Przypisy

Amor ordinem nescit — Hieronimus Epistula ad Chromatium, Iovinum et Eusebium. [przypis tłumacza]

a możni korzystają z tego ku zgubie państwa — Aluzja do niedawnych wypadków politycznych we Francji. [przypis tłumacza]

a multis (…) vincimur — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, CXXIV. [przypis tłumacza]

anabaptysta — członek powstałej w XIX w. w Niemczech grupy wyznaniowej, która żądała m.in. powtórnego chrztu w wieku dojrzałym. [przypis tłumacza]

Anabaza — por. wydanie Bibl. Narodowej, seria II, nr 31. [przypis tłumacza]

anagnosta — w starożytności: niewolnik, którego zadaniem było czytać głośno podczas uczty. Tutaj wskazany jest pod tym mianem Petrus Castellanus, biskup orleański, przyjaciel Rabelais'go. [przypis tłumacza]

anakampserot — ziele, którego dotknięcie miało przywracać postradaną miłość. [przypis tłumacza]

Anaksagoras twierdził (…) — Cyceron, Księgi akademickie (Academica), IV, 23 i 31. [przypis tłumacza]

Anan — syn Anana, o którym mowa w II, XX, 3. [przypis tłumacza]

A natura (…) auctori — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 99. [przypis tłumacza]

Ancroia — bohaterka poematu rycerskiego, słynnego w czasach Aretina, królowa Ancroia, siostra króla Mombrina, zabita w walce przez Rolanda. [przypis tłumacza]

André, Barbacyn — Profesor prawa w Bolonii; tożsamo Barbacyn (w VI w.) [przypis tłumacza]

André Chenier — wielki poeta, stracony młodo podczas Rewolucji; idąc na gilotynę, uderzył się w czoło i wyrzekł słowa: „A przecież było tu coś” (Przyp. tłum.). [przypis tłumacza]

Andria, Eunuch — Komedie Terencjusza. [przypis tłumacza]

Andrias Scheuchzeri — wymarły gatunek gigantycznej salamandry z miocenu, pierwotnie opisany jako skamieniałość dawnego człowieka z czasów potopu; czasem utożsamiany ze współczesnym gatunkiem wielkiej salamandry. [przypis tłumacza]

Andromeda — tu: dramat Eurypidesa. [przypis tłumacza]

androny (…) we znaki się dały — Jakże często Molierowi dało się we znaki towarzystwo tych panów i panków, których on, geniusz, największy człowiek swej epoki, musiał słuchać cierpliwie i z uszanowaniem przez wzgląd na ich stanowisko, kryjące często ciemnotę, pyszałkowatość i nieokrzesanie. [przypis tłumacza]

Andros — Cyklada [tj. jedna z wysp w płd-zach. części M. Egejskiego] na wschód od Attyki, a na południe od Eubei; dawniej należała do ateńskiego Związku Morskiego. [przypis tłumacza]

Angeston — Hieronim z Hangestu, scholastyk, przeciwnik Lutra. [przypis tłumacza]

angielski rezydent-minister Murray — skończony debosz, z którym Casanova niejedną noc przehulał. Założył się raz z autorem pamiętników, że ponieważ nie ma w Wenecji zakonnicy, której by nie można było mieć za odpowiednią sumę, a przez pośrednictwo zręcznego rajfura (od których roiła się wówczas stolica dożów), przeto i M. M. najpiękniejszą z pięknych do swego casina sprowadzi. Rajfur spod ciemnej gwiazdy przyprowadził mu w ubraniu zakonnym jakąś spod ciemnej gwiazdy bandytkę, tylko podobną do M. M. Próba przywołania tejże nocy M. M. do parlatorium klasztornego dowiodła niezbicie, iż Murray sromotnie przegrał, ku wielkiej uciesze i… uldze Casanovy. [przypis tłumacza]

Angierant — Enguerrasst de Monstrelet, kontynuator kronikarza Foissarta. [przypis tłumacza]

a nie co trzeba czynić, aby się do niej przygotować — te podkreślone słowa nie znajdują się we wszystkich wydaniach. [przypis tłumacza]

a niekiedy i dwudziestu — συνείκοσιν (N), σύν εἴκοσιν (D). [przypis tłumacza]

a nie wina sztuki — Sztuki życia. [przypis tłumacza]

ani ludzi cnotliwych, jak stają się ze szczęśliwych nieszczęśliwymi… — W zestawieniu tym nie wymienia Arystoteles jeszcze jednej możliwej kombinacji: gdyby człowiek szlachetny z nieszczęśliwego stał się szczęśliwy; ale przejście takie jest w tragedii zupełnie niewłaściwe. Arystoteles uwzględnia wypadek ten poniżej, wspominając o tragediach z podwójnym założeniem. [przypis tłumacza]

animal faber (łac.) — dosł. zręczne zwierzę, zwierzę twórcze; tu: analogia do terminu homo faber. [przypis tłumacza]

