych — nie poglądów lub przesądów. [przypis tłumacza]

Prawdopodobieństwo — Wciąż mowa o owych opinions pobables, którym rzekomo wystarcza powaga jednego z kazuistów. [przypis tłumacza]

prawdopodobne — probable: opinia mająca za sobą jakąś powagę (przyczynek do polemiki z jezuitami w Prowincjałkach). Oto cytat z powagi kazuistycznej: „Mniemanie nazywa się prawdopodobne, jeżeli się opiera na racjach mających pewne uzasadnienie. Stąd płynie niekiedy, iż jeden autor bardzo poważny może uczynić mniemanie prawdopodobnym”. [przypis tłumacza]

prawdziwe obrzezanie — Rz 2, 28. [przypis tłumacza]

prawdziwy chleb niebieski — J 6, 56. [przypis tłumacza]

prawdziwy Izraelita — J 6, 32. [przypis tłumacza]

prawdziwym teizmem oraz tym, co można nazwać boskim prawem naturalnym — zasady tej naturalnej religii rozwija Russo w głośnym Wyznaniu wiary wikarego sabaudzkiego, wchodzącym w skład Emila. [przypis tłumacza]

prawem — w znaczeniu prawa przyrody. [przypis tłumacza]

Prawiczka — La Pucelle, długi heroikomiczny poemat Woltera, będący parodią dziejów Joanny d'Arc, cieszył się wówczas we Francji niezmierną poczytnością i rozgłosem. [przypis tłumacza]

Prawie nadzmysłowy prototypie Aleksasa — dosłownie „prawie najbardziej absolutny Aleksasie”. Szekspir miał na myśli kategorie Platona, o których musiał mieć pośrednią wiadomość. [przypis tłumacza]

prawnie — w oryginale: juridisch. [przypis tłumacza]

prawo broni naszym książętom wina, oni zaś posuwają się do wybryków opilstwa spychających ich poniżej godności ludzkiej — Szach Soliman (zm. 1694) oraz Szach Hussein, panujący w Persji w chwili powstania tej książki, hołdowali nałogowi pijaństwa. [przypis tłumacza]

prawodawca, który nie może użyć ani siły, ani argumentów — ponieważ prawodawca nie posiada władzy wywierania przymusu, a trudno mu jest przemówić do rozumu ludzi stojących na niskim stopniu rozwoju umysłowego. [przypis tłumacza]

Prawodawca — Mojżesz. [przypis tłumacza]

Prawodawca nasz kary za nią wyznaczył — takiego przepisu nie ma w Zakonie Mojżeszowym; Flawiusz najwidoczniej powołuje się na jakieś prawo zwyczajowe. Zresztą w wielu miejscach dzieła niniejszego niejednego samobójcę przedstawia jako bohatera [z drugiej strony por. zachowanie obrońców Masady w IX, IX, 1, którzy wybrali zbiorową śmierć, organizując to tak, żeby tylko ostatni z nich popełnił samobójstwo; red. WL]. [przypis tłumacza]

prawo jego w tym względzie nie jest zupełnie jasne — nie jest jasne, gdyż ułaskawienie jest aktem szczegółowym. [przypis tłumacza]

Prawo pierwszego zawłaszczającego, aczkolwiek bardziej rzeczywiste niż prawo silniejszego, staje się prawdziwym prawem dopiero po ustanowieniu prawa własności… — posiadanie doznaje w państwach cywilizowanych prowizorycznej obrony prawnej. Nie może być bezkarnie naruszane. Zawłaszczenie jest jednym z tytułów nabycia własności: Russo stara się w dalszym ciągu ustalić warunki, pod jakimi przepis ten mógłby być słuszny. [przypis tłumacza]

prawo — tutaj w znaczeniu faktycznej możności. [przypis tłumacza]

Prémontval — zarówno Prémontval, jak jego żona istnieli autentycznie; Prémontval, uprowadziwszy pannę Pigeon, żył jakiś czas w Szwajcarii, potem w Berlinie, gdzie mimo godności członka Akademii Królewskiej, wiódł życie skromne i ubogie. Umarł w r. 1764. Pani Prémontval była lektorką żony księcia Henryka pruskiego; umarła w r. 1767, więc również przed powstaniem tej opowieści. [przypis tłumacza]

Prévost, [Antoine (1697–1763)] — autor Manon Lescaut i licznych powieści. [przypis tłumacza]

Prévost, [Antoine (1697–1763)] — autor Manon Lescaut. [przypis tłumacza]

