Wesprzyj Wolne Lektury 1,5% podatku — to nic nie kosztuje! Wpisz KRS 00000 70056 i nazwę fundacji Wolne Lektury do deklaracji podatkowej. Masz czas tylko do końca kwietnia :)

Przekaż 1,5%

Przekaż 1,5% podatku na Wolne Lektury KRS 00000 70056
Ufunduj darmowe książki dla tysięcy dzieciaków.
WIĘCEJ

Szacowany czas do końca: -
Pierre Corneille, Cyd

Pierre Corneille

Cyd

tłum. Stanisław Wyspiański

  1. Buntownik: 1
  2. Konflikt wewnętrzny: 1 2
  3. Los: 1
  4. Miłość niespełniona: 1
  5. Nauka: 1
  6. Obowiązek: 1
  7. Pozycja społeczna: 1
  8. Szczęście: 1
  9. Zemsta: 1 2
  10. Żałoba: 1

Uwspółcześnienia:

pisownia łączna/rozdzielna, np.: nakoniec -> na koniec, coprędzej -> co prędzej, naprzekór -> na przekór, przedewszystkiem -> przede wszystkiem, bezemnie -> beze mnie, nademną -> nade mną, z pod -> spod, niema -> nie ma, nie wiele -> niewiele, nieodrazu -> nie od razu, niespodziewa -> nie spodziewa, wnetby -> wnet by, któżby -> któż by, radby -> rad by, powinnabym -> powinna bym, jakiem-że -> jakiemże;

pisownia spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych: biedz -> biec, ledz -> lec, strzedz -> strzec, zwycięzkie -> zwycięskie, ztąd -> stąd, blizkie -> bliskie, jeźli -> jeśli, męztwo -> męstwo, zamęźcie -> zamęście itp.;

pisownia joty: komedyi -> komedii (zgodnie z rytmem wiersza);

inne: Ah -> Ach, roztrzygną -> rozstrzygną, wziąść -> wziąć, w rozsterce -> w rozterce, nareście -> nareszcie;

pisownia wielką / małą literą — ujednolicono: ojciec, Ojciec -> ojciec; Ojczyzna, ojczyzna -> ojczyzna; rodzic, Rodzic -> rodzic; Król, król -> król; Pan, pan -> pan; Państwo, państwo -> państwo; Ołtarze, ołtarze -> ołtarze; cię, Cię -> cię;

fleksja: nie uwspółcześniono daw. form N. lp i lm rn przymiotników i zaimków, aby nie zaburzać par rymów, np.: bojem - swojem;

interpunkcja: Teraz Eleonoro powinnabym się cieszyć -> Teraz, Eleonoro, powinnabym się cieszyć itp.; jako, że -> jako że (jako, że to jest ludzkie); Tacy, jak ja, dwa razy poznać się nie dają. -> Tacy jak ja dwa razy poznać się nie dają.; Kraj ten ich chciwym oczom, dziś straconym rajem. -> Kraj ten ich chciwym oczom — dziś straconym rajem. itp.

Poprawione błędy źródła: LEONORA -> ELEONORA, zamierzarz -> zamierzasz, niedołi -> niedoli.

Pierre CorneilleCydtłum. Stanisław Wyspiański

OSOBY

  1. Don Fernand, pierwszy król Kastylii
  2. Infantka, jego córka
  3. Don Gomez, hrabia Gormas
  4. Szimena, jego córka
  5. Don Diego
  6. Don Rodrygo, jego syn
  7. Eleonora, towarzyszka infantki
  8. Elwira, towarzyszka Szimeny
  9. Don Sanszo
  10. Don Arias
  11. Don Alonzo
  12. Paź

Rzecz dzieje się w Sewilli.

AKT I

SCENA 1

SZIMENA, ELWIRA.

SZIMENA

1
Więc mówił?

ELWIRA

Że się cieszy,
że wybór twój pochwala,
że na śluby z Rodrygiem
5
zezwala.

SZIMENA

Więc zezwala?

ELWIRA

Mówił to, że w Don Sanszu
godnego ma rywala;
ale Rodryga więcej
10
poważa i szanuje.

SZIMENA

Tak tedy skłonność serca
mojego odgaduje.

ELWIRA

Co prawda, nie mówiłam,
że serce twe się skłania
15
więcej ku Rodrygowi.
Rzecz całą przedstawiłam,
jako niepewną jeszcze:
Że obydwaj młodzieńce
równo godni kochania.
20
To ucieszyło hrabię
i sam w pospiesznej mowie
wychwalał ród Rodryga;
Diega liczne zasługi,
ich przodków szereg długi.
25
Mówił, że go zniewala:
ród, zasługi, przodkowie.
„W pierszym rzędzie ich kładę”,
rzekł, „Kraj przez nich się dźwiga”.
Lecz spieszył się na Radę,
30
gdzie król i senat radzą,
komu na wychowanie
powierzą królewicza.
Don Gomez pewny prawie,
że jemu to oddadzą, —
35
spodziewa się zaszczytu, —
nie spodziewa rywala.
Czyli[1] się nie przelicza?
Król widząc go łaskawie
wśród rycerzy u szczytu
40
w wojewódzkiej opończy,
rad by pewno, by gonił
za surm wojennych dźwiękiem.
Królewicz, gdy nieletni,
ojciec go będzie chronił
45
przed broni ostrym szczękiem.
Zaś gdy się Rada skończy,
Rodrygo ojca skłonił,
aby o twoją rękę
natychmiast hrabię prosił.
50
Czas więc już bardzo krótki
od przyszłości nas dzieli,
by szczęście twoje głosił, — —
w weselnym dźwięku fletni
zakończył twoje smutki.
55
Los, SzczęścieJeszcze się boisz o swego Rodryga?

SZIMENA

Bo wielkie szczęście los zazdrosny ściga.
Gdy człowiek naprzód dolą swą się cieszy,
już tajemnicze, niezgadnione moce
cios dlań gotują, co szczęście zdruzgoce.
Odchodzą.

SCENA 2

INFANTKA, ELEONORA.

INFANTKA

60
Nareszcie dzieło moje
już będzie ukończone,
gdy Don Rodrygo pojmie
Szimenę pięknolicą.
Tak więc miłosne prawo
65
wiąże orła z orlicą.
Szczęście im się zaśmiało.
Czyli Los da rękojmię?
Don Gomez już się skłania
oddać mu ją za żonę.
70
Teraz, Eleonoro,
powinna bym się cieszyć,
że mi się tak udało
złączyć dwa wielkie rody,
żem pięknego młodzieńca
75
obdarzyła dziewicą,
najpierwszą z mego dworu.
Miłość ta nie od razu
zajęła się płomieniem
takim, jak dzisiaj płonie.
80
Jednak, mimo oporu,
Rodryga wnet przykłonię,
Dziś serca im goreją
jednem ino[2] pragnieniem.
Lecz, czyli mam się przyznać,
85
że równocześnie ze mną
(Ach! to cię będzie śmieszyć)
dziwne rzeczy się dzieją.
Twoje oczy się śmieją?
Ty może odgadujesz?
90
Zgadujesz?

ELEONORA

Nic trudnego.
Pewno ci się podoba
swatany rycerz młody
i żal ci swatanego?

INFANTKA

95
Daj rękę do mej dłoni,
przytul ją tu do serca,
czy serce moje czujesz
jak bije, silnie bije!
To może władztwo czyje?
100
To może tyle znaczy:
że książęce serduszko
kogoś uznawać raczy
panem, — że pokochało? —

ELEONORA

Ach, dziwię się niemało;
105
przelotne jakieś drżenie.

INFANTKA

O miłości! Srogi tyranie!
Amorze, wszechwładne bóstwo.
Jakżebym była wdzięczna tobie,
gdybyś, wejrzawszy w me ubóstwo,
110
dał wielką miłość i kochanie.
Po stopniach tronu droga do mnie.
Przybywaj, przybądź w snach wyśniony:
wiary dochowam ci niezłomnie,
Amorze, bóstwo niezbyte!
115
Dozwól dojść do się, upragniony,
choćby przez poświęcenie.
Krzesaj w serdeczny blask pożaru,
co w głębi serca skryte.
Przybywaj, przybądź w łunach czaru;
120
rwij kwiaty nierozwite.

ELEONORA

O kim, księżniczko, mówisz?
Za kim wyciągasz ręce?
Czyli Amora boga
wołasz w serdecznej męce?

INFANTKA

125
Boga, samego boga
Amora ze skrzydłami!

ELEONORA

Ależ, księżniczko droga,
twój bożek lata górnie,
wysoko ponad nami.

INFANTKA

130
On mój, mój, ten skrzydlaty,
co wzniesion ponad światy,
grot złoty ciska w ludzi
i dusze śpiące budzi.
Nie Rodryga mam w myśli.
135
Chcesz mi to wypominać?
Nie przed lada miłostką
księżniczce czoło zginać.
Miłość marna, młodzieńcza
nie wabi mnie, ni nęci.
140
Córka Gomeza hrabi
niech cieszy się Rodrygiem.
Dla siebie chcę rycerza,
co laurem hełm uwieńcza,
jak owi z nieba święci:
145
Jerzy, jak Anioł Michał,
co zabija Demona!
Takiemu dusza tęskna
pragnie być poślubiona. —
Oddalają się.

SCENA 3

DON GOMEZ, DON DIEGO.

DON GOMEZ

Więc zyskujesz pierwszeństwo; zaś powolność[3] króla
150
stawia cię na wyżynie równej prawie ze mną.
Ty masz być pedagogiem księcia.

DON DIEGO

Odznaczenie,
jakie ród mój spotkało, — wykazuje jawno,
że monarcha dług spłacił, zaciągnięty dawno, —
155
że zasług dawnych pomny…

DON GOMEZ

Dzisiejsze pomija.
I królowie się mylić mogą, — często mylą;
jako że to jest ludzkie. I właśnie ten wybór
wszem w obecności całego dworactwa
160
dowiódł najlepiej…

DON DIEGO

Więc mówić co nie ma,
skoro cię to tak mocno dotknęło. — Być może,
że powolność zdziałała, co zasługa może.
Lecz władza pozostaje władzą; jest jedyna.
165
Skoro król mnie powierzył wychowanie syna,
trudno wnikać w powody, przyczyny, pobudki.
Król chce, — więc jego wola wszystkiem; wywód krótki.
Rad bym ja o czem innem pomówić tej chwili:
ot złączmy dwie rodziny w węzeł nierozłączny.
170
Wszakże oba te rody to ojczyzny duma.
Ty masz jedyną córkę, ja jednego syna;
ich małżeństwo dwa domy w przyjaźni pokuma.
Przestań się żalić na mnie, że mam uczyć księcia;
bądź łaskawy i syna bierz na twego zięcia.

DON GOMEZ

175
Niechaj wyższych zaszczytów ten piękny syn szuka;
zwłaszcza, gdyś nowej sławy przysporzył do dawnej.
Więc niech was wzdyma próżność tej komedii jawnej,
jeżeli was to bawi. — Ucz, — pouczaj księcia:
jak ma rządzić poddanym krajem, jak panować,
180
jak ma nagradzać dobrych, a złych jak strofować.
NaukaLecz przede wszystkiem ucz go sam wojennej sztuki
i przykład, — przykład, mówię, — przydaj dla nauki:
Jak to bezsenne noce spędzać ma na koniu,
cały we stal zakuty; — jak brać wstępnym bojem
185
mury miast; — całą ufność mieć w ramieniu swojem.
Przykładem ucz, — a pewno będzie doskonały,
gdy na jego usługi kunszt twój oddasz cały.