Animus (…) versat — Petronius, Satirae 128. [przypis tłumacza]

Ani myślę o tem — Z iście kobiecą intuicją Celimena rzuca Alcestowi tę lichą wymówkę, ale nie popełni tego błędu, aby jej bronić, pozostawia to jemu, aby się uchwycił tej myśli jak deski ocalenia. [przypis tłumacza]

Anioł z nieba — Ga 1, 8. [przypis tłumacza]

ani też tędy, gdzie by (…) nie mogli rozwinąć swej liczebnej przewagi… — tj. nie zapuszczał się w ciasne ulice lub place. [przypis tłumacza]

ani tych, którzy nie mieli powołania — Mt 7, 28. [przypis tłumacza]

ani uniżonego ubóstwa, ani nadętego bogactwa — uniżonego ubóstwa: πενίας ταπεινότητα, egestatis humilitas, niedrige Armut (Cl.) [pominięto tłum. na rosyjski], gdy Pape podaje takie znaczenia, jak u uterwürfig, demüthig, verzagt; nadętego bogactwa: ὑπεροχὴν πλούτου, opum vis immodica, übermässigen Reichtum (Cl.) [pominięto tłum. na rosyjski], Pape w przenośnym znaczeniu υπεροχή Vorzug, Vortrefflichkeit, wreszcie Macht, co w przeciwstawieństwie do charakteru faryzeuszów najlepiej będzie brzmiało po polsku: nadęte bogactwo. [przypis tłumacza]

An licitum sit (łac.) — „Czy wolno jest”. [przypis tłumacza]

Anna Dacier — małżonka sławnego francuskiego filologa, André Dacier, córka wielkiego uczonego Lefebre'a, żyła pod koniec XVII w. Wydała Kallimacha, Florusa, Aureliusa Victora, Eutropiusa, Dictysa z Krety; przetłumaczyła Anakreonta i Safonę, kilka komedii Plauta i Terentiusa, Iliadę i Odyseję; nadto pierwsza we Francji przetłumaczyła 1684 r. Arystofanesa. A zatem Francuzi mieli już w 1684 Arystofanesa w ojczystym języku: my go dotąd w całości nie mamy… [przypis tłumacza]

Annat, François (1590–1670) — jezuita, profesor i rektor w Montpellier i Tuluzie, przez kilkanaście lat spowiednik Ludwika XIV, namiętny wróg jansenistów, walczący przeciw mim w licznych pismach. [przypis tłumacza]

a non posse ad non esse — co nie może być, nie jest. [przypis tłumacza]

An poterunt (…) revincent — Lucretius, De rerum natura, IV, 487. [przypis tłumacza]

An quidquam (…) universos — Cicero, Tusculanae quaestiones [wyd. też pod tytułem: Tusculanae disputationes], V, 36. [przypis tłumacza]

Ante (…) locorum — por. Ovidius, Tristia, III, 4, 57. [przypis tłumacza]

Antemunt — miasteczko macedońskie na Półwyspie Chalkidyjskim. [przypis tłumacza]

Antioch Epifanes — syn Antiocha, króla Kommageny (Starożytności XIX, IX, 1). [przypis tłumacza]

Antiochia — Ἀντιόχεια, dziś Antâkije, 28 000 mieszkańców. [przypis tłumacza]

Antiochowy Jar —- Ἀντιόχου φάραγξ, miejsce niewiadome. [przypis tłumacza]

Antiochus pisał zapalczywie w obronie Akademików (…) — por. Cicero, Academica, IV, 22. [przypis tłumacza]

Antioch VIII Aspendios (zm. 96 p.n.e.) — od miasta Ἀσπένδος w Pamfilii nad Eurymedonem; drugi jego przydomek Grypos (Γρυπός, jastrząb, dziób jastrzębi); [król Syrii (od 126 p.n.e.), z dynastii Seleukidów, młodszy syn Demetriusza II Nikatora; red. WL]. [przypis tłumacza]

Antonino Escobar y Mendoza (1589–1669) — teolog i moralista. [przypis tłumacza]

Antoniusz mówi o kłótni między swymi siwymi a czarnymi włosami — Plutarch mówi, że Antoniusz w chwili śmierci wedle jednych źródeł miał 56, wedle innych 53 lat. [przypis tłumacza]

