Przypisy

zawiązuje długotrwały w następstwie stosunek i przyjaźń ze znakomitym uczonym-fizjologiem Hallerem — do dziś dnia na zamku Dux, gdzie Casanova życie zakończył, leżą nietknięte stosy listów pisanych do niego przez mnóstwo ludzi z różnych stron świata. Domniemanie są tam i listy Hallera, poczytywane za zaginione. [przypis tłumacza]

Za większe nieszczęście uważał świadome zaniedbywanie dobrych uczynków niż nieświadome — niezgodne ze zdaniem Sokratesa, że wiedza cnotą, a nikt dobrowolnie nie błądzi, chyba że zdaniem autora zaniedbywać (nie spełniać) dobrych uczynków to coś innego niż błądzić (popełniać coś złego). [przypis tłumacza]

zawiedli nas do małego gabinetu, całego wytapetowanego samymi strachami — Wzorem dawnych laboratoriów czarnoksięskich. [przypis tłumacza]

zawiejcie mu nieco piaskiem w oczy (…) a oto już wszystkie chorągwie, legiony, i sam wielki Pompejusz na ich czele, pobite i rozgromione (…) jak mi się zda (…) — istotnie tu pamięć zawodzi Montaigne'a, nie Pompejusza bowiem, lecz Karacytańczyków, dziki naród w Hiszpanii, zamieszkujący groty skalne, pobił Sertoriusz tym podstępem (Plutarch, Sertoriusz, 6 [w:] Żywoty sławnych mężów). [przypis tłumacza]

zawierają one pewność tych prawd — Grzechu pierworodnego i odkupienia. [przypis tłumacza]

zawiera wedle G. Königa… — Der Vers in Shakespeare's Dramen, Strasburg 1888. Dodać należy, iż König słusznie odrzuca zupełnie prologi, epilogi, wplecione liryki i przedstawienia dramatyczne. Daty statystyczne co do rymu zestawił pierwszy Fleay w Shakespeare Manual (Podręcznik szekspirowski). [przypis tłumacza]

zawiera wiersz, w którym aliteracja krzyżowa (abab) pojawia się celowo, niewątpliwie bez tendencji ironicznej — I, 2, pierwsze słowa roli Hamleta: A little more than kin, and less than kind. [przypis tłumacza]

zawładnąć czterema kontynentami — tj. całym światem. Cztery kontynenty to według kosmologii buddyjskiej cztery kontynenty otaczające Górę Sumeru będącą środkiem wszechświata; jednym z nich, znajdującym się na południu, jest kontynent, który zamieszkują ludzie (skr. Jambu-dvīpa, chiń. Nan shan bu zhou, jap. Nansenbushū). [przypis tłumacza]

zawodzić — okrzyk orgiastyczny. [przypis tłumacza]

zawrócił od Hellady do Syrii i stanął niebawem przed rodzicem w Cezarei — „Wieść niosła, że go do powrotu miłość Berenice królowej nakłoniła”, Tacyt, Dzieje II, 2. „Niepohamowana miłość ku królowej Berenice, z którą o przyrzeczeniu jego zawarcia ślubnych związków rozgłaszano”, Swetoniusz, Żywot Tytusa VII. [przypis tłumacza]

Zawsze pragnie się swego dobra, lecz nie zawsze się je widzi… — wola powszechna, pojęta jako obiektywna, racjonalna korzyść całego narodu, ma byt idealny, niezależny od przypadkowych mniemań i namiętności ludzi składających naród. Każdy rozumny człowiek pragnie dobra społeczności, co go chroni, bo to dobro jest jego własnym dobrem — nie każdy jednak wie, na czym to dobro polega. Dlatego nie każda konkretna uchwała narodu musi pokrywać się z wolą powszechną, z jej istotnym brzmieniem. [przypis tłumacza]

zawsze stoję na stopie wojennej z tymi, którzy… — umiarkowany polityk przedstawia swe zapatrywania. [przypis tłumacza]