DON DIEGO

Dzieje mojego życia pouczą przykładu.
Czytać je będzie książę, — na przekór zazdrości.
190
Z długiego ciągu czynów nauczy się ładu,
nauczy się porządku — —

DON GOMEZ

Z czytania? — Nie sądzę.
Dzień jeden żywych trudów wart więcej niż księga.
Dzień jeden mego życia więcej niż ciąg długi
195
lat twoich; — dzień mój jeden więcej niż zasługi
twoje, czy czyjekolwiek. — Jeśli byłeś niegdy
pierwszy czujny, — to jestem czujny dziś i jestem pierwszy
i ramię to podporą państwa jest, — państwa ostoją.
Grenada i Aragon drży, — bo mnie się boją.
200
Ochroną jestem Kastylii, — beze mnie
wnet by kto inny rządził tu, inny królował.
Więc jest słuszna[4], bym księcia uczył i wychował.

DON DIEGO

Znam cię aż nadto dobrze i sam wiem najlepiej,
żeś jest królowi wierny w służbie i oddaniu.
205
Widziałem, jak walczyłeś przy mnie na zaraniu
twej sławy, — pod rozkazem moim i pod wodzą.
Rad cię widzę w tej samej mojej własnej roli. —
Gdy zaś zbyteczne zwady sprawie dobrej szkodzą
i trudno, by sprzeciwiać się królewskiej woli; —
210
tym byłem swego czasu, kim jesteś w twej dumie;
sam uznasz, że król obu nas rozróżnić umie.

DON GOMEZ

Co się mnie należało, dostało się tobie.

DON DIEGO

Kto rzecz wziął ponad ciebie, snać lepiej zasłużył.

DON GOMEZ

Kto jest w dziele sprawniejszy, ten godniejszy bywa.

DON DIEGO

215
Gdy kto odejdzie z kwitkiem, — znak to nieomylny.

DON GOMEZ

Łasiłeś się, pochlebco, — danoć[5], czegoś żądał.

DON DIEGO

Sława mych niegdy czynów była po mej stronie.

DON GOMEZ

Powiedzmy: — król starości twej robi honory.

DON DIEGO

Gdy król działa, — to męstwo nad wszystko jest miarą.

DON GOMEZ

220
Tą więc miarą nie tobie, a mnie rzecz sądzona.

DON DIEGO

Kto czego nie otrzymał, — widocznie wart nie był.

DON GOMEZ

Nie był wart!? — Ja?! —

DON DIEGO

Z pewnością.

DON GOMEZ

Za bezczelność twoję
225
weź nagrodę, —
Uderza go.

DON DIEGO

Do broni! Rozpraw się z żywotem!
Wstyd w rodzie niesłychany!
Dobywa szpady.
Złóż się!

DON GOMEZ

z dobytą szpadą
Ty chcesz czego?
230
Czegóż ty chcesz dokonać tem słabem ramieniem?
Składają się.

DON DIEGO

któremu szpada wypadła z dłoni
O Boże, — siły uszły; — słaba dłoń, — znużona…

DON GOMEZ

Broń twą zabiorę. — Nie. — Zbyt byłbyś dumny,
próżność sycący twoją na moich trofeach.
Zabierz ją. — Teraz księcia krwi możesz pouczać.
235
A zacznij twą naukę od powieści życia;
życie opowiedz twoje — i wspomnij niebawem:
jakoś wpadł ze mną w zwadę, rej chcąc wodzić jadem
języka w pustych bredniach; — czemu ja kres kładę,
zrumieniwszy policzkiem lica nazbyt blade.

SCENA 4

DON DIEGO

sam
240
O starości okrutna, — bezwstydna niemocy!
Czyliż żyłem lat tyle, bym w hańbie dni konał?
Wojny nade mną przeszły, — ostała siwizna
na mych trudów oznakę; laur dała ojczyzna, —
a laur, dzisiaj zdeptany nogą przeciwnika,
245
wszystką cześć mego domu w grób nędzy zamyka. —
Ojczyzno, ocalona tylekroć tą ręką,
czyliś ty dziś nie ze mną w litości nad męką,
męką twego żołnierza, męką twego syna?
Ojczyzno, tobie jeno służyłem, jedyna.
250
Dla cię straciłem siły i przez cię jedynie, —
jakoż dziś mnie odrzucisz, — dziś, w bolu godzinie?
Podnosi porzuconą szpadę.
Niechaj miecz, który niegdyś walczył w twej obronie,
przejdzie w inne, mocniejsze, — szlachetniejsze dłonie.

SCENA 5

DON DIEGO, DON RODRYGO.

DON DIEGO

Rodrygo, — jestżeś mężem?!

DON RODRYGO

255
Każdemu dowiodę,
żem godzien twego miecza.

DON DIEGO

Ty siły masz młode!
Lecz czyliś siebie pewny, — czyliś pewny siebie?!

DON RODRYGO

Na ten miecz, jestem syn twój; jako Bóg na niebie,
260
ciebie godny.

DON DIEGO

O jakąż cieszę się radością,
gdy cię widzę ku ojcu tchnącego miłością;
bo tę twoją żarliwość dziś stawię na próbę,
dziś, gdy wszystko się sprzęgło na wstyd, na mą zgubę.

DON RODRYGO

265
Co mówisz, ojcze?!

DON DIEGO

Mnie starości brzemię
zgięło. — Dziś mnie złamano, — oplwano, opluto,
cześć moją mi wydarto, — pokalano w brudzie
ohydnych słów.

DON RODRYGO

270
I któż by śmiał potworny?!

DON DIEGO

Ludzie!
Na ojca twego podniesiono rękę!
Musisz mię pomścić, pomścić: — policzek mi dano.
O nieszczęsna starości! — Byłbym go tym mieczem…
275
Lecz ramię mnie zawiodło, — ręka cios zmyliła.
Boże, toż samo ramię, — to, którego siła
lat tyle na ojczyzny służbie — — Leć, zabijaj!
Żeleźce to oddaję z nieudolnej ręki;
bierz je. Zabijaj, leć, — lub nie powracaj.
280
Wróg to możny, — wróg wielki, — zaszczyt ci przyniesie:
wziął chrzest na polu walki i nieraz był w pyle,
zbryzgany krwią. — Co więcej — i to tknie twej duszy;
Zemstato nieszczęście wrogowi znacznej przyda ceny:
Ten jest…

DON RODRYGO

285
Któż jest, — przez litość!

DON DIEGO

To ojciec Szimeny.

DON RODRYGO

To…

DON DIEGO

Nic nie odpowiadaj. — Znam twoje kochanie.
Lecz cóż po życiu w hańbie i po dniach sromoty?
290
Ile droższy dla serca, tem cięższa obraza.
Tu zemstę trza wymierzyć, chociaż serce boli.
Na koniec: znasz mą hańbę, w zemście czerp ochoty.
Tej hańby dla nas obu starczy do sytości.
Słowa nie rzeknę nad to: mścij się, mścij się synu!
295
I jeżeliś mnie godny, — czekam od cię czynu!
Leć, biegnij, bież co prędzej, — mścij się, mścij się doli.
Odchodzi.

SCENA 6

DON RODRYGO

sam
1. Krew ścięła się od grozy:
Cios niespodziewany,
tak pewną ręką zadany.
300
Mnież to pomsta przypada?
W rozterce tej mój honor pada,
jeślibym śmiał za sercem biec…
Zmartwiałem, — duch poddany
pod cios, co srogie niesie rany.
305
Mnież pod ciężarem lęku lec?
O Boże! Czyliż mogłem wierzyć?!
Gdy się ze Szczęściem chciałem zmierzyć,
gdy tchną płomieniem piersi, lica,
ojciec Szimeny lży rodzica!
310
2. W rozterce pierś faluje:
Zda się, że miłość honor zgina.
Mścić ojca muszę. — Ją utracić?
Czemże me serce mam bogacić;
czyli uczuciem, czyli dumą?
315
Jedyna rozpacz dziś mnie kumą:
Bo albo będę żył bez cześci[6],
albo mię czeka los boleści.
O Boże! Czyliż mogłem wierzyć? —
gdy się ze Szczęściem chciałem zmierzyć,
320
gdy tchną płomieniem piersi, lica,
ojciec Szimeny lży rodzica!
3. Ojcze, — kochanko, — honor, — serce moje.
Miecz w ręce moje dano.
Czyliż na to, by zamkły się Szczęścia podwoje;
325
by radość moją żywotną grzebano?
Jakoż nie spełnić rozkazu rodzica,
gdy dumą pierś faluje?
Czemuż miłosnem drżeniem palą lica,
gdy zaszczyt miłość truje?
330
Budzi się pomsty myśl-orlica, — —
Szimeny ojciec lży rodzica!
4. Po śmierć, po śmierć, ach, biec po czyn!
Obojgu jestem winny cześć:
Jak mściciel — zebrać klątew plon;
335
bezczynny — w hańbie żywot wieść.
Jakoż niewiernym być dla miłej,
jakoż niewiernym ojcu memu?
Daremno silę moje siły,
by jarzmu zdoleć[7] straszliwemu.
340
Wszystko zwiększa mą winę;
gdy raz znam już przyczynę
i gdy raz znam tę zwadę,
na szalę wszystko kładę!
O Boże! Czyliż mogłem wierzyć:
345
gdy się ze Szczęściem chciałem zmierzyć,
gdy tchną płomieniem piersi, lica,
ojciec Szimeny lży rodzica!
5. Mnież to umierać, — skoro myśl się błąka
i rozum, niezdolen rady,
350
memi usty młodzieńca żałość moję jąka[8],
wylękły przed czynem zdrady.
Zemsta, Obowiązek, Konflikt wewnętrznyOjczyzna mnie się wyprze, żem nie umiał
honoru domu bronić;
że gdy przystało, bym jak wicher szumiał,
355
łzym jeno umiał ronić.
Gdy ją na wieki mam utracić,
niechaj ojczyzna mi zostanie.
Gdy miłość nie chce mnie bogacić,
niech miłość kraju starczy za nię.
360
O Boże! Czyliż mogłem wierzyć;
gdy się ze Szczęściem chciałem zmierzyć,
gdy tchną płomieniem piersi, lica, — —
ojciec Szimeny lży rodzica!
6. Wyzwolon umysł, myśl już wolna;
365
wprzód byłem pod obuchem.
Ręka do pomsty, czynu zdolna;
urosłem chwilą jedną duchem. —
Czy zginę w walce, czyli z żalu,
krew moja będzie czysta.
370
Ojczyzna pozna krew w koralu,
gdy zemsta rwie ognista. —
O, chyżej, prędzej! — Pomsto, bywaj!
Oskarżam się o zwłokę.
Już dawno winien byłem walczyć,
375
cóż hańbę jeszcze wlokę?! —
O Boże! Czyliż mogłem wierzyć?
Gdy się ze Szczęściem chciałem zmierzyć,
gdy tchną płomieniem piersi, lica,
Szimeny ojciec lży rodzica!

AKT II

SCENA 1

DON GOMEZ, DON ARIAS.

DON GOMEZ

380
Wyznaję, przyznać muszę,
żem uniósł się nad miarę.
Gdy obelżywą mową
marne mi rzucił słowo,
spłaciłem dług z powrotem.
385
Rzecz, skoro już się stała,
nie mówmy więcej o tem.

DON ARIAS

Przychodzę z woli króla,
w imieniu króla mówię.
Król zajął się tą sprawą
390
i wielce rozgniewany,
wyrzekł o tobie, hrabio,
że mimo twą powagę,
zasługi i znaczenie, —
choć on sam trud twój wielbi, —
395
znać musisz jego prawo.