Antoni Vadé — Wolter ogłaszał wiele utworów pod nazwiskiem Wilhelma lub Antoniego Vadé. [przypis tłumacza]

antropomancja — wróżenie z wnętrzności ludzkich. [przypis tłumacza]

Antychryst bowiem będzie je czynił — Cudy. [przypis tłumacza]

antycypacja przyszłości — zob. Wstęp. [przypis tłumacza]

antycypacja — wyprzedzenie, przewidzenie. [przypis tłumacza]

Antyfon, który podczas wojny wystawił dwie chyże triery — bliżej nieznany, ale musiał być majętny. Uzbrojenie i uposażenie triery kosztuje w owych czasach, nie licząc kosztów utrzymania okrętu w porządnym stanie, około 40 min [tj, ok. 17,5 kg srebra; red WL]. [przypis tłumacza]

Antyfont — znamy kilku Antyfontów. Najsławniejszy jest mówca attycki, syn Sofilosa, z demu Ramnus, urodzony ok. r. 480, przedstawiciel najstarszej prozy attyckiej, rzekomo nauczyciel Tukidydesa, najznakomitszego historyka starożytności. Jako zwolennik rządów oligarchicznych brał udział w zamachu arystokratów w r. 411 i w urządzeniu Rady Czterystu. Po jej upadku oskarżony o zdradę stanu poniósł karę śmierci. Zachowało się 15 jego mów sądowych, wszystkie w sprawie zabójstwa, wśród nich trzy tetralogie (po 4 mowy): oskarżenie, obrona, replika, odpowiedź na replikę. Od niego należy odróżnić, zdaniem niektórych uczonych, sofistę tego samego imienia, autora rozpraw O prawdzie, z zakresu teorii poznania, i O zgodzie, z zakresu etyki i polityki. Inni uczeni jednak identyfikują obu Antyfontów. Tu mowa o Antyfoncie sofiście, przeciwniku Sokratesa. O ile by autor wyżej wymienionych rozpraw i mówca byli jedną i tą samą osobą, musielibyśmy przyjąć, że tu chodzi o jakiegoś innego sofistę Antyfonta (Arystoteles miał jakiegoś sofistę Antyfonta zaliczać do przeciwników Sokratesa), a nie o Ramnuzyjczyka, który politycznie był pewnie Ksenofontowi sympatyczny. [przypis tłumacza]

Antygona — córka Laomedona zmieniona w bociana. [przypis tłumacza]

Antygon był tak przywiązany do swego nikczemnego żywota, że do ostatniej chwili oddawał się złudnym nadziejom — ostatni Hasmonejczyk. „W ten sposób po 126 latach zakończyło się panowanie dynastii Hasmonejczyków” (Starożytności XIV, XVI, 4). Rok 37 p.n.e. [przypis tłumacza]

Antygon namówił żołnierzy Argyraspidesa, aby mu wydali Eumenesa (…) — błąd tłumacza: les soldats Argyraspides oznacza „żołnierzy argyraspidów” (gr. dosł. „Srebrne Tarcze”), formację doborowych żołnierzy armii macedońskiej; w tym przypadku byli to żołnierze Eumenesa, por. Plutarch, Eumenes, 9 [w:] Żywoty sławnych mężów. [przypis tłumacza]

Antygon, powziąwszy miłość do jednego z żołnierzy (…) — Plutarch, Pelopidas, 1 [w:] Żywoty sławnych mężów. [przypis tłumacza]

Antygonus bardzo miał za złe synowi (…) głowę Pyrrusa — Plutarch, Pyrrus, 34 [w:] Żywoty sławnych mężów. [przypis tłumacza]

Antygonus tak odparł (…) — por. Plutarch, O fałszywym wstydzie, 10. [przypis tłumacza]

Antykwariusz, Guy Mannering… — romanse historyczne napisane przez Waltera Scotta. [przypis tłumacza]

Antypater mniemał, że dobił już do celu, skoro udało mu się wniwecz obrócić nadzieje sierot i rozbić zamierzone małżeństwa… — por. Starożytności XVII, II, 4–III, 3. [przypis tłumacza]

Antypater nie tylko w testamencie był jako następca — z Rzymu udał się do Akwilei (Starożytności XVI, IV, 1), gdzie Cezar właśnie bawił, Herod wziął z sobą obu synów, jak to wynika z następnego ustępu (4). [przypis tłumacza]

Antypatris — Ἀντιπατρίς, dawniejsze Chabarsaba albo Kafarsaba, dziś Kefr-Saba. talm. כפר סבא. [przypis tłumacza]

Antystenes odrzekł komuś (…) — Diogenes Laertios, Antystenes z Aten, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 7. [przypis tłumacza]