Zawsze z pulchniutką buzią — Aktor, który w teatrze Moliera grał Tartufa, du Croisy, był pulchny i rosły. Nie zapominajmy, że Molier, jak Szekspir, nieraz dostrajał swoje postacie do warunków aktora, mającego je odtwarzać, i że niejeden szczegół, z którego wyciąga się daleko idące wnioski, wynikł, jak słynna zadyszka Hamleta, po prostu z fizycznej właściwości aktora. [przypis tłumacza]

za wuja Antypatra — Teudiona, p. dalej I, XXX, 5, oraz Starożytności XVII, IV, 2. [przypis tłumacza]

zażądać od nich poręczycieli — kto nie postawi trzech poręczycieli, musi pójść do więzienia. [przypis tłumacza]

zażgał Bakchidesa — opuszczone: nożem, κοπίς; tłumacz łaciński pisze „sicca” [pominięto tłum. na ros.], według Papego wśród innych znaczeń „nóż ofiarny”, z czym zgadzałby się ustęp Starożytności XII, VI, 2, gdzie scena ta rozgrywa się przy ołtarzu (tamże Flawiusz wymienia Apellesa zamiast Bakchidesa). [przypis tłumacza]

Zazdroszczę tym (…) — Ustęp ten należy uważać za dalszy ciąg poprzednich paragrafów i za cudzysłów w ustach autora. [przypis tłumacza]

zbawienie nasze zależy od Boga — Nauka o łasce. [przypis tłumacza]

zbawione — ἐπήκοοι, [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

„zbędnie dodana lub opuszczona litera może spowodować zagładę świata” — najmniejszy błąd może przeinaczyć intencję Boga. [przypis tłumacza]

zbiegłych od Partów Mitrydata i Orsanesa potajemnie wypuszcza na wolność, tłumacząc później wojsku, że sami uciekli — por. Starożytności XIV, VI, 4 (rzecz przedstawiona nieco odmiennie, Gabinius zbiegów odsyła do Rzymu, a rządy nad Syrią zdaje Krassusowi). [przypis tłumacza]

zbiegli na dół — zachodnim i północnym stokiem akropoli. [przypis tłumacza]

zbiegów — φυγαῖς (N), ψυχαῖς(D). [przypis tłumacza]

Zbierając grosze, Cezar traci serca — wskutek zdzierstw Cezara wybuchły były w Rzymie niebezpieczne rozruchy, które dopiero przy pomocy Antoniusza krwawo stłumił. [przypis tłumacza]

Zbierzcie się w sobie; wraz znajdziecie argumenty natury przeciw śmierci (…) — por. Cicero, Academica, IV, 34. [przypis tłumacza]

z Bitynii — ἀπὸ τῆς Βιθυνίας, kraina w Małej Azji. [przypis tłumacza]

Zbliż się chlubo Achiwów, Odysie z Itaki! — Homer, Odyseja, Pieśń XII (przekład Siemieńkiego). [przypis tłumacza]

Zbroili także konie w naczółki i napierśniki… — konie wierzchowe zabezpiecza się blachą na czole, na piersiach i na biodrach, w ten sposób, że pancerz chroniący biodra konia stanowi równocześnie ochronę i dla ud jeźdźca. Boków wierzchowca nie kryje się pancerzem, gdyż zasłaniają je nogi jeźdźca; byłby to zatem tylko niepotrzebny ciężar. Natomiast koń zaprzęgowy dostaje pancerz także i na boki. Konie zaprzęga się do wozów bojowych, o wysokim pudle, zaopatrzonych w kosy u dyszla, u osi kół i pod pudłem. [przypis tłumacza]

zbrojny taniec — tak zwany u Greków enoplios. Takim „zbrojnym tańcem” jest np. kreteński taniec pyrricha, naśladujący wszelkie ruchy walczących. [przypis tłumacza]

zbudował nowy ołtarz i przywrócił składanie ofiar — Por. 1 Mch 4, 49–53. Działo się to 25 dnia miesiąca Kislew (grudnia) 165 r. p.n.e. [przypis tłumacza]

