Przypisy

naturalne przyczyny, według których można oznaczyć formę rządu, którą pociąga za sobą siła klimatu, a nawet powiedzieć, jaki tam powinien być rodzaj mieszkańców — determinizm graniczący już prawie z fatalizmem. [przypis tłumacza]

Naturalny ojciec [d'Alemberta], kawaler Destouches — ojcostwo przypisywano także i samemu kardynałowi, bratu tejże pani de Tencin; legenda, mimo że tutaj bez podstaw, charakterystyczna dla epoki i osób. [przypis tłumacza]

Natura mogłaby (…) uwolnić nieszczęśliwych, wciągniętych do zbrodni przez fatalną konieczność — Por. [Kartezjusz,] Discours sur le bonheur. [przypis tłumacza]

Natura uiszczająca się z długu — W oryg. „Nature quitte”: być może anagram imienia Jean Turquet, w którym niektórzy dopatrują się wydawcy tej księgi, ogłoszonej w 2 lata po śmierci Rabelais'go (patrz: Przedmowa). [przypis tłumacza]

Natura złożona jest z trzech rzeczy… — Plutarch, O Izydzie i Ozyrysie. [przypis tłumacza]

naturę Alcybiadesa (…) w Jonii — Plutarch, Alkibiades, 23 [w:] Żywoty sławnych mężów. [przypis tłumacza]

nauarchos — u Lacedemończyków admirał; u Ateńczyków oznacza to komendanta okrętów lub okrętu. Można myśleć, że to są okręty państwowe (służące do wysyłania na uroczystości, odstawiania pieniędzy lub osób, do posyłek i meldunków), których liczba wtedy wynosiła trzy; zwały się „Salamina” (ta, która miała odstawić Alkibiadesa z Sycylii do Aten), „Paralos” i „Delias”. Prawdopodobnie jednak mowa tu raczej o komendantach drobniejszych oddziałów floty, które były rozproszone po całym morzu pod wodzą nauarchów, a które teraz do walnej rozprawy zewsząd ściągnięto. [przypis tłumacza]

nauka jedyna, jak zaświadcza Platon, którą Lacedemończycy mieli w poważaniu — Platon, Hippiasz Większy. [przypis tłumacza]

nauka mnicha Pelagiusza (…) który wręcz przeczył konieczności łaski, pojęciu grzechu pierworodnego (…) — między innymi rzeczami przeczył Pelagiusz, aby dzieci zmarłe bez chrztu miały być skazane na wieczne męki. Cztery sobory potępiły jego naukę. [przypis tłumacza]

naukę o przeznaczeniu — w oryginale: Gnadenwahl: predestynacja, przeznaczenie przez Boga. (Augustyn: „Praesciebat Deus, qui futuri essent sancti et immaculati per liberae voluntatis arbitrium”, De praedestmatione, 10). Augustyn stara się pogodzić predestynację z wolną wolą. [przypis tłumacza]

na ulicy — in via, Ital. [przypis tłumacza]

Naupaktos — portowe miasto Etolii u wylotu Zatoki Korynckiej (Lepanto). [przypis tłumacza]

Naupakt, [właśc. Naupaktos] — dzis. Lepanto, greckie miasto portowe na płn. wybrzeżu Zatoki Korynckiej [ob. Nafpaktos, nazwę Lepanto nosiło w okresie panowania weneckiego; red. WL]. [przypis tłumacza]

na uroczystości — na uroczystości eleuzyńskiej, jako daduchos i hierokeryks (herold). Można by też myśleć o Panatenajach. [przypis tłumacza]

Nausikles — zamknął przesmyk termopilski przed Filipem w r. 352, stronnik Demostenesa. [przypis tłumacza]

Nauzyfanes sądzi, iż (…) nie masz nic pewnego, prócz niepewności — Seneka, Listy moralne do Lucyliusza, LXXXVIII, 44. [przypis tłumacza]

