Przypisy

pękła mu jakaś żyła — τῶν σπλάγχνων (…) σπαραττομένων, laceratis visceribus [pominięto odpowiedniki w tłum. niemieckim i rosyjskim]. [przypis tłumacza]

Pétau, [Denis] (1583–1652) — jezuita, słynny chronologista francuski [płodny autor, erudyta, zajmujący się patrystyką, historią, filozofią, historią dogmatyki, stworzył m.in. cenione Tabulae chronologicae (Tablice chronologiczne, 1628), których skrócona wersja Rationarium temporum, została przetłumaczona na francuski; red. WL]. [przypis tłumacza]

pea — pasmo nieskoszonego zboża na polu, pozostawione dla ubogich. [przypis tłumacza]

pectus (…) facit — Quintilianus, Institutio oratoria X, 7. [przypis tłumacza]

pecuniae obediunt omnia (łac.) — Pieniądzowi posłuszne jest wszystko. [przypis tłumacza]

pecunia est vita hominis, et optimus fidejussor in necessitatibus (łac.) — Pieniądz jest życiem człowieka i najlepszą poręką w ciężkiej potrzebie. [przypis tłumacza]

pecuniarum (…) videri — Cicero, De officiis, I, 14. [przypis tłumacza]

pedagog — po grecku paidagogos, „wiodący chłopców”, który prowadził ich do szkoły. Było to rzeczywiście grzechem przeciw wychowaniu. Niewolnik, który widział w dziecku swego przyszłego pana, nie mógł okazać potrzebnej stanowczości, nawet gdyby miał potrzebne dla swego zadania zrozumienie. [przypis tłumacza]

peioraque (…) metallo — Iuvenalis, Satirae XIII, 28. [przypis tłumacza]

Pejrajon — miejsc tej nazwy jest w Grecji więcej [gdyż gr. peraia oznacza ziemię naprzeciwko]. Tu mowa nie tylko o porcie nad Zatoką Koryncką, lecz także o całym szmacie ziemi wrzynającym się w Zatokę Koryncką [ob. półwysep Perachora]. [przypis tłumacza]

pejsy — długie pasma włosów na skroniach, zwieszające się przed uszami, noszone przez ortodoksyjnych Żydów. [przypis tłumacza]

Pejus (…) succurreret — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 53. [przypis tłumacza]

Pejzander z Acharnaj (najludniejszej gminy attyckiej) — przedmiot szyderstw i docinków komedii, która kpiła z jego przekupności i tchórzostwa. W 415 r. był sędzią śledczym w procesie hermokopidów (o połamanie posągów Hermesa), w 411 brał udział w zamachu stanu mającym na celu obalenie demokracji i należał do oligarchicznej Rady Czterystu. Po upadku Czterystu uciekł do Sparty. [przypis tłumacza]

pełne Imię Boga Szem Hameforesz — Jehowa. [przypis tłumacza]

pełniący u Kallikratidasa służbę sternika — sternik jest doświadczonym i poważnym oficerem okrętowym; kapitan-trierarcha to właściciel, niemający czasem pojęcia o morzu; na naradzie wojennej pyta strateg o zdanie sternika, nie właściciela; sternik admirała jest jego zastępcą. [przypis tłumacza]

pełnić swoje osobiste sprawy bez niczyjej krzywdy — Sformułowanie u Montaigne'a (Próby III, 9). [przypis tłumacza]

Pełno jest w dziejach owych powszechnych zaraz i morów, które raz po raz trapiły świat. Powiadają między innymi o jednej tak gwałtownej, że wypaliła nawet korzenie roślin — dżuma azjatycka, która w latach 1348–1350 skosiła w samej Europie przeszło 25 milionów ludzi. [przypis tłumacza]