Zbudujemy z nich pierwszy argument, że istnieje coś nadnaturalnego — To ma być pierwszy argument; po czym udowodni się im, że to coś to Jezus Chrystus i jego religia. [przypis tłumacza]

zburzyć długie mury (…) z jednej i drugiej strony — z trzech ramion należy uczynić wyłom w obu zewnętrznych; albo też mają na myśli mur północny i środkowy, a faleroński już jest podupadły. [przypis tłumacza]

Zbytnie poufałości z monarchami nie wychodzą na zdrowie republikom — takie zdania ogólne, zwane enthymematami, są charakterystyką stylu Demostenesa. [przypis tłumacza]

Zbyt (…) nie stoją. — Widzimy, iż Filint, niezrażony szorstkim obejściem Alcesta w poprzednim akcie, zawsze staje przy nim w najcięższych przejściach życia. [przypis tłumacza]

Zbyt wiele przypisuję (…) żywię. — Ostatnie wiersze są dosłownym ironicznym powtórzeniem ostatnich słów Arseny. [przypis tłumacza]

z całym ich państwem łączą cię związki gościnności — Kallias, jako proksenos Sparty, użycza gościnności Spartanom, zastępuje ich przed władzami ateńskimi i broni ich interesów. Obcy nie stoi pod opieką praw, musi działać przez ksenosa, obywatela, z którym łączą go związki gościnności. Kallias spełnia taką funkcję jako ksenos nie jakichś jednostek, ale całego państwa Spartan (tzw. proksenos), odpowiada to więc dzisiejszemu konsulowi. [przypis tłumacza]

z całym pospolitym ruszeniem —- pospolite ruszenie zwołuje się w Grecji niezwykle rzadko. [przypis tłumacza]

z Chalkidyki — τῆς Χαλκιδικῆς, p. I, IX, 2, uwaga (tam Χαλκίδος). [przypis tłumacza]

Z cierpieniem twym (…) urazy. — Elianta zbyt jest inteligentna, aby nie wiedzieć, jak mało trwałe są takie wybuchy i jak łatwo Celimenie będzie odzyskać Alcesta; toteż nie narazi się z pewnością na to podwójne upokorzenie. Być może odczuła w tej chwili różnicę między delikatnymi oświadczynami Filinta a porywczą bezwzględnością Alcesta i zrozumiała, gdzie należy jej szukać spokojnego szczęścia, będącego jej ideałem. [przypis tłumacza]

z czego bogini otrzyma dziesięcinę — Atena otrzymuje 1/10 z każdej grzywny i konfiskaty. [przypis tłumacza]

Zczeźnij, o wojno! (…) Przez cię nie wolno chamów tknąć ni ręką! — z powodu wojny ze Spartą musiano się bardzo grzecznie obchodzić z niewolnikami. Obie strony wojujące liczyły na zbiegów, przyjmowały ich i zbroiły. Ateńczycy podburzali i zbroili helotów, Spartanie odpłacali im pięknym za nadobne. W r. 413, a wiec w 10 lat później, gdy król Agis zajął Dekeleję, uciekło 20.000 niewolników ateńskich do Spartan, co stanowiło samo przez się poważną klęskę. Tukidydes, VII. 24. [przypis tłumacza]

zdaje mi się rzeczą nierozumną, jeżeli człowiek człowiekowi zarzuca fatalność — starożytni byli bardzo zabobonni; Demostenes przez jakiś czas po klęsce nie kładł swego podpisu pod własnymi wnioskami, ale wyręczał go przyjaciel polityczny. [przypis tłumacza]