DON GOMEZ

Niech król sam, jako zechce,
mem życiem rozporządzi
Samowola go łechce,
Biada, jeśli pobłądzi.

DON ARIAS

400
„Jaką wymierzę karę,
przyjąć ją będzie trzeba.
Chcę, aby był posłuszny
królewskiej mojej woli.
Chcę! — Posłuszeństwa żądam.”

DON GOMEZ

405
W myśli jego nie wglądam.
Jestli tak małoduszny?
Ślepego posłuszeństwa
niech król nie szuka u mnie.

DON ARIAS

Mówicie, hrabio, dumnie,
410
ostrą i twardą mową. —
Czy to ostatnie słowo?

DON GOMEZ

Nie gnę przed nikim czoła. —
Jak sąd królewski padnie;
Don Fernand, jeśli zdoła,
415
niech po mą głowę sięgnie.
Obaczym, czy nie pęknie
strop na tronowej sali:
czyli wraz ze mną państwo
w ruinę się nie zwali,
420
nad mym grobem płaczące nie klęknie?
Czyli w domowej wojnie,
gdy wstanę przed nim zbrojnie,
to hydra się nie zlęgnie,
co stu szczękami kąsa.
425
Przed grozy tej obliczem
król, co się na mnie dąsa,
co chce mnie zgnieść swem prawem:
król się okaże — niczem. —

DON ARIAS

Więc lżysz Majestat tronu?!
430
Z jakiemże to obliczem
szedłbyś na dwór królewski?
Wszak to wyraźna zdrada.

DON GOMEZ

Sądowi memu biada!
Ja się nie lękam zgonu.
435
Potrafię w mocy mojej
wstrząsnąć posadą tronu;
BuntownikNiech król mnie nie bezcześci;
(miłe mu tronu blaski)
bo jeśli berło pieści,
440
to może z mojej łaski.

DON ARIAS

W tej burzy, co nadchodzi,
wy się lękajcie gromu;
by piorun was nie spalił.
Czyście ponad rozumy?
445
Czy już nie znacie sromu?
Winniście łasce króla
sławę waszego Domu.

DON GOMEZ

Nie mierz mnie swoją miarą.
Jestem wyższy nad tłumy.
450
Gróźb serce się nie lęka,
ani nie lęka gromu.
Czyjaż go rzuci ręka?
Mogą mię losy skazać
na nędzy cierpką dolę,
455
lecz to zachowam zawdy:
honor i własną wolę.
Don Arias odchodzi.

SCENA 2

DON GOMEZ, DON RODRYGO.

DON RODRYGO

Dwa słowa, hrabio.

DON GOMEZ

Słyszę.

DON RODRYGO

Don Diego ci znany?
460
Wszak to wiesz: jak powinien być poszanowany?

DON GOMEZ

Wiem. Być może.

DON RODRYGO

Być może? To wam i przypomnę:
jako ramię Don Diega bywało niezłomne;
Jako był rówien tobie.

DON GOMEZ

465
Być może — nie pomnę.

DON RODRYGO

Spójrz mi w oczy, wszak widzisz, że ogień w nich płonie.
Ogień ten po mym ojcu, pali się w mem łonie.

DON GOMEZ

Niewiele mnie obeszło.

DON RODRYGO

Ku temu was zmuszę!

DON GOMEZ

470
Tak o sobie rozumiesz?

DON RODRYGO

O to się pokuszę.
Chociem młokos, jak prawda, lecz kształcę mą duszę,
bym niedorosły latmi, lata ubiegł czynem, —
by mnie ojciec mógł poznać godnym siebie synem.

DON GOMEZ

475
Sięgasz ku mnie, zuchwały? O próżność bez miary!
Któż ciebie widział z mieczem, byś miał tyle wiary?

DON RODRYGO

Tacy jak ja dwa razy poznać się nie dają.
Cios na cios. Pierwszą chwilę mistrzem sobie mają.

DON GOMEZ

Miarkuj się!

DON RODRYGO

480
Tak?… Być może. Kto inny, zapewne
spieszyłby się ustąpić, żeś brwi zmarszczył gniewne.
Czyli spod lauru, co czoło twe wieńczy,
twe oczy w śmierć skazały zapał mój młodzieńczy?
Uderzam dzisiaj śmiały w to zwycięskie ramię;
485
wierzę, że śmiałość moja sile mej nie skłamie.
Ojca jeno mam w myśli, że ma być pomszczony!
Nie zwyciężono ciebie, będziesz zwyciężony!

DON GOMEZ

Odwaga! Nie od dzisiaj odgadłem ją w tobie.
Wierząc w to, że ojczyzny szczęście w niej złożone,
490
spokojny, córkę moją dawałem za żonę.
Znam twą miłość, a jednak widzę to z radością,
żeś obowiązek twardy stawił przed miłością.
Lituję się nad tobą, młodości lituję;
zwolń mnie z nierównej walki, gdy kres jej zgaduję.
495
Zbyt mały zaszczyt dla mnie: pastwić się nad tobą;
abym miasto trofejem[9], czoło krył żałobą.

DON RODRYGO

Litość podłą przydajesz memu pohańbieniu!
Cześć odbierasz, a życie me ważysz w sumieniu.

DON GOMEZ

Oddal się stąd!

DON RODRYGO

500
Mów ciszej. Nie odstąpię krokiem.
Godzina mnie lub tobie śmiertelnym wyrokiem.

DON GOMEZ

Maszli[10] już dosyć życia?

DON RODRYGO

Trwogę znasz daremną!?
Czyli się śmierci boisz?

DON GOMEZ

505
Idę.

DON RODRYGO

Idź przede mną!
Wychodzą.

SCENA 3

INFANTKA, SZIMENA, ELEONORA.

INFANTKA

Szimeno, bądź spokojna.

SZIMENA

Spokojna? Ja? Tej chwili,
gdy się rodzice nasi
510
tak nagle powaśnili?
Rodryga ojciec tak zelżony
bezwzględnie, popędliwie;
przepełnia serce moje trwogą,
że dług nie będzie niespłacony
515
i że Don Diega przyjaciele
zapłacą odwet zemstą srogą.

INFANTKA

Szimeno, bądź spokojna.
Sroga dwu domów kłótnia,
sroga dwu domów wojna
520
zakończy się weselem.
Król jest wam przyjacielem
i mocno wziął do serca
ten zatarg tak niemiły.
Znajdzie więc tyle siły,
525
by kres położyć zwadzie.
Obiecał nawet radzić
o tem w królewskiej Radzie.
Niech tylko hrabia Gomez
trudności nie przymnoży
530
i niech się, gdy obraził,
przed Diegiem upokorzy.

SZIMENA

Don Gomez, hrabia Gormas,
miałby się upokorzyć?
Któż śmiałby ojcu memu
535
kajdany te nałożyć?
I przed kim?

INFANTKA

Przed Don Diegem.
Wszak to ojciec Rodryga.

SZIMENA

Mój ojciec upokorzon?!
540
Serce się wstrętem wzdryga.

INFANTKA

Zaślepiony w swej dumie
twój umysł, lękiem strwożon,
rozpoznać już nie umie:
czem hrabia jest zagrożon?
545
Jakie niebezpieczeństwo
grozi mu każdej chwili
a nikt go nie przestrzega —?

SZIMENA

Od kogo!?

INFANTKA

Syn Don Diega:
550
Rodrygo, który jeszcze
swej nie próbował szpady.
Rycerz pełen ogłady, —
rycerz pełen honoru,
kwiat kastylskiego Dworu.

SZIMENA

555
Nie będzie śmiał, — zbyt młody.
Słucham cię z przerażeniem. — — —

INFANTKA

Za ojca pozwoleniem,
by usunąć powody
mej troski i obawy, —
560
zanim król nie uzyska
załagodzenia sprawy, —
Rodrygo, jako więzień,
tu będzie zostawiony.
Więc możesz być spokojna,
565
bo będzie rozbrojony.

SCENA 4

INFANTKA, SZIMENA, ELEONORA, PAŹ.

INFANTKA

Pobiegniesz za Rodrygiem. Najdź mi go tej chwili.

PAŹ

Hrabia i Don Rodrygo przed chwilą tu byli.

SZIMENA

Dobry Boże!

INFANTKA

Drżysz czego?

SZIMENA

570
Litości nad nami.

INFANTKA

Więc widziałeś ich razem?

SZIMENA

Mów, czy byli sami?

PAŹ

Przed chwilą, razem spiesząc, pałac opuścili.
Może mnie się zdawało…

INFANTKA

575
Co?

PAŹ

Że się kłócili.

SZIMENA

Składają się. Zda mi się — szpady w uszach dzwonią…!
Czyli ich ręce moje od ciosów osłonią!?
Wybiega.

SCENA 5

INFANTKA, ELEONORA.

ELEONORA

Księżniczko, co jest tobie,
580
że ręce własne ściskasz.;
w trwodze je załamujesz;
oczyma dziwnie błyskasz?
Czy mnie ty okłamujesz,
udając raz wesołą —
585
to znowu nagłym smutkiem
marszcząca brew i czoło?

INFANTKA

Ja dziwną mam nadzieję:
jakąś nadzieję straszną.
W królewskim dyjademie,
590
w mych szat królewskim stroju —
uwierzysz? — mnie za ciasno. —
Ja nie wiem na co czekam,
gotowam pragnąć złego!
I dzieło, co jest moje,
595
com sama go pragnęła,
cieszę się, — że los zwleka
pozornie wbrew mej woli.
Czy los tak igra może
z tem, co człowieka cieszy,
600
z tem, co człowieka boli?
Dopiero bliskie były
młodych obojga śluby, —
już domy się zwaśniły.

ELEONORA

O czem księżniczko mówisz?
605
Kogóż to masz na myśli?
Czyli Rodryga znowu?

INFANTKA

Los dziwne koła kreśli.
I to mnie zastanawia;
to naraz mnie zadziwia,
610
i naraz mnie zabawia.
Nadzieję mam okrutną
i tę ci wyznać muszę:
że w walce tej Rodrygo
zabije Don Gomeza!

ELEONORA

615
Jak możesz pragnąć tego?

INFANTKA

Pragnę, na moją duszę!
Mówiłam: sama nie wiem
dlaczego pragnę złego?
Wychodzą.

SCENA 6

DON FERNAND, DON ARIAS, DON SANSZO.

DON FERNAND

Co?! Hrabia mnie zadziwia.
620
Mówisz, że nieposłuszny,
że w gniewnym słów porywie
przyjął cię opryskliwie?
Prośbie mej się sprzeciwił,
a groźbę za nic ważył?
625
Tem hrabia mnie znieważył,
że nie wiem dokąd zmierza
w zamiarów swych zapędzie.
Liczyć nań już nie mogę.
Straciłem w nim żołnierza.
630
Upłynie czasu wiele,
nim inny go zastąpi,
nim jemu równy będzie.
Niechaj mnie zwą tyranem, —
nie będzie praw mych burzył,
635
uznać mnie musi panem.
Przyganię, jak zasłużył.
Łagodnym byłem zrazu,
przemocy nie użyłem; —
teraz nic mnie nie wstrzyma,
640
bym nie wydał rozkazu:
Niechaj go straż poima.
Sądzon będzie do razu.
Ta głowa, co się dumnie
ponad koronę wznosi,
645
upokorzyć się musi,
choć setne laury nosi.