pelagianie — wyznawcy Pelagiusza, kacerza w V wieku, przeczyli grzechowi pierworodnemu, uważali, iż Adam był już przed upadkiem śmiertelny, przeczyli „skutecznej łasce” etc. Naukę Pelagiusza potępili papieże; mimo to sekta ta zyskała wielu zwolenników; walczył przeciw nim zwłaszcza św. Augustyn w dziele De gratia contra Pelagianos. Sektę semipelagianów stworzył również w V wieku pewien mnich z Marsylii: ograniczyli oni poglądy Pelagiusza, głosząc, iż wprawdzie początek nawrócenia zależy od wolnej woli, ale dopełnienie go zależy od łaski Boga etc. Zajmowali oni pośrednie miejsce między pelagianami a prawowiernymi i również zyskali wielu wyznawców. Przeciw nim także walczył św. Augustyn. Pascal nieraz pomawia jezuitów o herezję semipelagiańską. [przypis tłumacza]

Peleus dostał za nią [za skromność] miecz… — druga Putyfarowa i drugi Józef. Piękna a namiętna Hippolita, żona króla z Jolku, Akastosa, nie mogąc ślicznego a skromnego Peleusa uwieść, oczerniła go przed mężem, że ją napastuje miłością. Akastos zwabił go na polowanie: bezbronny byłby musiał zginąć, ale bogowie za skromność podają mu cudowny „niezłomny” miecz roboty Hefajsta. W ten sposób uniknął śmierci, a nawet pokonał Kentaurów. [przypis tłumacza]

Pella — Filip uczynił Pellę stolicą Macedonii w miejsce Ajgaj. [przypis tłumacza]

Pella — Πέλλα, miasto na pograniczu Perei między jeziorem Genezaret a Morzem Martwym, dzisiejsze Tubakat Fahil. [przypis tłumacza]

Pellene — [miejscowość] w Lakonii, na płn.-zach. od Sparty, nad rzeką Eurotasem, na drodze do Arkadii. Odróżnić należy inną Pellene w Achai. [przypis tłumacza]

peltaści — lekkozbrojna piechota, zaopatrzona w małe, lekkie tarcze (pelty) i oszczep do rzucania. [przypis tłumacza]

peltaści — lekkozbrojna piechota, zaopatrzona w małe, lekkie tarcze (pelty) i oszczep do rzucania. Znaczenie tego gatunku broni wtedy zaczęło właśnie wzrastać, głównie dzięki doświadczeniom Ksenofonta w Azji w 400 r. [przypis tłumacza]

Peluzjum — Πηλούσιον, LXX Σάις (Ez 30, 15), po arab. dziś Tell Farama, ongi słynny port, „klucz” Egiptu. [przypis tłumacza]

penestowie — chłopi tesalscy, stanowiskiem [położeniem] swym przypominający helotów spartańskich. Teramenes, ironicznie usprawiedliwiając brak wiadomości co do tej sprawy Kritiasa, piętnuje „stałość przekonań arystokratycznych” arystokraty, planującego rzeź panów. [przypis tłumacza]

pensum (łac.) — zadanie (stale do odrobienia dawane). [przypis tłumacza]

pentekontera — pięćdziesięciowiosłowiec, okręt mający po 25 wioseł z jednej i drugiej strony. [przypis tłumacza]

Pentezylea — uniwersytet, wbrew woli którego stanął układ między papieżem i królem. [przypis tłumacza]

Peonowie — szczep mieszany, zajmował obszary później zmacedonizowane. [przypis tłumacza]

Peparetos — druga w łańcuchu wysp naprzeciw Półwyspu Magnezyjskiego. [przypis tłumacza]

Peraita Niger — p. wyżej II, XIX, 2 i XX, 4. [przypis tłumacza]

Perchè (…) mente — Torquato Tasso, Jerozolima wyzwolona, II, 74. [przypis tłumacza]

Perdam (…) reprobabo — Biblia, 1 Kor, 1:19. [przypis tłumacza]

per dispositos (…) pervenit — Livius Titus, Ab Urbe condita, 37, 7. [przypis tłumacza]

perduto, che il diavolo vi porti! (wł.) — [jestem] zgubiony, niech was diabli wezmą. [przypis tłumacza]

Perea — Περαία, LXX πέραν του Ιορδάνου, NT περί Ιορδάνην Περαία. [przypis tłumacza]