Z dala poznasz (…) umie zyskać względy — Postać, jaką Alcest kreśli, jest jakby sobowtórem Tartufa, jak w ogóle walka z powodu Tartufe'a (Świętoszka) jest poniekąd podłożem, na którym powstał Mizantrop. [przypis tłumacza]

z d'Alembertem u jego mamki — d'Alembert był naturalnym synem słynnej pani de Tencin. Wychowany przez prostą, ale zacną kobietę, panią Rousseau, zachował dla niej zawsze serdeczną wdzięczność i nigdy nie chciał szukać zbliżenia z matką, która się go zaparła dzieckiem. [przypis tłumacza]

zdanie Arystotelesa (…) starości wyrzutem — por. Arystoteles, Etyka nikomachejska, IV, 9. [przypis tłumacza]

zdarzało mi się niekiedy… — Luka w rękopisie. [przypis tłumacza]

zdarza mi się, że gdy słuchacza lub czytelnika (…) przygotowałem nasamprzód na to, co zamierzam powiedzieć, gdym mu wskazał przedmiot, ku któremu pragnę zdążać (…) Na czym to stanąłem? — niektóre ustępy niniejszej rozprawy potwierdzają w zupełności twierdzenie autora. [przypis tłumacza]

Zdarzenie to spowodowało niesłychane podniecenie umysłów… — p. Swetoniusz, Żywot Juliusza Cezara LXXXIV. [przypis tłumacza]

zdarzyło się iż natura wydała dwóch Papagosów — Aluzje do wielkiej schizmy z r. 1380, gdy równocześnie zasiadał na tronie papieskim Urban VI i rzekomy Klemens VII. [przypis tłumacza]

Zdawało się, że za cel życia obrała sobie udzielanie pomocy zesłanym do Syberii… — autor ma tu zapewne na myśli politycznych przestępców. [przypis tłumacza]

zdeptałem cztery razy krucyfiks w czterech podróżach do Japonii — Holendrzy w XVII w. w Japonii dla ułatwienia sobie handlu zgodzili się „podeptać krzyż” i wyprzeć się chrześcijaństwa. [przypis tłumacza]

„zdjęcie”, „wdzianie” — w oryginale gra słów: exuviae, induviae (induviae słowo komiczne, przez Plauta na wzór poprzedniego utworzone). [przypis tłumacza]

zdobycie powszechnie pożądanych sposobów „stawania się panami i władcami natury” — [por. Kartezjusz,] Rozprawa o metodzie, rozdz. VI. [przypis tłumacza]

Zdobywali ją [Jerozolimę] kolejno (…) Antioch, Pompejusz, Sosius do spółki z Herodem — Antioch: Antioch IV Epifanes; Pompejusz: p. wyżej I, VII, 5; Sosius do spółki z Herodem: p. wyżej I, XVII, 9. [przypis tłumacza]

zdobywam mu na powrót to — w oryginale: vindicire. [przypis tłumacza]

zdołał Temistokles wywalczyć wolność Helladzie i (…) uchodził Perykles za najtęższego doradcę swej ojczyzny — Ksenofont był zbyt dobrym wodzem i zbyt duże miał zrozumienie rzeczywistości, by nie doceniać zasług Temistoklesa i Peryklesa dla Aten, greckiej wolności i kultury, mimo że prowadzili politykę po linii zdecydowanie demokratycznej. Zależało mu też na tym, by zapatrywania Sokratesa nie odbiegały od przekonań lojalnego, patriotycznego obywatela, inaczej dostarczałby w swych pismach materiału do oskarżania mistrza, zamiast go bronić. Platon nie podzielał powszechnego uznania dla tych ludzi, gdyż nie zdziałali nic dla moralnego podniesienia mas, i takie zdania wygłasza jego Sokrates (zob. np. Gorgiasz, rozdz. XXXIII, w przekładzie Witwickiego). Nie przyszło mu na myśl, że i jego mistrz na uwielbienie nie zasługuje — przecież nie udało mu się podnieść moralnie ludu ateńskiego. [przypis tłumacza]