DON SANSZO

Bo może nazbyt nagle
rygor nań przykry spada, —
jeśli Don Gomez hrabia
650
tak szorstko odpowiada.
Lepiej byłoby może
ostawić rzecz czasowi?

DON FERNAND

Don Sanszo, milcz! — W tym sporze,
jeśliś niebacznie stanął
655
po stronie Don Gomeza,
jesteś przeciw — królowi.

DON SANSZO

Przez litość jednak proszę,
pozwól się za nim wstawić.

DON FERNAND

Słucham. — Jakaż to litość
660
i jakie to wstawianie?

DON SANSZO

Nie błagam o to, panie,
byś karał go łaskawie;
lecz pozwól, by się rycerz
mógł po rycersku sprawić:
665
z bronią w ręku. Los wtedy
gdyby dlań był pomyślny, —
zamiast ludzkiego sądu
dałby — ułaskawienie.

DON FERNAND

Miarkuj się. — Lecz wybaczam
670
młodej odwadze, śmiałej.
Jako król, mam w pamięci
myśl o ojczyźnie całej:
tej jeno służę Sprawie.
Tej krwi szanować muszę,
675
co mej ojczyźnie służy.
Jak sternik nawę wodzi
wśród mętnej morskiej burzy.
Na słowa twe żołnierza
mówię odpowiedź króla:
680
Ktokolwiek mnie posłuszny
pod mą się skłania wolę,
ten może ufać pewny,
że swej nie szkodzi sławie,
że równo mnie dosięga
685
cios, który weń uderza.
Toż samo Gomez hrabia, — Lecz więcej nie mówmy,
nad ważniejszą się sprawą teraz zastanówmy:
Wieść ta, chociaż niepewna, wieść to wielkiej miary:
Dostrzeżono okrętów nam wrogich sztandary,
690
jak nocą w gardło rzeki pełzały bezczelnie.
Wypadnie czujność zdwoić.

DON ARIAS

Moc twoja i siły
znaną Maurów potęgę przed tobą skłoniły.
Zwyciężon tyle razy, Maur, już serce traci;
695
nie tak się łatwo z nami zwycięstwem wzbogaci.

DON FERNAND

Zazdrość ich jadowita tem się zapaliła,
że niegdy Andaluzję dłoń ta przykłoniła
pod władzę mą; że berło zawładło tym krajem.
Kraj ten ich chciwym oczom — dziś straconym rajem.
700
Powód to był jedyny, bym w Sewilli tworzył
stolicę, żebym tronu podstawę położył
tu dla całej Kastylii; bym z bliska stąd badał,
jakie by Maur na przyszłość podstępy zakładał.
Abym go z bliska śledził i głosząc orędzie,
705
zamysł ledwo poczęty w puch rozbijał wszędzie.

DON ARIAS

Obawy Wasze próżne.

DON FERNAND

A próżność w ufności.
Zbyteczna ufność sama ściąga gromy.
Wam chyba nie od dzisiaj bieg rzeczy wiadomy,
710
że pełnem pędząc morzem, sama morska fala
ich okrętom aż tutaj dopływać pozwala.
Gdy jednak ledwo pierwsze mam o tem nowiny,
nie chcę nadmiernym gwałtem ściągać na się winy,
iżem zbyteczną trwogą w noc gród wstrząsnął cały.
715
Starczy wystać zdwojoną straż w przystań na wały.
Starczy zdwojona czujność…

SCENA 7

DON FERNAND, DON ARIAS, DON SANSZO, DON ALONZO.

DON ALONZO

Hrabia padł.
Wnet syn Don Diega hańbę rodu zmazał.

DON FERNAND

Odkąd mi znany cios ciężkiej zniewagi,
720
wyrządzonej domowi zacnego rycerza,
gdym hrabiemu Don Diega przeprosić rozkazał,
gdy hrabia do słów moich nie przykładał wagi
i nie spieszył się wcale Don Diega przeprosić, —
co więcej: bardziej hardo głowę począł nosić,
725
w butności swej nie przyjął mnie za pośrednika,
przewidywałem koniec: znalazł przeciwnika,
co go prześcignął w gwałcie dumnej samowoli. —
Ale cóż to za wrzawa?

DON ALONZO

To Szimena woła,
730
by ją do cię wpuszczono. Rozpaczą wiedziona,
skargę przed króla niesie. Prosto tutaj zmierza.
Biegnie tuż Don Diego, o syna strwożony.

DON FERNAND

Niechaj wejdą. Rycerzy moich wódz stracony.
Dziś, gdy go potrzebuję w tak niepewnej chwili;
735
gdy trzeba, aby wszyscy w chorągwie spieszyli,
hrabia padł. — Czyja wina; i kto tutaj błądzi,
gdy ojczyzna w nieszczęściu, niech rzecz Bóg sam sądzi.
Któż z ludzi tylu klęskom grożącym podoła?

SCENA 8

DON FERNAND, DON ARIAS, DON SANSZO, DON ALONZO, DON DIEGO, SZIMENA.

SZIMENA

Królu, sprawiedliwości!

DON DIEGO

740
Sprawiedliwy królu!

SZIMENA

Do nóg twoich przypadam, w żalu, w nędzy, w bólu.
Najznaczniejszy z rycerzy twych dla cię stracony.
Wysłuchaj oskarżenia!

DON DIEGO

Wysłuchaj obrony!

SZIMENA

745
Skarzesz, panie, junaka, skarcisz szalonego!
Ojca mojego zabił!

DON DIEGO

Pomścił ojca swego!

SZIMENA

Winien jesteś poddanym całe serce twoje!

DON DIEGO

Słusznej pomsty nie karać!

DON FERNAND

750
Powstańcie oboje.

SZIMENA

Panie, krew ojca przed memi oczami
płynie z okropnej rany! Litości nad nami.
Nad ojcem, nad rycerzem, który razy tyle
zyskał zwycięstwo bitew w niezrównanej sile.
755
W boju winien był zginąć, nie z ręki Rodryga.
Przybiegłam, darmo ręka głowę stygłą dźwiga.
Wybacz boleść.

DON FERNAND

Odwagi, córko. W twej żałobie
twój król, gdy brakło ojca, ojcem będzie tobie.

SZIMENA

760
Panie! — —

DON FERNAND

zwracając się do Don Diega
Odpowiedź twoja, Diego?

DON DIEGO

Jestem winny.
Na mój rozkaz jedynie — syn był tutaj czynny.
On jedynie mój rozkaz i wolę wykonał.
765
W woli mej bezlitośny byłem dla cię, synu;
sam nie byłbyś się nigdy rwał do tego czynu.
Jeśli Szimena żąda kary sprawiedliwej, —
ja będę ukarany, syn zostanie żywy.
Oddam żywot bez żalu, gdy cześć ocalona;
770
przyjmę, jaka mi dola będzie przysądzona.

DON FERNAND

Sprawa jest wielkiej wagi, więc na pełnej Radzie
rzecz rozważać będziemy o dwu domów zwadzie.
Tymczasem, nim rzecz jasno będzie rozsądzoną,
Szimena pójdzie do dom, pod Sansza osłoną.
775
Don Diego pozostanie; — słowom jego wierzę.
Niech mi znajdą Rodryga, gdziekolwiek się kryje.
Złożę sąd. Sprawiedliwość, jak słuszna, wymierzę.

AKT III

SCENA 1

DON RODRYGO, ELWIRA

ELWIRA

Wszelki duch Boga chwalił
Kogo widzę?! — Rodryga?
780
Wszedłeś niepostrzeżony?
Królewska straż cię ściga.

DON RODRYGO

To los mój, klnę się Bogiem.
To los mój opłakany.

ELWIRA

Czyli przed domu progiem,
785
cień hrabi niepomszczony,
nie wzbronił wnijścia tobie,
zabójco przeklinany?
Szimena w łez żałobie,
gnie się w nieszczęściu srogiem.
790
Czyli się tu chcesz chronić,
gdy już cię mają chwytać?
Źleś wybrał tu schronisko;
przekleństwo jeno tylko
i łzy cię będą witać.

DON RODRYGO

795
Nie dbam, czy straż mię ściga,
czy kiedy mnie pochwycą;
nie szukam tu schroniska
ani się cieniów boję,
choćby mar sto wzbraniało
800
przystępu w te podwoje.
Hrabia padł moim wrogiem.
Bo tak mój honor kazał,
bym straszną czyniąc krzywdę
rodzica krzywdę zmazał.
805
Straszniejsza moja dola
niżeli kaźń, więzienie.
Nad szczęściem mści się wola,
ściga mnie przeznaczenie.
Niestraszni mi królowie,
810
ich sługi i ich miecze,
gdy wszędzie, kędy wstąpię,
rozpacz się za mną wlecze.
W rozpaczy błędnem kole
ja, — ojca jej morderca,
815
przychodzę giąć mą wolę;
nie błagać przebaczenia,
gdy klątwę mam na czole,
lecz w litość skłonić serca:
niech życie weźmie moje.
820
Przynoszę je w ofierze.
Za łzy, nieszczęście swoje
niech je tym mieczem bierze.

ELWIRA.

Ukryj się. — Widzę moją panią.
Don Sanszo tutaj idzie za nią.

DON RODRYGO

odchodzi.

SCENA 2

SZIMENA, DON SANSZO, ELWIRA.

DON SANSZO

825
Krwi za krew winnaś żądać,
w słusznym płonąca gniewie;
twych łez skarżące prawo
czekaniem zbyt łaskawą
mordercy dolę znaczy.
830
Nim król go sam doścignie,
ty winnaś ścigać raczej.
Pozwól mi być twym sługą.
Chciej przyjąć miłość moją.
U stóp twych składam kornie
835
i serce me, i zbroję.
Przyzwól to jedno słowy.

SZIMENA

Król przyrzekł strzec mej sprawy;
nie chcę obrażać sędzię.
Rozum czekać mi każe.

DON SANSZO

840
Czekać zbyt długo będzie.
Ja działać już gotowy,
zachęcon, żądny sławy,
zdwojoną zyskam siłę.

SZIMENA

Usługi twe, — choć miłe,
845
na dzisiaj nieprzyjęte.
Spamiętam i rozważę.
Dziś jeszcze krwi nie pragnę:
to łez mych prawo święte.
Gdy dłoń, co winnych ściga,
850
co mi przyrzekła prawo,
nie sięgnie wnet Rodryga,
zbyt będąc nań łaskawą, —
wtedy przypomnę twoją
gotowość walki krwawą.
Don Sanszo odchodzi.

SCENA 3

SZIMENA, ELWIRA.

SZIMENA

855
ŻałobaPłaczcie, me oczy nieszczęśliwe!
Za jakąż, jakąż karę?
Zbyt może długo, nazbyt długo
oglądałyście szczęście żywe?
Połowa mego życia
860
ostała w ciemnym grobie.
Żywota reszty marne
w cmentarnej mrą żałobie.
Płaczcie, me oczy biedne:
kiry przed wami czarne;
865
łzy dla was ino jedne.
W umyśle pełnym trwogi
stoczyłam walk niemało.
Rodrygo dla mnie drogi,
śluby zapowiedziane:
870
wspomnienie mi zostało
straszne, — niezapomniane.

ELWIRA

Snać ulgi nie znajdujesz
we łzach, choć strugą płyną?

SZIMENA

Elwiro, czy nie czujesz,
875
żem ulgi niespragniona;
że cieszę się tym żalem,
co łzami bucha z łona?
Płaczcie, me oczy biedne,
me oczy nieszczęśliwe.
880
Łzy dla was ino jedne.
Nadziei dla mnie nie ma,
ulgi, ni ukojenia.
Dopokąd myśl mą nęka
Kochanie to straszliwe.