Perejczyków — Περαίων (Niese), πέξων (Dindorf), co było niejasne. [przypis tłumacza]

Perfusus sanie vittas atroque veneno (łac.) — Czarnym jadem okryty i posoką zlany. [przypis tłumacza]

Pergamon — Πέργαμον, miasto w Myzji, dziś Bergama. [przypis tłumacza]

Pergamus — wyzwoleniec cesarza Werusa. [przypis tłumacza]

Perinde potuit abolefactam cum violentia cataclysmi (…) (łac.)— „Toteż mógł ją, zniszczoną gwałtownością potopu, znowu ukształtować duchem, jak po zburzeniu Jerozolimy przez Babilończyków wszelkie zabytki literatury żydowskiej zostały, jak wiadomo, odtworzone”. [przypis tłumacza]

Periodyczne zgromadzenia, o których poprzednio mówiłem — księga III, rozdz. XIII. [przypis tłumacza]

periojkowie — dawni mieszkańcy Peloponezu, Achajowie zawojowani przez Dorów, posiadający wolność osobistą. [przypis tłumacza]

periojkowie — poddani Spartan zajmujący się handlem i rzemiosłami, politycznie Spartanom nierówni. [przypis tłumacza]

per (…) ludit — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 18. [przypis tłumacza]

Permito divis caetera — „Resztę zostawiam bogom”, por. Horatius, Odae I, 9, 9. [przypis tłumacza]

Pernetti, Jacob (1696–1777) — historyk i przyrodnik, autor Listów filozoficznych o fizjonomiach. [przypis tłumacza]

per non parer troppo coglione (wł.) — drastyczne wyrażenie, którego sens jest: „aby nie uchodzić za dudka”. [przypis tłumacza]

perpetuum mobile (łac.) — Tzn. zarówno nieosiągalne. [przypis tłumacza]

Persejdowie wywodzą swe imię od Perseusza — do królewny argiwskiej Danae, zamkniętej w żelaznej wieży, zstąpił Zeus w postaci złotego deszczu. Danae powiła wnet syna, Perseusza, sławnego później zabójcę Meduzy. Perseusz ożenił się z Andromedą, królewną etiopską (Etiopia to Nubia, na południe od Egiptu), zabiwszy morskiego potwora, któremu ją rodzice za karę swych grzechów mieli oddać na pożarcie. Synem Perseusza i Andromedy był Perses, praojciec Persów. [greckie wyjaśnienie mityczne; w rzeczywistości Kambyzes należał do rodu wywodzącego się od jego dziadka, władcy Anszanu, Teispesa, który wg legendy dynastycznej miał być synem Achemenesa (Achajmenesa); z kolei etymologia staroperskiego słowa Pārsa (Persja, Pers) pozostaje niepewna; red. WL]. [przypis tłumacza]

Persepolis — [stolica staroż. imperium perskiego, po zdobyciu przez Aleksandra Wielkiego zniszczona w pożarze; red. WL] w przenośni tej, Persepolis oznacza oczywiście Paryż. [przypis tłumacza]

Perseusz, król Macedonii, Paweł Emilian — Cicero Tuscul. V. 40. cyt. u Montaigne, Próby I, 19. [przypis tłumacza]

perskie łuki są duże — tak samo jak greckie. [przypis tłumacza]

perskie prawa już z góry troszczą się o to, aby obywatele zgoła nie byli takimi, żeby pożądali jakiegoś nikczemnego lub hańbiącego czynu — tak samo wyraża się Ksenofont o prawach Sparty (Konstytucja Lacedemończyków, rozdz. 2). [przypis tłumacza]

persona piacularis — osoba pokutująca, pokutnik. [przypis tłumacza]

perspicuitas (…) elevatur — Cicero, De natura deorum, III, 4. [przypis tłumacza]