Z domu — tzn. z domu Pyrgopolinicesa (zob. wyżej, w. 335). [przypis tłumacza]

z drabinami — κλίμακας. [przypis tłumacza]

z drogi na prawo — bardzo dokładne określenie. Dziś pielgrzym skręca od wioski Meżdel-esz-Szems, dążąc z Banias przez Kafr Hauwar do Damaszku. [przypis tłumacza]

zdrowie jego — pana de Mora. [przypis tłumacza]

Zdrowym można się czuć (…), ale nie można nigdy wiedzieć, że się jest zdrowym (…) — ten ustęp, także nie całkiem jasno sformułowany, interpretuję tak: ponieważ poczucie zdrowia nie musi świadczyć o rzeczywistym, naprawdę zażywanym zdrowiu, przeto długie życie może świadczyć tylko o zażytym, tj. naprawdę posiadanym zdrowiu. Dietetyka więc zajmuje się tylko tym zdrowiem, a zarazem kwestią przedłużenia życia. Natomiast kwestią uczuć miłych, związanych z (omylnym) poczuciem zdrowia, a zarazem kwestią potęgowania tych miłych uczuć, a więc sprawą używania życia, się nie zajmuje. [przypis tłumacza]

zdrowy rozsądek — „zdrowy rozsądek” oznacza u Greków także panowanie nad sobą, skromność, moralność, słowem wysoką kulturę moralno-umysłową. [przypis tłumacza]

Z dwóch ludzi, którzy opowiadają niedorzeczne baśnie — Mahomet i Duch św.; Koran i Biblia. [przypis tłumacza]

zebrali się wszyscy jednakowo myślący sprzymierzeńcy w Mantinei — tj. Arkadyjczycy, przeciwko którym wyprawiał się Epaminondas. [przypis tłumacza]

zebrana kupa nieprzyjaciół — więc banda łotrzyków, a nie wojsko. [przypis tłumacza]

zebranie — συνέδριον (Niese), σύλλογον (Dindorf). [przypis tłumacza]

zechcecie wyprawić się i prowadzić godną siebie politykę… — Demostenes w rozwadze widział filisterię, względnie tak ją przedstawiał. [przypis tłumacza]

zechciałby się zabawić w Richelieugo i kazałby ją synowi wygnać — Maria Medycejska, której kardynał Richelieu zawdzięczał swoje wyniesienie, intrygowała później przeciwko wszechwładnemu ministrowi, lecz pokonana musiała opuścić Francję i zmarła na wygnaniu. [przypis tłumacza]

zechciejcie uważać — zapraszanie do skupienia uwagi, czasem w formie komicznych gróźb, rozkazów lub formalnych umów, jest jedną z panujących nut prologów Plautyńskich. [przypis tłumacza]

ze dwanaście z rzędu furlan przetańczyłem — Je dansai douze furlanes. [przypis tłumacza]

z Efezu opłynąć lewą stroną wyspę Samos i zdać mu flotę w Milecie… — na Samos była flota ateńska; płynąc na południe z Efezu do Miletu, przepływa się albo na lewo, między wyspą Samos a lądem Azji, albo pełnym morzem na prawo od Samos. Jeśli Lizander nie chce płynąć na lewo od Samos, bo ryzykuje spotkanie z Ateńczykami, to nie jest panem morza, choć tak blisko sprzymierzonej Azji. Oczywiście na pełnym morzu, im dalej od swoich podstaw działania, tym mniej byłby „władcą morza”. [przypis tłumacza]

Zefyrion — Ζεφύρίον, miasto w Cylicji. [przypis tłumacza]

Zelea — miasto w Troadzie [Troada to staroż. kraina w płn.-zach. Azji Mniejszej; przyp. WL]. [przypis tłumacza]

zenana — (od zen: żona, kobieta) gineceum, alkierz, część domu przeznaczona dla kobiet. [przypis tłumacza]

Zenon, między swymi prawami (…) — wszystkie te przykłady z Diogenesa Laercjusza: Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów. [przypis tłumacza]