ELWIRA

885
Kochasz go i miłujesz?

SZIMENA

Rzec: Kocham, — to za mało.
Uwielbiam: mało jeszcze.
Oddałam mu się całą,
myślą się o nim pieszczę.
890
Radosne to kochanie
było mnie kołysało,
gdy klęska na mnie spada
i szczęście precz zabiera.
W umyśle pełnym trwogi
895
stoczyłam walk niemało;
wszakci był dla mnie drogi,
śluby zapowiedziane:
wspomnienie mi zostało
straszne — niezapomniane.

ELWIRA

900
Czyliś już umyśliła,
co czynić ci wypadnie?

SZIMENA

To serce niegodziwe
myśl moją zemście kradnie.
To miłość, znowu miłość,
905
co mną okrutna, — władnie.
Cóżem to ojcu winna,
czylim już zapomniała?
Czyżbym nad łzy bezsilne
nic więcej dlań nie miała?
910
Miłość to niegodziwa
na honor mój nastaje.

ELWIRA

Posłuchaj, może serce
w uczuciu swem nie kłamie?
Dziś twoja myśl w rozterce,
915
dziś ból ją srogi łamie.
Lecz czas uśmierza bole.

SZIMENA

Ja w nieszczęść żyję kole.
O sławo, moja sławo,
we wstydzie się rumienię:
920
nadto zwlekałam długo.

ELWIRA

I cóż zamierzasz czynić?

SZIMENA

Co każe przeznaczenie.
Pomna rodzica chwały,
jak ojciec mój, — chcę słynąć.
925
Gdy dom się chwieje cały,
chcę pomścić go i zginąć!

SCENA 4

SZIMENA, ELWIRA, DON RODRYGO.

DON RODRYGO

Pragniesz mnie ścigać, — nie trudź się daremno.
Masz mnie przy sobie…

SZIMENA

Rodrygo przede mną?
930
Rodrygo w moim domu?

DON RODRYGO

Słuchaj, coć powiada
skazaniec, twojej karze i zemście powolny.
Nie oszczędzaj krwi mojej.
Podaje jej swój miecz.

SZIMENA

Przestań, zamilcz. Biada!

DON RODRYGO

935
Chwilę…

SZIMENA

Ostaw mnie samą.

DON RODRYGO

Niech odpowie szpada.

SZIMENA

Precz! Krew rodzica do noża przyschnięta
o swoje prawa klnie. — Córka pamięta,
940
co zabitemu winna.

DON RODRYGO

Moją głowę.
Przyschła doń jego krew: ostrze gotowe.
Uderz…

SZIMENA

Nie moje mścić się będzie ramię.

DON RODRYGO

945
Uderz.

SZIMENA

Szukając zemsty sercu memu skłamię.
Pamiętać?! Zbrodnia! — Ty żyjesz za długo.
Jakiejże pomsty krwi stałam się sługą?
Jestem niewolna w myśli, niewolna w mym czynie:
950
jakoż mścić się i kochać na jednej godzinie?
Oddal się, — znieść nie mogę, żałość serce łzawi.
Niech cię własne sumienie mordercy zadławi.

DON RODRYGO

Pojdę, jeżeli każesz; jeśli każesz, wrócę.
Rad bym w twych oczach skończyć zbyt żałośne życie.
955
Lecz nie sądź, bym przez miłość i czułość ku tobie,
jak tchórz, żałował spełnionego dzieła.
Gniew działa nazbyt szybko, ojciec mój cześć traci;
któż więc, jeżeli nie ja, odwetem zapłaci?
Zbrodnię uważać muszę, za czyn mój zasługi.
960
Gdybym nie był dopełnił, zabiłbym raz drugi.

SZIMENA

Konflikt wewnętrzny, Miłość niespełnionaMoja nieszczęsna miłość i czułość ku tobie,
nie pozwoli mnie podłej szukać dla cię kary.
Skrzywdziłeś mnie, zyskując honor w mej żałobie.
Mam więc twej śmierci wołać, równej żądna miary?
965
Żegnaj mi, mścić się muszę, obowiązek srogi!
A jednak, mimo krzywdę, ty mnie jesteś drogi;
Co przeciw tobie pocznę, chcę, by los to zwalił;
chcę, by mimo pościgu Bóg ciebie ocalił.

DON RODRYGO

Miłości! działasz cuda!

SZIMENA

970
O nędzo straszliwa!

DON RODRYGO

Tak nas przygnębia ojców waśń niepowściągliwa.
Któż by śmiał był pomyśleć?!

SZIMENA

Któż by śmiał był wierzyć?!

DON RODRYGO

Bodajżem nie znał życia.

SZIMENA

975
Lepiej było nie żyć.

DON RODRYGO

Los to pewno nas ściga, — to Bóg nam zazdrości.

SZIMENA

Gdzie owe dnie przepadłe pogody, radości?
Żegnaj mi.

DON RODRYGO

Bywaj zdrowa. Może śmierć łaskawą
980
ześle los. Utraciłem już do szczęścia prawo.

SZIMENA I ELWIRA

Oddalają się.

SCENA 5

DON RODRYGO, DON DIEGO.

DON DIEGO

Nareszcie! Niebo pozwala cię spotkać.

DON RODRYGO

Niestety.

DON DIEGO

Syn mój winien się oprzeć był czarom kobiety.

DON RODRYGO

Nie mów mi więcej, ojcze, czylim co powinien.
985
Com był winien, spełniłem! I coż mi zostało?
Li śmierci szukam teraz za nagrodę całą.

DON DIEGO

Nie na to czas. Co inne mówić tobie spieszę.
Sądzę, że kilku słowy ognia z ciebie skrzeszę:
Król twój, ojczyzna twoja żądają pomocy!
990
Wieść, że okręty wroga widziano tej nocy
na naszej rzece, ta wieść jest prawdziwą.
Maurowie zniszczą miasto grabieżą straszliwą,
jeśli kto nie pochwyci tej chwili ster w dłonie,
by ratować tę nawę, którą fala chłonie.
995
Zewsząd lamenty słychać, płacz i narzekanie:
Bo któż Maurów nawale oprzeć się jest w stanie?
Król i Dwór w tej nagłości potracili głowy
i temu masz zawdzięczyć, że wyrok surowy
jeszcze niewykonany, że nikt cię nie ściga. —
1000
Hańbą dla mego rodu byłoby więzienie.
Zjednałem więc przyjaciół moich — w sprzysiężenie,
by cię wydobyć z kaźni, gdybyś był schwytany.
Miałem ich w pogotowiu. Lecz dziś inne plany
obmyślam, by przyspieszyć twoje ocalenie.
1005
Miast, byś domową wojną imię, ród niesławił;
spiesz na przyjaciół czele, byś ojczyznę zbawił!
I właśnie tak się zdarza, że pięciuset męża,
którzy w sprawie mej hańby dobyli oręża,
zaprzysięgło się ująć za krzywdę mą zgodnie.
1010
Przeto gdzie indziej zwrócę zapęd ich i miecze,
niech wstrzymają ćmę Maurów, co na nas się wlecze.
Ty staniesz na ich czele, na śmierć pojrzysz z bliska,
albo przydasz laur nowy do sławy nazwiska.
Padniesz na polu walki, lub zwycięzcą wrócisz.
1015
Tak tem najlepiej zawiść i zazdrość ukrócisz.
Dziełem wielkiem król skłoni się do przebaczenia.
Czynem wielkim Szimenę zmusisz do milczenia.
Ale czas chyżo bieży, — tracę go na słowa;
bodaj się już spełniło to, o czem tu mowa.
1020
Chcę, byś chyżo pospieszył. Chodź ze mną tej chwili
a zobaczą niebawem i król, i ojczyzna,
że odzyskają w tobie, co w hrabi stracili!

AKT IV

SCENA 1

SZIMENA, ELWIRA.

SZIMENA

Elwiro, czyli to może
pogłoski, wrzawa fałszywa,
1025
że się Rodrygo znów sławą
wybawcy ojczyzny okrywa?
Dłoń, co mi ojca wzięła,
Ojczyzny zbawicielką?
Okrył się, mówisz, sławą?

ELWIRA

1030
I jeszcze jaką wielką!
Maurowie przed nim pierzchli w lot;
on łamie ich jak młot,
że precz musieli zbiec.
Trzy godzin ledwo walka trwa,
1035
on już zwycięski precz ich gna.
W niewolę bierze królów dwóch.
Rozbija wszystko w puch.

SZIMENA

I cóż, że Maurów ściga precz,
gdy ojca zabił ten sam miecz.
1040
I cóż, że Maurów dłoń ta gnie,
gdy szczęście moje wydarł mnie.
Chociażby nawet królów stu
w niewolę wziął, w kajdany skuł,
niedoli nie przebaczyć mu:
1045
on, niegdy miłość dla mnie czuł. — —
I któż te wieści głosi?

ELWIRA

Lud.
Uważa go za cud.
Sława się szerzy z miast do miast.
1050
Zda się, że niebios sięgnie czołem,
że czołem sięgnie gwiazd.

SZIMENA

Cóż na to mówi król?
Zazdrośnie może zmarszczył brew
i skrycie waży gniew?

ELWIRA

1055
O nie! Król wdzięczen za przysługę,
rad laurem przyjmie sługę.
Jednak Rodrygo po dziś dzień
na dworze sam nie stawił się.
Don Diego zdobycz przywiódł zań,
1060
by ją królowi złożyć w dań.
Błaga, że wart litości syn,
co Maurów wyciął w pień;
litości godzien za ten czyn,
wart zapomnienia dawnych win.

SZIMENA

1065
Czyli jest ranny może?

ELWIRA

Nie.
Nic o tem nikt nie mówił mnie.
Może… Cóż z lic ubiegła krew?
Nikt o tem nic nie mówił mnie.

SZIMENA

1070
Co się z nim dzieje, nie wiesz o tem?
Czy może co się stało?
Tam śmierć ich kładła w krwi pokotem;
czy jego szczęście mu sprzyjało?
Tylu poległych tam zostało?
1075
Ty nie wiesz, czyli on z powrotem? — —
Czyli się w zgonie okrył chwałą,
czyli zwycięskim wraca lotem?
Wyrzekłaś, żem na licu zbladła:
Miłość z rumieńców mnie okradła. — —
1080
Lecz wstyd. Przygasaj, w twarzy płomię[11];
wszakci żałobne noszę szaty,
żałoba w całym moim domie;
niezastąpionej płaczę straty.
Przecz[12] z żarem igram nieświadomie;
1085
więzień, za ciężkie pchnięta kraty,
żagiew gasnąca w ruin złomie, —
wszakże dług zemsty mam do spłaty?!
Całun żałości, strój złowrogi:
przepych dziś dla mnie cały.
1090
Dar ten rzucają mi pod nogi
ręce, co lauru w krwi sięgały.
Jakoż się z losem serce zgodzi?
Całunie, dzierż nienawiść w sile!
Niech myśl o zemście nie przygasa,
1095
choć serce zbudzi się przez chwilę.

ELWIRA

Pani, Infantka tu nadchodzi.

SCENA 2

SZIMENA, ELWIRA, INFANTKA, ELEONORA.

INFANTKA

Nie myśl, Szimeno, choć się spieszy
księżniczka twoja, by cię witać,
że cię szczebiotem słów pocieszy.
1100
Los twój bolesny i straszliwy.
Lecz, gdybyś znała serce moje,
w niem byś odgadła niepokoje:
jaką z tajemnic lica kryją,
co przemilczają moje usta,
1105
dlaczego uśmiech niewesoły?
Przychodzę westchnąć z tobą społy,
gdy o Rodryga będziesz pytać.
Wszak wiesz to, iż dokonał cudu?