Perszerończycy i Mancejanowie — Mieszkańcy okolic Perche, Maine i Normandii zdawna osławieni byli z przedajności świadectwa. [przypis tłumacza]

perukarza, strojnisia, (…) jakim jest syn Ksenofanta— tym synem Ksenofantesa był Hieronym, poeta liryczny, z którego drwi Arystofanes w Chamach Acharnejskich [ob. tłum. jako: Acharnejczycy; red. WL] 389, że ma tak olbrzymie włosy, iż staje się niewidoczny, jak pod czapką Plutona „Niewidką”. [przypis tłumacza]

perusz — odludek, wiecznie ślęczący w bóżnicy nad księgami, sprawy świata go nie interesują. [przypis tłumacza]

Per (…) viam — Manilius, Astronomica, I, 59. [przypis tłumacza]

Peryander (…) — por. Diogenes Laertios, Życie Peryandra [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów I, 96. [przypis tłumacza]

Perykles — naczelnik państwa attyckiego w wojnie peloponeskiej, umysł genialny, natura arystokratyczna o głęboko demokratycznym poczuciu; zmarł na zarazę w drugim roku wojny. [przypis tłumacza]

Perykles — syn wielkiego Peryklesa (zm. 429), zrodzony z Aspazji z Miletu. Po śmierci prawowitych synów za zgodą ludu wpisany do fratrii i demu ojca, dziedziczy majątek ojca i imię. W r. 410/09 hellenotamias, tj. skarbnik Związku Morskiego (morskiego państwa ateńskiego). [przypis tłumacza]

Pesach — dosł.: „przeskoczyć, ominąć”; nazwa świąt wielkanocnych, pochodząca stąd, że według Biblii dziesiątą plagą, którą Bóg doświadczył Egipcjan przed wyzwoleniem Żydów z ich niewoli, było uśmiercenie egipskich niemowląt pierworodnych płci męskiej, czego dokonując Pan Bóg omijał (przeskakiwał) te domy, w których mieszkali Żydzi (pomazane uprzednio krwią baranka). W święta te Żydom nie wolno spożywać chleba, bułek ani żadnego pieczywa wypiekanego na drożdżach. Ponadto nie wolno używać naczyń, w których gotuje się przez cały rok, gdyż zachodzi obawa, by nie zjeść czegoś, co nie jest przaśne. Używa się więc wtedy specjalnych naczyń oraz jadła dozwolonego przez ściśle przestrzegane przepisy religijne. Pesach jest też nazwą ofiary religijnej w formie uczty, libacji sakralnej. [przypis tłumacza]

pesachowe piece — gliniane piece, w których pieczono mięso ze złożonego w ofierze baranka. [przypis tłumacza]

Pesach — Pascha; święto upamiętniające wyjście Żydów z Egiptu. [przypis tłumacza]

Pesach — Pascha, Wielkanoc, Święto Wolności upamiętniające wyjście Żydów z Egiptu. [przypis tłumacza]

peste alla fortuna (wł.) — co za los. [przypis tłumacza]

petalizm — wygnanie praktykowane w Syrakuzach, analogiczne z ateńskim ostracyzmem; z tą różnicą, że nie na 10, ale na 5 lat. [przypis tłumacza]

Petenti dabitur (łac.) — „Proszącemu będzie dane” (Mt 7, 47). [przypis tłumacza]

Petite (…) canis (łac.) — „Stąd zaczerpcie, młodzieńcy, wskazówek dla ducha./ I zasobów na drogę starości daleką” (Aulus Persius Flaccus, Satirae, V, 64-65; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

petitio principii — nazywa się tak błąd logiczny, który popełniamy, gdy przyjmujemy już w założeniu twierdzenie, które dopiero mamy udowodnić. [przypis tłumacza]

Petozirys — staroegipski matematyk. [przypis tłumacza]

Petra — Πέτρα, także Ἄρκη (Starożytności IV, IV, 7), hebr. Sela (סֶלַע Sdz 1, 36; 2 Krl 14, 7), dziś Wadi-Musa (ruiny, nekropole, teatr). [przypis tłumacza]

pewien artysta rzymski — sam Stendhal. [przypis tłumacza]