Zenon (…) ogłosił za bezużyteczne wszystkie nauki wyzwolone — Diogenes Laertios, Zenon z Kition, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VII, 32. [przypis tłumacza]

Zenon, widząc, iż Chermonides (…) zbliża się (…) — por. Diogenes Laertios, Życie Zenona [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VII, 12. [przypis tłumacza]

Zepsuty chłopek — powieść Retifa de la Bretonne. [przypis tłumacza]

Zerdust — perskie imię Zoroastra, reformatora religii perskiej. [przypis tłumacza]

Ze śmieci podnosi biedaka — werset z modlitwy odnoszącej się do Boga. [przypis tłumacza]

ze świetnym ładunkiem — łgarstw, które mu napcham do głowy, by łatwiej dał się złapać. [przypis tłumacza]

ze słowami: „To dla pięknego Kritiasa” — to znaczy: życzę i wróżę pięknemu (słownictwo zakochanych) Kritiasowi śmierci (na wzór: przepijam do kogoś kochanego na jego zdrowie). [przypis tłumacza]

ze słyszenia, o ile nie poprzedziło go własne zrozumienie rzeczy, nikt nigdy nic nie odniesie — Appuhn 537 sądzi, że to ostatnie zdanie jest ciemne i że nie widać jego związku, przeto daje objaśnienie, że poza wrażeniami potrzebna jest wiara. Jednakże wyrażenie: „nunquam quis poterit affici”, aczkolwiek jest nieco pobieżne, nie przedstawia poważnej trudności; chodzi wszak o to tylko, że same dźwięki nie zawierają jeszcze wiedzy, w czym prześwieca teoria intelektualizacji czuć. [przypis tłumacza]

ze spisywaniem praw i przedstawieniem ich ciągle zwlekali — bo nie chcieli, by się skończyła ich władza prawodawcza, administracyjna i sądownicza. [przypis tłumacza]

ze szlachty się rodzi — Wynikałoby z tego, że Tartufe umiał w oczach zamożnego mieszczanina wyzyskać ów wiecznie kuszący urok szlachectwa (o ile zresztą szlachectwo Tartufa jest prawdziwe), i to, wraz z fantastycznymi sperandami Tartufa, czyni to małżeństwo bardziej prawdopodobnym. Zresztą w komediach Moliera ten motyw małżeństwa powtarza się często: Argan chce wydać córkę za lekarza, Filaminta za literata. Ale rys ten niewątpliwie osłabia motyw główny; skoro Orgona kusi szlachectwo Tartufa i skoro wierzy w jego dobra na księżycu, które ów może kiedyś odzyska, ślepota jego nabiera innego charakteru. Jeszcze raz też wypada nam zaznaczyć, że ten drugi akt nie jest organicznie spojony z całością i nosi znamiona pospiesznej wstawki. [przypis tłumacza]

Zeugma — Ζεῦγμα („mosty”), zbudowana przez Seleukosa Nikatora koło mostu pontonowego na Eufracie, na prawym brzegu, naprzeciw dzisiejszej miejscowości Bir [pogranicze ob. Turcji i Syrii]. [przypis tłumacza]

Zeus (…) ma wiele przydomków — np. Zeus Król, Zeus Zbawca, Zeus Dawca Zwycięstwa, Zeus Obrońca, Zeus Łaskawy. [przypis tłumacza]

Zeus, że go Prometej chytry wywiódł w pole… — znana historia walki Prometeusza (walki kultury ludzkiej z naturą), przyjaciela ludzi, z Zeusem, który nie wiadomo dlaczego ich prześladuje. Prometeusz odrwił Zeusa, tłuszcz i kości zwierząt zamiast mięsa wyznaczając mu na obiatę [ofiarę dla bogów; red. WL]; Zeus za to pomścił się na ludziach, zsyłając im kobietę, za którą poszły rozmaite klęski dotąd nieznane. Odwieczna myśl utraconego raju, różnie komentowana w poszczególnych legendach. Niezrozumiałe tylko dotąd jest w legendzie greckiej, dlaczego razem z klęskami umieszczona została w jednej beczce Nadzieja i ta jedyna nie wyszła na ziemię? Wszak nadzieja istnieje wśród ludzi? Czemuż więc pesymista Hezjod, który i nadzieję, jako ułudną, uważa za klęskę, zatrzymał ją w beczce? [przypis tłumacza]