SZIMENA

Nie mnie brać udział w chwalbie ludu,
1110
ni wspólnem wam weselu.
Was niechaj cieszy nagłość cudu;
wróg dla mnie w waszym przyjacielu.
On ci was wczora wywiódł z matni;
gdy wiara ludu weń uwierzy
1115
i król w nim ufność swą położy,
na pewno wieniec, co go zdobi,
pierwszy w szeregu, nie ostatni!
Gdy chwała cześci mu przymnoży —
któż sprawiedliwość mnie wymierzy?

INFANTKA

1120
Szimeno! syn Don Diega
dokonał wielkich rzeczy.

SZIMENA

Już uszu mych dobiega
zła wieść, wieść niewołana.

INFANTKA

Czemu złą wieścią mienisz,
1125
gdy wszystkim pożądana?
Czy złość jej twoja przeczy?
Rodrygo, Mars młodzieńczy,
wszak twoim był kochankiem.
Czy mściwość serce leczy?
1130
Wszak zdobył twoje względy,
wszak w nim widziałaś rada
przyszłego twego pana.

SZIMENA

Może być chwalon wszędy
i naród przed nim mnogi
1135
paść może na kolana:
Był niegdy dla mnie drogi.
Dziś dla mnie kaźń i klęska,
gdy przy mnie wychwalana
dłoń wroga — a zwycięska.
1140
Na jedno to pamiętna,
com ojcu memu winna, —
choć serce kęs[13] przymiera,
będę go pomstą ścigać.

INFANTKA

Dwór cały miał cię w cenie,
1145
żeś w zemście twej namiętna,
by honor domu dźwigać,
w żądzy o kaźń Rodryga
stawała się natrętna.
Dziś czas, byś była inna.
1150
Miałabym dla cię słowo,
lecz nie chcę cię urażać
ni mową zbyt surową, —
ni wiem, czy myśl tę nową
w umyśle chcesz rozważać, —
1155
czy wierzysz, żem życzliwa?…

SZIMENA

Księżniczko, nade wszystko
wiem to, żem nieszczęśliwa.
Gdy czułość słowo niesie,
przejęta dolą moją,
1160
już nie natrętne rady,
lecz te, co umysł koją.
Księżniczko, mów, posłucham.

INFANTKA

Patrz, łzy w mych oczach stoją
nad waszą ciężką dolą.
1165
Lecz, gdy chcesz zwalczyć siebie,
zwalcz siebie własną wolą!
Rodrygo, gdy niemiły,
gdy dusza nań się wzdryga,
znajdź w sobie tyle siły,
1170
byś z duszy precz wydarła.
By miłość, co doń rwie się,
z twej woli dziś zamarła.
Gdy dla cię już stracona,
niech płomień żaru skona.
1175
Niech, jako kwiat podcięty,
odrzucon precz, uwiędnie. — — —
Lecz miłość to żar święty;
mówiłam może błędnie;
on duszy świeci jaśnie,
1180
z nim może życie gaśnie?
Może, kto nań się zrywa,
by walczyć nieoględnie,
w porywie swym przeklęty,
jak kłos upada zżęty?
1185
Lecz los tu się odwrócił:
ty karać chcesz winnego;
ten naszym bohaterem;
ocalił nas od zguby;
dziś król i dwór go wita
1190
jako wybawcę swego.
I będzie pewno silnie
w tej sprawy rozsądzeniu
tej trzymać się rachuby,
by uległ złagodzeniu
1195
wyrok dlań zbyt surowy.
Darmo więc twoja skarga
chce sięgnąć jego głowy.
Król, sądząc nieomylnie,
bieg rzeczy uzna nowy;
1200
tedy strzegł będzie pilnie,
by pęd zbyt mściwej dłoni,
twe skargi i lamenty
zamilkły z jego woli. — —
Miłości wzbroń mu swojej.
1205
Niech boleść, ukojona
współczuciem twego króla
i twych przyjaciół grona, —
dla nas mu żyć pozwoli.

SZIMENA

Choć może w głębi piersi i litość dlań drzemie,
1210
chociaż stanął na czele najpierwszych i dzielnych,
ocalił wam ojczyznę, mienie, role, ziemie, —
choć przyszłość go policzy w poczet nieśmiertelnych,
choć naród go uwielbia a król pieści w chwale,
w popiele mych cyprysów — laury jego spalę!

INFANTKA

1215
Chwalebnie było i wspaniale,
cnotliwie i szlachetnie,
dla ojca własne zdeptać szczęście.
Lecz jest szlachetność wyższa wcale,
co się we wielkich sercach budzi:
1220
namiętność własną, mściwość, żądze
poświęcać szczęściu wszystkich ludzi.
Dość dla Rodryga będzie kary,
jak go wyrzucisz z twego serca.
Lecz wyrok króla przyjmiesz skromnie…

SZIMENA

1225
Cokolwiek król sam rzecze do mnie,
niechętny żalu mego słuchać;
nie zdolna jestem łez potłumić,
nikt mnie nie zmusi do milczenia,
choćby chciał kupić duszę moją
1230
wagą korony i sumienia.

INFANTKA

Szimeno, przewalcz w myśli,
nim serce postanowi.
Miłość i pomsta walczą w tobie,
zmagają się w twem łonie.
1235
Masz władzę nad obiema:
wiesz, coś jest winna ojcu twemu,
co państwu i królowi.

SZIMENA

Po ojca mego zgonie,
wyboru dla mnie nie ma!
Rozchodzą się.

SCENA 3

DON FERNAND, DON RODRYGO, DON DIEGO, DON ARIAS, DON SANSZO, dwór i rycerstwo.

DON FERNAND

1240
Ścigan byłeś przeze mnie a za rzeczy biegiem
wracasz mi bohaterem — ty, co byłeś zbiegiem.
We czci całej Kastylii, w sławie ród twój dawny;
lecz ty — przerosłeś wiele ojców poczet sławny,
chwałą własną sięgnąwszy aż ku mojej sławie,
1245
iżeś mieczem przysłużył się ojczystej sprawie.
Ocaliłeś ojczyznę, wroga precz zgoniłeś;
zanim ja byłem powstał, już ty — czynny byłeś.
Czynem w chyżości ubiegłeś mnie, pana,
w którego ręce troska ojczyzny oddana.
1250
Maurowie precz wyparci li twojem ramieniem.
Czyli mam dosyć mienia, dostatków i złota,
by nagrodzoną była twa dzielność i cnota
zgodnie z mą powinnością i króla sumieniem?
Królowie, jeńce dwaj, Cydem cię zwali
1255
w obliczu mem. Noś imię: Cyd, któreć przydali.
Gdy zaś w ich obcej mowie „Cyd” znaczy: potężny, —
noś imię to, rycerzu, za czyn twój orężny.
Ostań postrachem Maurów: w Grenadzie, w Toledo
niechaj za twym rydwanem jeńce skute wiedą.
1260
Dłużnym ostanę mimo, bym chciał zbyć wdzięczności.
Rówien mnie, równe prawo masz w ludu miłości.

DON RODRYGO

głowę ma ubraną wieńcem ze świeżych gałązek lauru i dębu
Wszystko, co byłem czynił, nie dla się, ni żołdu,
Ni wdzięczności się czuję godny, ani hołdu.
Uważam za powinność i szczęsną mą dolę,
1265
jeśli mogę ojczyźnie dać siły w niewolę.
Jeśli mogę królowi wiernym służyć sługą.
Nie mierzyć chwalby danej mnie — z moją zasługą.

DON FERNAND

Chociaż czynisz powinność, li co honor każe,
nie każdy rzuci krew swą ojczyźnie w ołtarze.
1270
Nie starczy wierny sługa. Mąż wielkiego ducha,
ten dopiero ojczyzny skarg i wołań słucha.
Przyjm cierpliwie pochwały za twoje zwycięstwo.
Niechaj nam długa powieść — opowie twe męstwo.
Chcę sam z ust twych usłyszeć, co dotąd ocena
1275
publicznej głosi wieści.

SCENA 4

DON FERNAND, DON RODRYGO, DON DIEGO, DON ALONZO, DON ARIAS, DON SANSZO, dwór i rycerstwo.

DON RODRYGO

rozpoczyna opowiadanie
Ledwo zebrałem rycerstwo…

DON ALONZO

wchodzi
Gomeza hrabi córka posłuchania prosi.
Sprawę swoją i krzywdę przed sąd twój przynosi.

DON FERNAND

Nie chcę jej zmuszać do twego widoku.
1280
Trzebaż, bym za dzięk cały precz gnał cię od siebie?
Ustąp zatem na chwilę.

DON RODRYGO

ma odejść.

DON FERNAND

skinął, aby się Rodrygo doń przybliżył
Nim cię z oczu stracę,
przyjm uścisk mój, całunek mój, królewską płacę.

DON RODRYGO

wyszedł.

SCENA 5

DON FERNAND, DON DIEGO, DON ARIAS, DON SANSZO, DON ALONZO, dwór i rycerstwo.

DON DIEGO

Jednak wiem, że Szimena…

DON FERNAND

1285
Kocha twego syna.
Słyszałem to i mimo, że Rodryga wina
zmusza ją do ścigania go, ona niepomna
krzywdy; — miłością zda się nieprzytomna.
Więc chociaż mus jej każe wołać dlań o zgubę,
1290
zasię kocha. Jej serce chcę stawić na próbę
Oznajmię jej, że wróg jej Rodrygo nie żyje.
Tym podstępem się dowiem, co serce jej kryje.
Wszyscy w rzekomym smutku złączycie się ze mną,
gdy Szimena ze skargą stanie tu przede mną.

SCENA 6

DON FERNAND, DON DIEGO, DON ARIAS, DON SANSZO, DON ALONZO, SZIMENA, ELWIRA, dwór i rycerstwo.

DON FERNAND

1295
Ciesz się, dziecię. Nareszcie zemsta twoja syta.
Wieścią o zgonie wroga — król twój cię powita…
Rodrygo padł w tej walce, którą sława głosi.
Snać nieba wysłuchały, czego mściwość prosi.
do Don Diega półgłosem
Czy uważałeś: barwa jej twarzy się mieni.
1300
Patrz, bladość wystąpiła na ognie czerwieni.

DON DIEGO

Niewątpliwie, to miłość; boleść ją zdradziła.
Snać w serce kochające — wieść ta ugodziła.

SZIMENA

Jako? Rodrygo zginął — czyli mnie to kłamią?
Czemuż mię w okrucieństwie słów jak badyl łamią?
1305
Jeśli wołałam zemsty, to dziś klnę się za nią!

DON FERNAND

Na los narzekasz, córko? To było udanie.
Rodrygo żyw. Lecz widzę, że krzywdy niepomna,
zdradzasz, co kryje serce.

SZIMENA

Byłam nieprzytomna;
1310
więc słów moich nie sądźcie, jak były mówione.
Niegdy mię Rodrygowi dawano za żonę;
lecz śmierć ojca, zgon ojca, straszne to morderstwo
całunem krwi przesłania oczu moich żądze.
Zbyt rychle mnie pomawia król o przeniewierstwo.
1315
Przypominam, pamiętam, com jest winna sobie:
skargę moją ponawiam, przyszłam tu w żałobie.

DON FERNAND

Teraz krzykiem chcesz w pomstę pobudzić sumienie,
ujawniła wpierw prawdę bladość i milczenie.