Nawarra, Piotr — współczesny teolog hiszpański. [przypis tłumacza]

nawet chociaż tu z wami nie będę — et med absenti tamen, Niem. [przypis tłumacza]

nawet filozofia (…) znosi różność duszy i ciała w systemie tożsamości — jest to teoria filozoficzna, a ściślej: metafizyczna, według której istotą wszechrzeczy (absolutem) jest jedność, identyczność materii (przyrody) i ducha, myślenia i odpowiadającego mu istnienia, tak, że przeciwieństwa te stanowią tylko dwojaki sposób, w który ów identyczny absolut się objawia. Objawia on się więc raz jako duch, raz jako materia, raz jako myśl, raz jako jej przedmiot, lecz sam nie jest ani jednym, ani drugim, jeno tożsamością, wspólną podstawą obojga. Teorię tę różne systemy filozoficzne różnie formułują. Hufeland ma na myśli zapewne najnowsze wówczas systemy filozofów niemieckich J. G. Fichtego (1762–1814) oraz F. W. Schellinga (1775–1854). [przypis tłumacza]

nawet między obcymi — tj. między sprzymierzeńcami. Więc np. ukochany mógł być w wojsku sprzymierzonych, a kochający w armii lacedemońskiej. Mimo to dzielność ich nie doznałaby żadnego osłabienia. [przypis tłumacza]

nawet o mą żonę — Ten jaskrawy efekt komiczny wprowadza nas w atmosferę farsy i przygotowuje scenę Orgona pod stołem. [przypis tłumacza]

nawet o to starać się nie będę — będą się starał nie o to, by obronna ma mowa była skuteczna, lecz by była prawdziwa; przedstawię całe swe życie, o którego cnocie świadczy to, co mnie spotkało i od bogów i od bliźnich. [przypis tłumacza]

nawet psy ateńskie — Osy, w. 892–994: pies Kidatenej i Labes ze szczeniętami przed sądem. [przypis tłumacza]

Nawet skończeni niegodziwcy, wyciągnąwszy korzyść ze szpetnego czynu (…) — słynny rys z życia Cezara Borgii, opisany w VII rozdz. Księcia, Machiwela. [przypis tłumacza]

Nawigujemy (…) metropolii — „Pływamy po Sekwanie o wschodzie i zachodzie słońca; przechadzamy się po drogach krzyżowych i rozstajnych stolicy”. [przypis tłumacza]

Na wniosek Timokratesa (…) kazała Rada wtrącić ich do więzienia — uzasadnienia wniosku autor nie podaje. Być może oskarżył ktoś wodzów o zdradę, pojęcie w attyckim prawie bardzo rozciągliwe. Takie oskarżenie, wniesione przed Radę lub Zgromadzenie Ludowe, zwie się eisangelia. Rada rozstrzyga, czy oskarżenie przyjąć, czy ukarać oskarżonego, czy też oddać za pośrednictwem tesmotetów Zgromadzeniu lub sądowi ludowemu. Jeśli eisangelię wniesiono przed Zgromadzenie, to ono, uznawszy, że skargę należy przyjąć, oddawało Radzie do zaopiniowania, czy ma sądzić sąd ludowy pod przewodnictwem tesmotetów, czy Zgromadzenie. W tym wypadku Rada przedstawiłaby wodzów ludowi bez żadnej opinii ze swej strony. [przypis tłumacza]

na wprost największych świętości — ἐπὶ τῶν ἁγίων μετώπων, in fronte sancti sanctorum, im Angesicht des Allerheiligsten (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. Sądzę, że tu wyrażenie ścisłe nie jest potrzebne, tym bardziej, że Święte Świętych jest oznaczone przez τὸ ἅγιον, o czym wyżej była mowa. [przypis tłumacza]