Ze wszystkich kształtów najpiękniejszy jest ludzki (…) — Cyceron, O naturze bogów, I, 18. [przypis tłumacza]

ze wszystkich włoskich poetów najwdzięczniej ukształtowany na wzór starożytnej i czystej poezji — Torquato Tasso, autor Jerozolimy Wyzwolonej. [przypis tłumacza]

ze względu na Platona — Platon poznał się z Sokratesem w 20 roku życia, więc rozmowa ta toczyłaby się po 407 r.; wygląda z niej, jakoby Glaukon był młodszym bratem, tymczasem wiemy, że Adejmantos i Glaukon w 409 r. służyli w konnicy i odznaczyli się w bitwie pod Megarą (miasto na Istmie [Przesmyku Korynckim], graniczące z Attyką), gdy Platon mógł być ledwie rekrutem. Glaukon więc był starszy od Platona i liczył więcej lat niż dwadzieścia w czasie tej rozmowy. Ksenofont zatem nie zna wieku Glaukona lub o to nie dba, rozmowa zaś ta jest wymysłem literackim. [przypis tłumacza]

ze względu na środki — flota. [przypis tłumacza]

z fartuszkiem — tj. z przednią klapą zasłaniającą rozporek (w oryg. jest codpiece: mieszek). [przypis tłumacza]

z Fiali — ἐκ τῆς Φιάλης:, dosłownie: czasza. [przypis tłumacza]

Z formuły układu społecznego widać (…) bez tego byłyby niedorzeczne, tyrańskie i narażone na najstraszniejsze nadużycia — z całego rozdziału wynika, że 1) zwierzchnik nie może być krępowany przez żadne prawa, jednak musi działać w granicach umowy pierwotnej, 2) prawa stanowione przez zwierzchnika muszą być zaopatrzone sankcją przymusu. — Ponadto Russo stwierdza, że każdy uczestnik związku jest członkiem władzy zwierzchniej — na razie jednak nie udowadnia tej tezy. [przypis tłumacza]

Zgasisz synków Hipokrata; będą cię gagatkiem zwać — Hipokrates, bratanek Peryklesa, wódz ateński, który poległ w r. 424 w bitwie pod Delion, miał dwu synów, z których śmiały się całe Ateny: nazywano ich prosiakami. [przypis tłumacza]

zginie cała Beocja (…) niech tylko zostaną węgorze! — Beocja słynna była z ryb i węgorzy, które poławiano w jeziorze Kopais. [przypis tłumacza]

zgłoszony w cechu księgarzy jako „książka…” — bardzo często określenie „książka” stosowano i do dramatu. [przypis tłumacza]

z Ględzia — Glenay, wioska koło Chinon, rodzimego miejsca Rabelais'go [przypis tłumacza]

Zgódźmy się więc, że siła nie tworzy prawa i że ma się obowiązek posłuchu tylko wobec władz legalnych… — ustęp stwierdzający ponad wszelką wątpliwość normatywność postawy Russa. Nie szuka on wyjaśnienia faktycznego stosunku siły do wymuszonego posłuszeństwa, ale pragnie uzasadnić obowiązek prawny, które to pojęcie stanowi samą istotę normy. Pojęcie obowiązku wytwarza się na podkładzie idei wolnej woli i nie ma nic wspólnego z przyczynowo-skutkowym ujęciem świata. Obowiązku nie można wyprowadzić z faktu siły jako motywu determinującego w sposób konieczny zachowanie się człowieka. [przypis tłumacza]