SZIMENA

Mnie się należy milczeć; jemu wszystko wolno!
1320
Nade mną pan, nad wrogów pan zgrają niewolną.
W krwi Maurów utonęła sprawiedliwość winna.
Któż żąda, bym za jego szła dzisiaj rydwanem?
Bym go, jak Maurów króle, uznawała panem?

DON FERNAND

Pomiarkuj uniesienie. Cóż zarzut mnie czynisz?
1325
Żem z wyrokiem niespieszny, to już sąd mój winisz?
Jeślim w sądzie powolny, wzgląd to jest na ciebie.

SZIMENA

Na mnie wzgląd?! O przewrotność! O Boże na niebie!
Także twa ręka króla ma być dla mnie sroga,
że chcesz mnie za kochanka oddać mego wroga?
1330
Czyli to z nędzy mojej czynicie igraszki:
że łzy, krzywda i skargi brane są za fraszki?
Skoro dziś w oczach króla me łzy tracą prawo,
niechaj prawo mieczowe — będzie mi odprawą.
Nie małżonka; rycerza chcę dla mej obrony;
1335
niechaj wyzwie, w wyzwaniu niech zwalczy Rodryga, —
a zwycięzca, — powita mnie imieniem żony.
Każ głosić to orędzie.

DON FERNAND

Orędzie ogłoszę.
Ale nim to uczynię, o łaskę cię proszę.
1340
Walka dwu nadużyciem zbyt często się staje;
winny uszedł, niewinny żywot swój oddaje.
Chętnie zwalniam Rodryga od przymusu złego.
Stał się podporą tronu, stróżem państwa mego.
Więc, jakiejkolwiek dojrzy kto w nim winy,
1345
zawdy ja go policzę w najlepsze me syny.

DON DIEGO

Jako? Chcesz dla jednego praw burzyć porządek?
Gdy właśnie praw się trzymać wskazuje rozsądek.
Takiem rzeczonem słowem strwożyłbyś twój naród,
zachwiał rządów powagę, bezładu siał zaród.
1350
Hrabia padł za zuchwalstwo. Niech to samo ramię,
drugi raz za tę samą ojca walcząc sprawę,
raz drugi wyzwie losu: Czy szczęście nam skłamie?

DON FERNAND

Hola! hola! Uczynię podług waszej woli.
Lecz widzę, że zbyt wielu iść chciałoby w szranki:
1355
nazbyt ponętną wdzięczność Szimeny kochanki.
Gdy więc orędzie moje ma być sprawiedliwe,
raz tylko jeden szranków otworzyć pozwoli.
Wybierz swego rycerza. Wybierzesz jednego.
Lecz, po skończonej walce, nie żądaj niczego.

DON DIEGO

1360
Przeciwnie; niech orędzie szranki wszerz otworzy.
Niech cała młódź rycerska tarcze wokół złoży.
Nikt nie stanie do walki. Poryw i odwaga
pod ciosami Rodryga ugnie się, zatrwoży.
Nikt więc nie wnijdzie walczyć w szranki za zagrodą.
1365
Któż bo byłby ten śmiały?

DON SANSZO

Ja. Niech w szranki wiodą.
Oto jestem ten śmiały, raczej ten ochotny.
do Szimeny
Sądzę, twe słowa nie był li wybieg przelotny;
uznajesz obietnicy wagę?

DON FERNAND

1370
Przyjmujesz go zgodna?

SZIMENA

Wyrzekłam obietnicę.

DON FERNAND

Do jutra.

DON DIEGO

Nie, panie!
Rodrygo dzisiaj jeszcze do walki tej stanie.

DON FERNAND

1375
Zezwalam. Skoro jednak bójka ta mnie smuci,
nie będzie tam obecny nikt z mojego dworu;
ani ja pójdę patrzeć. — —
do Don Ariasa
Dla dozoru,
by zapasów ścisłego dopełnić rygoru,
1380
wyznaczam sędzią ciebie. Ty przywiedziesz do mnie
Zwycięzcę. — Tu mą wolę ogłaszam niezłomnie:
mężem Szimeny będzie, kto z walki powróci.

AKT V

SCENA 1

DON RODRYGO, SZIMENA.

DON RODRYGO

Przyszedłem, by cię żegnać.

SZIMENA

Żegnać?

DON RODRYGO

1385
Po śmierć idę.
Szukam w tej walce zgonu, spragnionego z dawna.

SZIMENA

Zgonu szukasz? Nie walka więc, rzeź raczej jawna.
Bo nie uwierzę nigdy, by Sanszo się łudził,
aby nagłem wyzwaniem lęk był w tobie wzbudził.

DON RODRYGO

1390
Don Sanszo, czy kto inny: walczy w twej obronie.
Wszak żądałaś mej śmierci; jak mam życia bronić?
Niech Sanszo mnie zwycięża, niech miecz grzęźnie w łonie:
dziś mnie raczej za śmiercią — nie za laurem gonić!

SZIMENA

Odkądże to Rodrygo laury rzuca wzgardą?
1395
Wszakci dopiero po nie sięgał dłonią hardą.
Cóż, że dzisiaj o honor mój zdajesz się dbały;
ojcu wydarte laury — laury tobie dały.

DON RODRYGO

Nie szukam więcej sławy, ani mi jej trzeba;
wszakci ta moja sława — twój gniew na mnie ściąga.
1400
Starczy, jeśli powiedzą: kochał był Szimenę.
Zginął li przez tę miłość. — To moje rozstanie.
Żywiło mnie kochanie, zabiło kochanie.
Wybiega.

SZIMENA

Rodrygo stój! Rodrygo, jeśli pamięć droga, —
Jeśli czułość kochanka uścisk mój pamięta, —
1405
uwolń mnie od mojego obrońcy — natręta! —
Uwolń mnie od Don Sansza. —
Wybiega.

SCENA 2

INFANTKA

1. Czyli ten ogień, którym płonę,
ten żar, co serce ściska,
czyli ta łezka kryształowa, —
1410
co u różanych powiek błyska,
znaczą czułości me stracone?
Rodrygo godzien wziąć mnie żonę.
Lecz jakoż sięgnie mojej ręki?
Wszakci na stopniach stoję tronu,
1415
dla mnie li tylko królewicze;
rycerzy godna pokłonu,
w poczet zalotnych ich nie liczę.
Choć dla Rodryga serce bije,
Miłość i czułość w sobie skryję:
1420
zamilkaj, serce dziewicze. — — —
2. A jednak, jednak serce puka
w książęcej mej katanie.
Czyli mam chwytać szczęście moje,
czy uśpić to kochanie?
1425
Dziwne mnie trapią niepokoje.
Darmo wybiegu rozum szuka
wśród dziwów tej zagadki:
Rodrygo rycerz taki gładki,
Rodrygo rycerz taki sławny,
1430
ród jego starodawny.
On, chociaż może godzien tronu,
tronu li tylko będzie sługą.
Ze sercem walczyć będę długo.
W poczet zalotnych go nie liczę.
1435
Choć dla Rodryga serce bije,
miłość i czułość w sobie skryję.
Zamilkaj serce dziewicze. — — —
3. O Boże, Boże! Szczęście moje!?
Komu w małżeństwo mnie oddadzą,
1440
Komu oddadzą mnie w zamęście:
i król, i stany nad tem radzą.
Zapewne króla mnie przeznaczą.
Rodrygo wliczon między wodze;
zwycięstwa jego tyle znaczą.
1445
Ach, los mnie trapi srodze.
W królewskiej rodzę się kolebie:
prawa mi każą cenić siebie.
Choć chcę Rodryga cenić wyżej,
przed się go zawsze widzę niżej,
1450
ledwo u stopni tego tronu,
na którym obok ojca stoję,
do hołdu wzwykła i pokłonu.
W poczet zalotnych go nie liczę.
Choć dla Rodryga serce bije,
1455
miłość i czułość w sobie skryję.
Zamilkaj serce dziewicze. — — —
4. Godzien mnie. Dziwne staczam boje.
Wszakże Szimenę kocha z dawna.
Cóż, że mną szarpią niepokoje?
1460
Ich miłość była dla mnie jawna.
Nie ja przeszkodą wśród nich stoję,
bo nawet ojca krew przelana
miłości onych nie rozprzęga.
Snać jest więc miłość tą potęgą,
1465
że aż od niebios — piekieł sięga.
Zamknięta mego losu księga.
Snać przeznaczenie samo każe,
abym ich wrogich i zwaśnionych
sama powiodła przed ołtarze.
1470
Dla niej się zrzekam mego Cyda,
lecz czyli serce mnie nie wyda?
W poczet zalotnych go nie liczę;
choć dla Rodryga serce bije,
miłość i czułość w sobie skryję:
1475
Zamilkaj serce dziewicze.

SCENA 3

INFANTKA, ELEONORA.

ELEONORA

Cóż główka zadumana?
Czy znowu zasępiona,
Księżniczko ukochana?

INFANTKA

Jestem uspokojona.

ELEONORA

1480
I sądzę, że zupełnie.
Serce się ochłodziło
z pragnienia, co dziś z rana
jeszcze niepokoiło.
Miłość nadzieją żyje:
1485
Z nadziei zgonem — kona.
Nie myśleć o Rodrygu,
bo sprawa to stracona.
Szimena go wyzwała,
by walczył z jej rycerzem.
1490
W tej walce albo zginie…

INFANTKA

Alboli żyw ostanie?
Zwycięskim dlań puklerzem
wobec Don Sansza broni
ów postrach dziś się stanie,
1495
co Maurów przed nim goni,
co Maurów przed nim ściga
we zgrozie i popłochu,
jakby za nimi biegła
Marsowych lwów kwadryga.
1500
Tu dla mnie się zaczyna
udręki dawna dróżka,
zła jesteś dla mnie wróżka.
Jeżeli żyw powróci…

ELEONORA

Mężem Szimeny będzie.
1505
Wszak wiesz, że tak rzecz głosi
królewskich słów orędzie.
Nadzieja więc stracona.
Przyznaj, księżniczko, szczerze,
że czas, by serce zmienić.
1510
Kochanka inna bierze.
Cóż masz się dlań rumienić?

INFANTKA

Jakiejże to nadziei
za wcześnie chcesz mi wzbraniać?
Mimo że znam orędzie,
1515
które król ojciec głosił
przed całym swoim dworem;
to jednak, gdybym chciała
przełamać ojca wolę,
w lot rzecz mą bym zyskała
1520
i łzami, i uporem.
Amor to, nie kto inny,
podstępu by mnie uczył;
Amor, co zawsze czynny,
kochanków jest postrachem.