Nawróćcie się do Boga — Ecclesiasticus 17, 21. [red. WL: tj. Księga Mądrości Syracha wg Wulgaty; we współczesnych polskich wydaniach Biblii werset ten nie występuje lub ma inną treść]. [przypis tłumacza]

nawróć nas do siebie, Panie — Ps 80 (79): 4, 8, 10. [przypis tłumacza]

na wspólnie obchodzone uroczystości — np. igrzyska olimpijskie, istmijskie, nemejskie, pityjskie (Olimpia w Elidzie, w krainie Pisatis nad rzeką Alfejos, w zachodnim Peloponezie; Istmos, przesmyk pod Koryntem; Nemea w Argolidzie, na południowy zachód od Koryntu, między Fliuntem a Kleonaj; igrzyska pityjskie, czyli delfickie, w Delfach w Fokidzie) lub też w Atenach Panatenaje, przedstawienia teatralne podczas Dionizjów. [przypis tłumacza]

na wyspę Samos, nienależącą do Związku — Samos była własnością Aten. [przypis tłumacza]

Nazajutrz Herod złożył sąd z krewnych, dworzan… — por. Starożytności XVII, V, 3–VI, 1. [przypis tłumacza]

Nazajutrz rano Cyrus składał ofiary — zwyczajem lacedemońskim (greckim) przed bitwą składa się ofiary. [przypis tłumacza]

Nazajutrz… — w Danii i w księstwie Szlezwickiem obchody weselne u zamożniejszych włościan trwają zawsze trzy doby. [przypis tłumacza]

nazbierać trochę piasku przed zapasami — zapaśnicy nacierali się oliwą, a następnie posypywali się piaskiem. Z tego tworzyła się na ciele gładka skorupa, utrudniająca walkę przeciwnikowi, bo osłabiająca skuteczność jego chwytów. Po skończeniu zapasów zeskrobywano ją z ciała umyślnie do tego celu służącym „skrobaczem”. [przypis tłumacza]

Nazbyt wiele słodyczy — Z całego zachowania się Tartufa w tej scenie można by wnosić, że nie musiał on być tak płaską i pocieszną figurą, za jaką go podała uprzedzona doń Doryna. Czujemy w nim raczej wytrawnego gracza, który zapewne już niejedną kobietę usidlił tą samą sztuką, i dlatego poczyna tu sobie z tą pewnością siebie. [przypis tłumacza]

na zielonym grzbiecie Neptunowym — tj. na morzu [Neptun: rzym. bóg mórz]. [przypis tłumacza]

nazir — asceta, odludek, często przebywający na pustyni z dala od ludzi. Każdy nazir powinien złożyć trzy ofiary. [przypis tłumacza]

na znak, że zostali pokonani — εἰς ἐπίδειξιν τῆς ἑαυτῶν ἀπωλείας ἀποχρώμενος; durch ihren Tod die Schaulust befriedigen mussten? (Cl.). [przypis tłumacza]

nazwałem Księciem — w oryg. Duc. [przypis tłumacza]

nazwał ją Masadą — twierdzą: p. I, XII, 2, uwaga. [przypis tłumacza]

nazwy „Cicero”, zawierającej wiele przedstawień ubocznych — a więc nieodnoszących się wprost do Cicerona, jako głównego przedmiotu myślenia, lecz kojarzących się z nim i towarzyszących mu. [przypis tłumacza]

Nazwy miecza, tarczy — Ps 71, 4. [przypis tłumacza]

nazywano ich przyjaciółmi i gośćmi Filipa — Ajschines nazywał tak siebie. [przypis tłumacza]

Nérée Quépat — Jest to anagramat, właściwe bowiem nazwisko autora brzmi René Paquet [(1845–1927), prawnik, ornitolog i historyk fr.; członek Akademii w Metzu (od 1885) oraz Société d'histoire naturelle de Moselle (od 1887); autor m.in. La Lorgnette philosophique. Dictionnaire des grands et des petits philosophes de mon temps (1873) i Essai sur la Mettrie (1873); red. WL]. [przypis tłumacza]

Nérée Quépat (…) na kartach swej wielkiej monografii, będącej owocem rozległych studiów i mozolnych długoletnich poszukiwań — La philosophie matérialiste au XVIII-e siècle. Essai sur la Mettrie, sa vie et ses oeuvres. Paris, 1873. Praca ta zawiera najkompletniejsze dotychczas zestawienie źródeł biograficznych oraz sądów o de la Mettriem. [przypis tłumacza]