Antystenes (ok. 445–ok. 365 p.n.e.) — uczeń Sokratesa, założyciel szkoły filozoficznej cyników. [przypis tłumacza]

Antystenes pozwala mędrcowi miłować i czynić wedle ochoty (…) — por. Diogenes Laertios, Życie Antystenesa [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 11. [przypis tłumacza]

Antystenes radził jednego dnia Ateńczykom (…) — por. Diogenes Laertios, Życie Antystenesa [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI. 8. [przypis tłumacza]

Antystenes stoik, cierpiąc dotkliwą chorobę (…) — Diogenes Laertios, Antystenes z Aten [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 18. [przypis tłumacza]

Antystenes — uczeń Sokratesa, założyciel szkoły cyników. [przypis tłumacza]

Antystenes — uczeń Sokratesa, założyciel szkoły cyników (zob. też Sympozjon). [przypis tłumacza]

Antystenes upominał swoje dzieci (…) — Plutarch, O fałszywym wstydzie, 12. [przypis tłumacza]

Antystrofa — tu antystrofa nie odpowiada dokładnie strofie, zawartej w wierszach 700–706; tłumacz nie zawinił, lecz tekst oryginału, który ma strofę (700–706) prawdopodobnie uszkodzoną. Brak w niej dwu wierszy; stąd różnice i w rytmice i w objętości. [przypis tłumacza]

Anuat z przezwiskiem Borkajos — ἡ Ἀνουάθου Βόρκαιος (N) ἡ Ἀνουάθ Βόρκέως (D). [przypis tłumacza]

Anygrofilos — uczony i tłumacz Arystotelesa we Florencji i Rzymie w 15 w. [przypis tłumacza]

Anytos (…) jeszcze i po śmierci spotyka się z niesławą — po śmierci Sokratesa nie stracił Anytos w Atenach powagi, choć ze strony sokratyków [uczniów Sokratesa] spotykał się z różnymi napaściami. (O tych napaściach mógł wiedzieć Ksenofont z lektury sokratyków i Platonowego Menona; sam Platon w tym dialogu obchodzi się z Anytosem łagodnie). W 388 r. piastował jeszcze poważny i odpowiedzialny urząd, był komisarzem zbożowym [sitofylakes, nadzorujący ceny zboża i wagę chleba]. Ten ustęp, wspominający o śmierci i niesławie Anytosa, dał późniejszym autorom powód do bajek o nędznym jego końcu (o wygnaniu z Aten, o wypędzeniu go z Heraklei, gdy tam przybył jako wygnaniec, o ukamienowaniu go). [przypis tłumacza]

Anytos syn Antemiona — jeden z trzech oskarżycieli Sokratesa, zamożny garbarz, polityk obozu demokratycznego. Razem z Trazybulem prowadził wojnę przeciw trzydziestu tyranom. [przypis tłumacza]

Anytos — z trzech oskarżycieli Sokratesa (Meletos, Anytos i Lykon, wspomniany w Sympozjon) najpoważniejszym był Anytos, syn Antemiona, zamożny garbarz i poważny polityk demokratycznego obozu. W r. 409/408 był strategiem, a niepowodzenia jego znalazły swój epilog w sądzie, wyrok jednak był uniewinniający. Razem z Trazybulem prowadził wojnę przeciw trzydziestu tyranom i okazywał zawsze, nawet w zwycięstwie, rozumne umiarkowanie. Jeśli wystąpił przeciw Sokratesowi, musiały tu być prócz osobistych i rzeczowe powody: Ateńczyk starej daty widział w nim źródło zepsucia młodzieży. [przypis tłumacza]

Apamea — Ἀπάμεια, dawniej Farnake, Pella, w średniowieczu u arab. Fâmija, Afâmija, dziś Kal’at el-Mudik, wieś uboga, na prawym brzegu Orontu (el-'Aşi). [przypis tłumacza]

Apaturia — trzydniowe święto rodowe w jesieni, zwyczajnie wesołe, w owym roku, wobec tylu żałób, smutne. Schodzili się członkowie tej samej fratrii (ród, fyla, dzieli się na 3 fratrie) i zgłaszali nowo narodzone dzieci. W pierwszym dniu wspólna wieczerza (dzień zwany dorpia), w drugim (anarrysis) ofiary, w trzecim (kureotis) przedstawiało się dzieci, a przełożony fratrii (fratriarchos) wpisywał je do listy fratrii na przysięgę ojca, że to jego potomek z prawego małżeństwa. Na ofiary każdy dawał podatek. Świętem tym opiekował się Zeus Fratrios, Atena Fratria i, u Ateńczyków, Dionizos Melanajgis (dosł.: z czarną tarczą [egidą]). Nazwa Apaturia wywodzi się od pater, ojciec; wywodzili ją też starożytni od apate, oszustwo, powołując się na mit, że Dionizos z czarną tarczą w pojedynku Ateńczyka z Tebańczykiem dopomógł do zwycięstwa Ateńczykowi przez oszukanie jego przeciwnika. [przypis tłumacza]