ELEONORA

1525
Co słyszę? Więc królewna,
kwiat kastylskiego tronu,
Kastylskiej blask korony,
orlę, co w lotach winno
o wież potrącać dzwony;
1530
królowi harfa śpiewna,
na górne strojna tony;
Infantka, której prawem
królewskie ślubić rody:
myśl cudzym zwodzi gachem,
1535
że piękny i że młody?
Szimena tu użyła
podstępu i chytrości;
Don Sansza gdy wybiera,
to dla tej świadomości,
1540
że od Rodryga słabszy
siłą i doświadczeniem,
nie sprosta mu na rękę
biegłością ni ramieniem.
Rachuba w tem się kryje,
1545
fałszywość jej złośliwa:
by, zwiódłszy serce czyje,
zbyć trwogi w łatwym boju
i zemstę swą ukoić
w pozornych larw[14] spokoju. —
1550
Tak zdradą i obłudą
chce zyskać poklask dworu.
Dług, cieniom ojca winny,
zbyć chytrze dla pozoru.
I serce oszukaniem
1555
uciszyć i upoić.
Czyliż przystało tobie
w to błędne wstąpić koło?
Pozycja społecznaPrzypomnieć musisz sobie,
coś winna urodzeniu.
1560
Żeś winna iść na przekór
żądzy i uniesieniu.
Żeś z tych, którym w kościele
przy świętem namaszczeniu,
przy wielkiem dzwonów biciu,
1565
chorałów dźwięcznem pieniu,
koroną wieńczą czoło.
Bóg dla cię ześle mężem
monarchę, księcia, króla
w purpurze, w złotogłowiu
1570
pod gwiazd iskrzących skłonem.
Skłoni się po twą rękę
przed ojca możnym tronem.
Cóż ci rycerski sługa,
choćby i sam Rodrygo?…

INFANTKA

1575
Sługa?! Rodrygo panem!!
Rodrygo — to potęga!!!
Choć przyklęknął kolanem
przed ojcem i przed królem;
we szczęściu potarganem
1580
sławę zdobywa — bólem!
Imieniem »Cyd« przydanem
gdy Maurów króle wiąże,
by z jego szły rydwanem,
dosięga głową tronu;
1585
wart więcej czci pokłonu,
niżeli król czy książę!
To on! Ten z dawna upragniony,
mój rycerz, Święty Jerzy!!
Wódz, na którego naród czeka!
1590
W którego naród cały wierzy!
Kocham go, już nie kryję
miłości, ni się wstydzę;
nie mojem to zadaniem
by zwodzić serce czyje.
1595
Ogień ten wielki widzę,
gdy niem dziś sama płonę:
Żegnajcie, — bądźcie zdrowe
miłości sny szalone!
Po życie sięgnę nowe:
1600
we szczęściu ludu mego
w bólu i łzach święcone.
Oddalają się.

SCENA 4

SZIMENA, ELWIRA.

SZIMENA

O Boże, Boże, mocny Boże.
W rozterce, wciąż w rozterce.
Sama się własną wolą trwożę:
1605
wola zabija serce.
O dolo, dolo, sroga dolo,
czyż kochać mam mordercę?
Żądze mię palą, myśli bolą;
sama się własną trwożę wolą:
1610
w rozterce, wciąż w rozterce.
O Boże, Boże, mocny, Boże, —
wola zabija serce!
W tej chwili walka tam się waży;
straszliwe te zaloty:
1615
Jeden, co przydan mnie do straży,
zaś drugi serca pan i duszy
i sprawca mej sromoty.
Jeżeli walka się powiedzie,
mych łez popłyną zdroje.
1620
Jeżeli zginie mój kochanek,
los złamie szczęście moje.
Pośrodku dwu przepaści stoję,
myśl błądzi nieprzytomnie.
Dwaj zalotnicy — walczą o mnie.
1625
Los łamie szczęście moje.
O Boże, Boże, mocny Boże!
W rozterce, wciąż w rozterce,
próżno się lękam, próżno trwożę,
wola zabija serce.

ELWIRA

1630
Walka, co trwogą cię przejmuje,
nadzieję jednak wnosi.
Wyniku walki nie zgaduję,
lecz wiem, co rozkaz króla głosi.
Rodrygo tobie się dostanie;
1635
lub ojciec pomstę zyska.
Przyznaję, że się sprawa plącze,
nie widzę szczęścia z bliska;
lecz przeznaczenie, snać łaskawe,
nadzieją dla cię z dala błyska.
1640
Mówisz, że w błędnem stoisz kole,
klniesz własną zlękłą myśl i wolę.
Wśród zawieruchy tej i burzy,
mimo że rozpacz serce nuży,
snać przeznaczenie zbyt łaskawe,
1645
jednak nadzieją krasi sprawę.
Zwycięzca mężem twoim będzie.
Królewskie głosi tak orędzie.
Jeśli Don Sanszo…

SZIMENA

Zmilcz! Przeklęcie!
1650
Niech szpadę złamie mu nieszczęście.
Wprzódy na marach mnie zobaczy,
niż z nim idącą w zamęście!
Don Sanszo, rycerz mój, najmita,
użyty za narzędzie,
1655
niech o zapłatę mnie nie pyta,
bo precz odprawion będzie!
Złość jeno z moich ócz wyczyta,
gniew ścigający wszędzie.
Maską pozoru byłam skryta,
1660
biorąc go na obrońcę.
Dziś larwa fałszu ze mnie zmyta,
niech prawdy świeci słońce.
Kocham Rodryga, oń się trwożę;
ponad przepaścią stoję.
1665
O Boże, Boże, mocny Boże.
Los łamie szczęście moje.
Gdzież tu nadzieja dla mnie błyska?
Ni z dala dostrzec jej, ni z bliska.
Chyba już dla mnie świat zamkniony,
1670
choć życie we mnie płonie jasno;
gwiazdy radości mojej gasną,
żywot jak sen prześniony.
Jako te mary snu złowrogie,
widzę postacie sobie drogie:
1675
cień ojca z krwi okrutną raną.
Widzę Rodryga…

ELWIRA

Ach, Szimeno!
Szimeno, strzeż się, byś tej chwili
przez los nie była ukaraną.
1680
Rycerze twoi się złożyli.
Szpada o szpadę iskry trąca.
Zaloty się rozstrzygną krwawo.
A ty obłędna, krwi pragnąca,
strzeż się, Szimeno, wyzwać losu;
1685
by bóstwo cię nie wysłuchało,
darząc — prędkiego darem ciosu.

SZIMENA

Elwiro! — Boże! już się stało…! — —

SCENA 5

DON SANSZO, SZIMENA, ELWIRA.

DON SANSZO

przyklęka
Obowiązany, u stóp twoich miecz ten składa.

SZIMENA

O zdrajco, o zuchwały, zabójco, o biada!
1690
Jakież szaleństwo rękę twoją wiodło?
Zabiłeś moją miłość. Czyś mniemał zwiedziony,
byś mnie mógł kiedy posiąść złamaną i podłą?
Rodrygo tylko jeden dla mnie uwielbiony.
Zabiłeś go! Wybuchaj, miłości niewolna!
1695
Jużem zapędu mego hamować niezdolna!
Morderco, tobież dane pomścić ojca mego
przekór mnie, gdy zabiłeś kochanka mojego.
Rozpętaj się, miłości, miłości niewolna,
jużem mego zapędu hamować niezdolna!

DON SANSZO

powstaje
1700
Chciej wysłuchać —

SZIMENA

Śmiesz mówić?! Zbójco bohatera,
twoja to dłoń podstępna żywot mu wydziera!

DON SANSZO

Chciej wysłuchać.
wchodzą: Król i Dwór.

SCENA 6

DON FERNAND, DON ARIAS, DON SANSZO, DON DIEGO, DON ALONZO, SZIMENA, ELWIRA.

SZIMENA

do Króla
O panie, dziś maskę mą rzucę.
1705
Jedyną utraconą — miłość dzisiaj nucę.
Kochałam go, w tem wszyscy wyście mnie poznali.
I to wiecie, jakośmy wzajem się kochali.
I to, jako tę miłość chciałam mieć w ukryciu,
całe jedyne szczęście wydzierając życiu,
1710
gdym je złożyła ojcu i zemście w ofierze,
nie wiedząc, czego pragnę, nie wiedząc, w co wierzę.
Don Sanszo za wyrokiem ma mnie wziąć za żonę:
zbyt to surowe prawo, dla mnie zasądzone.
Niechaj raczej w klasztoru zacisze skazana,
1715
nie zaznam już małżonka, ni żadnego pana!
Niech do murów klasztornych przyschną te łzy moje.
Aż kiedyś Bóg nas złączy nieszczęsnych oboje.

DON SANSZO

Gdy, po kilku złożeniach, miecz wypadł mi z dłoni;
tak rzekł do mnie Rodrygo, zbawiwszy mnie broni:
1720
wolę nierozstrzygniętą tę walkę zostawić,
niżelibym się z tobą krwawo miał rozprawić.
Walczyłeś dla Szimeny; przez to cię szanuję.
Gdy zaś królewski rozkaz doń mnie powołuje,
idź do niej sam, opowiedz o walki przebiegu.
1725
Twój własny miecz doręczysz jej w moim imieniu,
jako żem cię zwyciężył przy pierwszem złożeniu.
Uczyniłem, jak żądał. Słuchać mnie nie chciała.
Mnie obaczywszy z mieczem, nieszczęsna myślała,
żem ja Rodryga zabił.

SCENA 7

DON FERNAND, DON ARIAS, DON DIEGO, DON SANSZO, DON ALONZO, SZIMENA, ELWIRA, INFANTKA, ELEONORA, DON RODRYGO.

INFANTKA

prowadząc Don Rodryga ku Szimenie
1730
Zwól, by ręce księżniczki łezki twe otarły.
Żyw przed tobą, którego sądziłaś: umarły…

DON FERNAND

Żyw i tobie przeznaczon za rygorem prawa.
Od chwili tej dla niego musisz być łaskawa.
Czas, co najcięższe rany — goi i ulecza,
1735
równo rany serdeczne, jak i rany miecza.
Jak chcesz sama, idź zrazu za klasztorne mury,
byś opłakała ojca — łzami wdzięcznej córy.
Ale za czas powrócisz, by dotrzymać wiary
twemu sercu dziewicy.
do Rodryga
1740
Dla cię, Wojewodo,
szlachetny Cydzie, bojem wsławiony tak młodo,
nowe obmyślam trudy; już naprzód zgaduję,
jak zwycięstw chciwa ręka Maurów chyżo szczuje.
Skoroś ich precz odgonił od naszych wybrzeży,
1745
dziś niech w własnem ich gnieździe miecz twój postrach szerzy.
Powiedziesz zbrojne hufce. Ogniem i żelazem
kraj ich wyniszczysz cały. Przed twoim obrazem,
przed twem imieniem, »Cyda«, pierzchnie wróg struchlały.
Ufam, zwycięski, wrócisz. Twój król na cię czeka.
1750
Może Bóg wróci szczęście, które dziś odwleka.
Niech rozgłos surm donośny obwieści ludowi,
Żem wojsk mych województwo powierzył »Cydowi«.
Odgłos trąb.

Przypisy

[1]

czyli (tu daw.) — czy, czyż. [przypis edytorski]

[2]

ino (daw. reg.) — tylko. [przypis edytorski]

[3]

powolność (tu daw.) — skłonność, sympatia. [przypis edytorski]

[4]

jest słuszna — dziś: jest słuszne. [przypis edytorski]

[5]

danoć (daw.) — dano ci; dostałeś. [przypis edytorski]

[6]

cześci — dziś popr. forma D. lp od rzecz. cześć: czci. [przypis edytorski]

[7]

zdoleć (daw.) — podołać; dać radę. [przypis edytorski]

[8]

rozum, niezdolen rady, memi usty młodzieńca żałość moję jąka — tj.: mój rozum, nie mogąc znaleźć wyjścia z sytuacji, przez moje młodzieńcze usta wypowiada moją skargę. [przypis edytorski]

[9]

trofej — trofeum. [przypis edytorski]

[10]

maszli (daw.) — czy masz. [przypis edytorski]

[11]

płomię (daw.) — płomień; tu: rumieniec. [przypis edytorski]

[12]

przecz (daw.) — dlaczego; po co. [przypis edytorski]

[13]

kęs — tu: nieco. [przypis edytorski]

[14]

larwa (tu daw.) — maska. [przypis edytorski]

x