Nea (…) dixerit — Terentius, Heauton Timorumenos III, 5, 8. [przypis tłumacza]

Nea — Νέαν (N), Νεάπολιν (D), czyli Sikima (Sychem), dzisiejsze Nabulus p. wyżej I, II, 5. [przypis tłumacza]

Neapol, mimo tamecznych skraplań — w katedrze w Neapolu przechowują bardzo stare naczynia z krwią świętego męczennika z czasów Dioklecjana. Co rok, w dzień tego świętego, krew skrapla się i dochodzi do wrzenia. [przypis tłumacza]

Nec (…) aequum est — Catullus, Carmina, 68. [przypis tłumacza]

Nec (…) ales — Ovidius, Metamorphoses, X, 325. [przypis tłumacza]

Nec (…) annis — por. Joannes Secundus (właśc. Jan Niclas Everaerts, 1511–1536), Elegiae I, 3, 29. [przypis tłumacza]

Nec calidae (…) cubandum est (łac.) — „I ognista gorączka nie pierwej ustąpi,/ Jeśli stękasz na krasnych kobiercach w purpurach,/ Niż gdy trzęsiesz się od niej pod derką plebejską” (Lucretius, De rerum natura, II, 34; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

nec (…) curant — Cicero, De natura deorum, III, 35. [przypis tłumacza]

Nec Deus hunc mensa (…) — Wirgiliusz Eklogi, IV. [przypis tłumacza]

nec (…) disserendum — Cicero, De finibus bonorum et malorum, I, 19. [przypis tłumacza]

Necesse est ut peccet, a quo ignoratur justitia (łac.) — Musi grzeszyć ten, kto nie nieświadom jest tego, co sprawiedliwe. Augustyn, Opus imperfectum contra Julianum, I, 106. [przypis tłumacza]

Nec fas (…) particeps (łac.) — „I za grzech to uznałem zażywać rozkoszy/ Jakiejkolwiek, jak długo druh mój jej nie dzieli” (Terentius, Heauton Timorumenos, 1, 97; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Nec (…) foveo — Iuvenalis, Satirae, VIII, 164. [przypis tłumacza]

nec gentibus (…) suam — Lucanus, Pharsalia, I, 82. [przypis tłumacza]

Nechama — Pociecha. [przypis tłumacza]

Nechao — Νεχαὼς. [przypis tłumacza]

Neche — kaleka, inwalida. [przypis tłumacza]

nec iam (…) est — Lucanus, Pharsalia, I, 138. [przypis tłumacza]

nec id Rutilo (…) fuit — Tacitus, Agricola I. [przypis tłumacza]

nec (…) invenia sit — Quintilianus, Institutio oratoria, V, 5. [przypis tłumacza]

Nec (…) iuvenci — Claudian, Deprecatio ad Hadrianum, 30. [przypis tłumacza]

nec laudes, nec vituperationes (…) ut vel maxime quidem Deus (…) causa vitii — ani pochwały, ani przygany, ani honory, ani kary nie są słuszne, jeśli dusza nie posiada wolnej władzy pożądania lub wyrzekania się czegoś, lecz jest winą mimowolną (…) Żeby Bóg zwłaszcza nie był nam sprawcą zła. [przypis tłumacza]

Nec (…) legerit — Horatius, Satirae I, 3, 115. [przypis tłumacza]

Nec (…) mentis — Ovidius, Tristia, III. 8, 25. [przypis tłumacza]

Nec me pudet, ut istos, fateri nescire quid nesciam (łac.) — Cicero Tusc. I, 25; cyt. u Montaigne, Próby III, 13. „I nie wstyd mnie, jak owym, wyznać, że nie wiem tego, czego nie wiem”. [przypis tłumacza]

Nec (…) mulier — Catullus, Carmina 66, 125. [przypis tłumacza]

Nec (…) Munera — Vergilius, Aeneida, XII, 519. [przypis tłumacza]

nec (…) nesciam — Cicero, Tusculanae quaestiones [Tusculanae disputationes], I, 25. [przypis tłumacza]

Necnon (…) amant — Horatius, Epodes, VIII, 15 [przypis tłumacza]