Apedefci — z greckiego: „nieświadomi, nieuczeni” [także: ignoranci; red. WL]. Urzędnicy izb rachunkowych byli to jeno prości kalkulatorzy, bez wykształcenia, które uważano w urzędzie za zbyteczne, a nawet szkodliwe do dobrego sprawowania jego funkcji. Satyra ta, wymierzona przeciw łupiestwu ówczesnego systemu poborczego, jest, jak i inne w tej ostatniej księdze, dość ciężka i pedantyczna, niezdradzająca w niczym wspaniałego humoru i werwy Rabelais'go z pierwszych ksiąg. [przypis tłumacza]

Apellajos — grudzień. [przypis tłumacza]

Apicjusz — słynny smakosz rzymski za Augusta, autor dzieła o sztuce kucharskiej. [przypis tłumacza]

A poeci to zawsze tak robią… — zaczątki polemiki literackiej, podobnie jak w prologu Kupca (w. 3 i nast.), gdzie czytamy: „Ja jednak nie tak zrobię, jak zresztą w komediach widywałem” itd. Polemika ta wypełnia u Terencjusza całe prologi. [przypis tłumacza]

Apollina Pytyjskiego — w Delfach. [przypis tłumacza]

Apollodor, gorący jego wielbiciel — podobnie określony i we Wspomnieniach (III 11 pod koniec): występuje też u Platona, w Sympozjon i w Fedonie. [przypis tłumacza]

Apollodor śnił, iż Scytowie (…) — Plutarch, O odwlekaniu kary przez bogów, 9. [przypis tłumacza]

Apolloniusz — sławny stoik z Chalcis, którego Antoninus Pius powołał na nauczyciela Marka Aureliusza. [wg innych źródeł Apolloniusz pochodził z Chalcedonu; red. WL] [przypis tłumacza]

Apollonville (…) Incarville — w oryginale: Apollonville… wpisać nazwy. [przypis tłumacza]

Apolonia — Ἀπολλωνία, dziś Arsûf (ruiny). [przypis tłumacza]

aporetycy — również nazwa szkoły sceptyków. [przypis tłumacza]

apostołowie, egzorcyści — Dz 19, 16. [przypis tłumacza]

Apostołowie moi uczynią to, skoro zabijecie dziedzica winnicy — Aluzja do paraboli św. Marka 12, 7. [przypis tłumacza]

Appian — Grek żyjący w II wieku n.e., autor historii rzymskiej, z której 24 ksiąg zachowały się XIII–XVII, opisujące wojny domowe. Przekład ich angielski ogłosił w r. 1578 Henryk Bynniman. I w Juliuszu Cezarze są pewne ślady wpływu tej książki. [przypis tłumacza]

„Aprobata” — „Aprobata” ta jest parodią aprobaty cenzury, wymaganej w owej epoce dla każdej nowej książki. [przypis tłumacza]

A prophetis enim Hierusalem egressa est pollutio super omnem terram (łac.) — Bo od proroków jeruzalemskich wyszło splugawienie na tę wszystką ziemię. [przypis tłumacza]

a przecież się boją… — wielokrotne powtarzanie komiczne tego samego słowa (metuont). [przypis tłumacza]

Apud (…) secum (łac.) — „Umieją rozprawiać wobec innych, ale nie wobec siebie i ze sobą” (Cicero, Tusculanae disputationes, V, 36; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Apulejusz — powieściopisarz i retor rzymski, urodzony około r. 124 po Chr. w Medaurze (w Afryce). Ożenił się z matką swojego przyjaciela Poncjanusa, Emilią Pudentillą. Gdy Poncjanus podczas podróży zmarł, oskarżył jego brat Apulejusza o czary, którymi rzekomo zjednał sobie matkę. Przed tym oskarżeniem bronił się Apulejusz przed prokonsulem Afryki Klaudiuszem Maksymusem w Sabracie. Wygłosił sławną mowę, nazwaną Apologia. Został uniewinniony. [przypis tłumacza]

Apulejusz — retor, filozof, bajkopisarz rzymski z II. w. po Chr., autor romansu pt. Złoty osioł, pełnego dowcipu i humoru, nie zawsze przyzwoitego. [przypis tłumacza]