Pewien cudzoziemiec (…) nieprzyjaciół — Plutarch, Dionizjusz Starszy, 7 [w:] Powiedzenia królów i wodzów. [przypis tłumacza]

pewien człowiek z miasta Gischala, wielce przebiegły, a zwał się Jan — p. II, XX, 6. [przypis tłumacza]

Pewien ich przyjaciel (…) odmianom — Pliniusz, Historia naturalna, XXIV, 1; z tegoż źródła większość dalszych przykładów. [przypis tłumacza]

pewien król (…) nie wierzono weń — prawdopodobnie Alfons VI, król Kastylii, zmarły w r. 1530. [przypis tłumacza]

pewien książę wówczas będący w niełasce — Talleyrand. [przypis tłumacza]

Pewien lichy zapaśnik (…) kładli — Diogenes Laertios, Diogenes z Synopy [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 62. [przypis tłumacza]

Pewien marynarz (…) tak mówił do Neptuna podczas wielkiej burzy (…) — Seneka, Listy moralne do Lucyliusza, LXXXV. [przypis tłumacza]

Pewien poseł z Abdery, wygłosiwszy długą mowę do Agisa, króla Sparty (…) — Plutarch, Powiedzenia spartańskie. [przypis tłumacza]

pewien sławny autor dał cnotę za zasadę republice — Monteskiusz w Duchu praw, księga III, rozdz. III. [przypis tłumacza]

pewien wielki pobożny autor uważa tę czynność za tak koniecznie zobowiązaną do krycia się i wstydu (…) — Augustyn z Hippony, Państwo Boże, XIV, 20. [przypis tłumacza]

Pewną jest jeszcze rzeczą, że załatwianie spraw staje się powolniejsze w miarę, im więcej osób zajmuje się nimi… — przeciw zbyt licznym kolegiom rządzącym, senatom. [przypis tłumacza]

Pewna jestem (…) ciepła i — ćwiartka przedarta, brakuje kilkunastu wierszy. [przypis tłumacza]

pewna potęga chrześcijańska wyprawiła go do króla Maroko — Podczas wojny sukcesyjnej hiszpańskiej król portugalski wyprawił istotnie do Maroko misję tego rodzaju. [przypis tłumacza]

pewnego książęcia (…) — Montaigne mówi tu prawdopodobnie, jak już nieraz poprzednio, o Henryku IV. [przypis tłumacza]

pewnej wspaniałej odmiany gotów, straszliwych ptaków drapieżnych, wszelako nieprzychodzących do przynęty i nieposłusznych rękawiczce sokolnika (…) noszą na łapach wstęgi — zakon rycerzy podwiązki, który wówczas już się był umknął władzy papieża. [przypis tłumacza]

pewne miasta wykupiły się (…) z rąk Sylli (…) — por. Cyceron, O powinnościach, III, 22. [przypis tłumacza]

Phauliusz Argijczyk ofiarował królowi Filipowi żonę (…) tak samo jak znów (…) ów Galba (…) tylko dla Mecenasa — por. Plutarch, Dialog o miłości. [przypis tłumacza]

phtyrius — wesz. [przypis tłumacza]

Phyzeter — wieloryb. [przypis tłumacza]

piąta odmiana kapuzów, świeżo ustanowiona — zakon minorytów, założony w r. 1435. [przypis tłumacza]

Piątego dnia… — Lacedemończycy, widząc przez cztery dni jedno i to samo, przestali się tą rzeczą interesować i nie zwracali na owe statki uwagi. [przypis tłumacza]

piaculum — ofiara błagalna; zbrodnia lub grzech wymagający pokuty, przebłagania, ofiary. [przypis tłumacza]

pianno (…) heatthen — mieszkańcy Indii, używając wyrazów angielskich, mają zwyczaj podwajania głosek. Wyrazy tu przytoczone brzmią po angielsku piano (fortepian) i heathen (poganin). [przypis tłumacza]

piaskowce — cegiełki do czyszczenia pokładu, robione z miękkiego piaskowego kamienia. [przypis tłumacza]