Nec (…) nostra — Lucretius, De rerum natura, III, 859. [przypis tłumacza]

Ne convertantur et sanem eos (Izajasz), et dimittantur eis peccata (Marek 3) (łac.) — Iz 6, 10; Mk 4, 22. [przypis tłumacza]

Nec (…) secetur (łac.) — „Z niemałą iście swadą i powagą prawił,/ Jak ćwiertować zające, jak pieczone kury” (Iuvenalis, Satirae, V, 123; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Nec si miserum (…) finget — Choć zły los dotknie nieszczęśliwego Sinona, nigdy jednak nie uczyni go kłamcą; Wergiliusz, Eneida, II, 79–80, tłum. Paweł Kozioł. [przypis tłumacza]

Nec tamen (…) noli — Lucretius, De rerum natura, IV, 380, 387. [przypis tłumacza]

Nec (…) titubantibus — Iuvenalis, Satirae, XV, 47. [przypis tłumacza]

Nec (…) ullum (łac.) — „Więc nikt nie będzie pragnął ni życia, ni ciała/ Z powrotem…/ Ani nas też tęsknota za sobą nie zbierze” (Lucretius, De rerum natura, III, 932 i 935; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Nec Veneres (…) amore — Lucretius, De rerum natura, IX, 1182. [przypis tłumacza]

ne evacuata sit crux (łac.) — 1 Kor 1, 17: „Iżby krzyż się nie spóźnił”. [przypis tłumacza]

Ne evacuetur crux Christi (łac.) — 1 Kor 1, 17: „Aby krzyż Chrystusa nie był opuszczony”. [przypis tłumacza]

nefesz — istota, nefaszot l. m.: istoty. [przypis tłumacza]

neile — modlitwa kończąca Jom Kipur. [przypis tłumacza]

Neile — modlitwa kończąca Jom Kipur. [przypis tłumacza]

Nemea — [miasto] w płn.-wsch. Peloponezie, między Kleonaj a Fliuntem. [przypis tłumacza]

Nemezis — νέμεσις, ultio, Demüthigung (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski; Nemezis (mit. gr.): bogini zemsty, przeznaczenia i sprawiedliwości świata; uosobienie gniewu bogów i kary spadającej na ludzi ogarniętych pychą]. [przypis tłumacza]

Nemezjusz — biskup z Emezy, jeden z przedstawicieli patrystyki poaugustynowskiej. [przypis tłumacza]

neminem (…) inscitia (łac.) — „Niechaj nikt nie stara się ciągnąć korzyści z głupoty drugiego” (Cicero, De officiis, III, 17; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Nemo ante obitum beatus est (łac.) — Nikt nie jest szczęśliwy przed śmiercią. [przypis tłumacza]

Nemo (…) certior (łac.) — „Niech nikt nie myśli, że jest dalej grobu, ani że jutra pewniej doczeka niż bliźni” (Seneca [Minor], Epistulae morales ad Lucilium, 91; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Nemo (…) descendere — Persius, Satirae IV, 23. [przypis tłumacza]

Nemo facit virtutem in nomine meo et cito possit de me male loqui (łac.) — Mk 10, 39: „Nikt nie jest co by czynił cuda w imieniu moim, aby mógł snadnie źle mówić o mnie. [przypis tłumacza]

nemo (…) impelli — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 13. [przypis tłumacza]

Nemo novit Patrem nisi Fillus, et cui voluerit Filius revelare. (łac.) — Mt 11, 27: „Nikt nie zna Ojca jak tylko Syn, i ten, któremu Syn zechciał objawić”. [przypis tłumacza]

Nemo (…) Permitas — Iuvenalis, Satirae XIV, 233. [przypis tłumacza]

Nemo potest facere signa que tu facis nisi Deus (łac.) — „Co za znak czynisz, iżbyśmy widzieli i uwierzyli ci?” — „Nie powiadają: Jaką naukę głosisz?” (J 6, 30). „Nikt nie może czynić znaków, które ty czynisz, jeno Bóg” (J 3, 2). [przypis tłumacza]