Precz kundle (…) — Również to zakończenie, w którym Rabelais tak agresywnie występuje przeciw swym potężnym wrogom, dowodzi, do jakiego stopnia musiał się czuć bezpieczny poparciem jeszcze potężniejszych protektorów. [przypis tłumacza]

Precz z książkami! — stoicy byli przeciwni czytaniu książek. Seneka powiada, że badanie samego siebie jest więcej warte od ślęczenia nad księgami. [przypis tłumacza]

Precz z ludzką słabością — Tu, w tym małym zakresie, pokazuje nam Molier, czym mógłby być Orgon w wielkim: człowiek tego typu mógłby być inkwizytorem i posyłać ludzi na stos. [przypis tłumacza]

prefekt Worms-Clavelin administrował powściągliwie, z placem Beauvau korespondował zwięźle — przy placu Beauvau w Paryżu mieściło się ministerstwo spraw wewnętrznych. [przypis tłumacza]

prefix — zapis wdowi oznaczony za wspólnem porozumieniem. [przypis tłumacza]

premonstranci — zakon założony przez św. Norberta w r. 1120. Nosili habit biały, z czystej wełny, bez bielizny pod spodem. [przypis tłumacza]

presto (wł.) — szybko. [przypis tłumacza]

Priap — Bóg członka męskiego, w którego postaci Rabelais go tu przedstawia. [przypis tłumacza]

Prima (…) absolvitur — Iuvenalis, Satirae, XIII, 2. [przypis tłumacza]

Prima (…) carpsit (łac.) — „Ta pierwsza już godzina, co nam życie dała/ Ujęła nam godzinę tego życia zaraz!” (Seneca [Minor], Hercules furens, III, 874; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Primitiae (…) rudimenta — Vergilius, Aeneida, XI, 156. [przypis tłumacza]

Primoque (…) ferrum — Ovidius, Metamorphoses, XV, 106. [przypis tłumacza]

primus (…) decernit (łac.) — „Pierwszy okrzyk i pierwszy atak rozstrzyga tę bitwę” (Livius Titus, Ab Urbe condita, XXV, 41; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

principii ethicae et metaphysicae suae nexum exponit (łac.) — wyłożył związek między zasadą etyki a swoją metafizyką. [przypis tłumacza]

Principis (…) suos — Martialis, Epigrammata, VIII, 15. [przypis tłumacza]

privatio (…) praesupponit habitum (łac.) — Uczucie braku każe przypuszczać przyzwyczajenie; pewnik scholastyczny. [przypis tłumacza]

prócz innych wodzów, także Filoklesa i Adejmanta — prócz Konona, Filoklesa i Adejmanta, przyjaciela Alkibiadesa, wybrano potem jeszcze wodzami Menandra, Tydeusa i Kefizodota, nieprzyjaźnie usposobionych dla Alkibiadesa; toteż ci odepchnęli go ze wzgardą, gdy przybył do Ajgospotamoj, by służyć im swą radą. Wybrano też Teramenesa, który jednak przepadł przy dokimazji. W dniu bitwy miał Filokles naczelną komendę. [przypis tłumacza]

Prócz jedynego — oprócz Prometeusza. [przypis tłumacza]

prócz tego miało zostać dziesięć okrętów taksiarchów, dziesięć samijskich i trzy nauarchów — na szukanie rozbitków przeznaczono właśnie okręty samijskie, nauarchów i taksiarchów, gdyż one, stojąc w centrum (zob. opis bitwy w ustępie 2), nie brały większego udziału w bitwie i jako najmniej uszkodzone nadawały się do tego celu najlepiej. [przypis tłumacza]

prócz tego wojsko, które sam przywiódł — miał wojsko, z którym ruszył na wojnę (p. rozdz. I), posiłki z greckich miast w Azji, z greckich miast w Tracji, byłych żołnierzy Cyrusa Młodszego, znanych z Anabazy, razem z Ksenofontem. [przypis tłumacza]

prócz tego wszystkiego spada na Rzym wielka wojna… — por. Starożytności XIV, XI, 2–XI, 6. [przypis tłumacza]

próg cudzoziemców — ὅρον τῶν βεβήλων, właściwie: granica niepoświęconych, laików lub tym podobnie. Były tam umieszczone tablice z napisem: Μηδενα αλλογενη εισπορευεσθαι εντος του περι το ιερον τρυϕακτου και περιβολου ος δ᾽ αν ληϕθη εαυτω αιτιος εσται δια το εξακολουθειν θανατον, wedle tablicy znalezionej przez Clermont-Ganneau („Niechaj żaden cudzoziemiec nie śmie minąć obwiedzenia przybytku i otocza (hebr. soreg); kto zostałby zatrzymany, sam sobie winien będzie, jeżeli w trop za nim pójdzie śmierć”. Słowa te były przedmiotem licznych dyskusji; jedni mniemali, że chodziło tu o karę śmierci w zwykłym znaczeniu tego słowa, inni, że o ostrzeżenie przed tak zwanym sądem bożym. Ale i na to panuje zgoda, że Flawiusz i Filon rozumieli to w sensie pierwszym, p. dalej VI, XI, 4). Napisy były także w łacińskim języku, co widać z VI, XI, 4. [przypis tłumacza]

Próg Przęświęty — właściwie Święte Świętych, τὸ ἅγιον. [przypis tłumacza]

Próżność, przyjemność pokazywania drugim… — To zdanie było na marginesie [przypis tłumacza]

pro ara et focis — o ołtarz i ognisko; [przen.] o najświętsze dobro. [przypis tłumacza]

(…) — Problem. sec. XXXIIL 9. [przypis tłumacza]

proboszcz z Meudon — Rabelais (1490–1552). [przypis tłumacza]

probulos, jeden z dziewięciu dyktatorów — patrz Przedmowa. [przypis tłumacza]

proca — proca to rzemień szerszy w środku, gdzie umieszczano kamień; oba końce ujmowano w dłoń. [przypis tłumacza]

procent jednych i drugich stale rośnie — statystyka w różnych rozprawach, między innymi w J. K. Ingrama rozprawie o słabych końcówkach u Szekspira (The Weak Endigs of Shakespeare), „Transactions of New Shakespeare Society” 1874). Polemikę co do rozróżniania końcówek lekkich i słabych możemy pominąć. [przypis tłumacza]

procent [końcówek] lekkich — patrz w części drugiej Wstępu. [przypis tłumacza]

Prodikos z Keos (wyspa opodal Attyki) — współczesny Sokratesowi sofista, zajmował się z upodobaniem synonimiką (rozróżnianiem wyrazów o pokrewnym znaczeniu, np. spór, kłótnia) i wygłaszał wykłady treści moralno-pedagogicznej. Taki wykład podaje tu Ksenofont w swojej przeróbce (zob. koniec tego ustępu). Tę opowieść Prodikosa przytacza Sokrates w rozmowie z Arystypem z Cyreny, wielbicielem próżniactwa i rozkoszy, na poparcie zdania, że bez pracy i trudu nie ma szczęścia. [przypis tłumacza]

Prodita lege. — Impleta cerne. — Implenda collige (łac.) — Podane czytaj. Pełne oglądaj. Mające być napełnione zbieraj. [przypis tłumacza]

Prodykos z Keos (wyspy sąsiadującej z Attyką) — zastanawiał się nad różnicą słów pokrewnego znaczenia (synonimów), np. wróg: nieprzyjaciel; autor opowieści o Herkulesie na rozstajnych drogach. [przypis tłumacza]

Prodyk — Prodikos z wyspy Keos, sofista współczesny, znany z wykładów o właściwym użyciu i znaczeniu wyrazów; sławna jest jego opowieść o Heraklesie na rozstajnych drogach. [przypis tłumacza]

Proetydy — Oszalałe córki Protosa, które w mniemaniu, iż są krowami, uganiały po polach. [przypis tłumacza]

Prof. Dyboski występuje nawet z przypuszczeniem… — O sonetach i poematach Szekspira. Warszawa–Kraków 1914. W ogóle warto przeczytać, co pisze tam (str. 69–71) o stosunku naszego dramatu do sonetów. [przypis tłumacza]

Profecto (…) comparant — Augustinus Aurelius, De civitate Dei, XII, 15. [przypis tłumacza]

Profecto (…) obscuratque — Sallustius, Catilina 8. [przypis tłumacza]

profesor Boissone — profesor prawa i radca sądu w Tuluzie. [przypis tłumacza]

Proinde (…) fugienda — Lucretius, De rerum natura, IV, 500. [przypis tłumacza]

Prokles z Halisarny i Teutranii, potomek Damarata — por. ks. II 1 i 2. [przypis tłumacza]

Proklus — Perypatetyk z II stulecia, komentator Arystotelesa. [przypis tłumacza]