Motif: Szaleniec,
motif: Duch,
genre: Powieść poetycka

Kochanowski pisał w Pieśni świętojańskiej o sobótce, że szaleńcem jest ten, kto lekceważy dary Boże — i zalecał korzystanie z daru śmiechu. Wśród literackich szaleńców mamy szalonego z miłości Gustawa z Dziadów Mickiewicza — miarą jego szaleństwa jest to, że zdolny jest posunąć się aż do samobójstwa. Mamy też Hamleta, którego szaleństwo jest jednakże podejrzane; nurtująca go tajemnica dotycząca śmierci jego ojca sprawia, że, całkowicie pochłonięty swoimi problemami, odpowiada pozornie bez związku na pytania innych. Wszystkie jego wypowiedzi są jakby monologiem, wyjaśnianiem sobie samemu otaczającego go świata. Właśnie oderwanie od rzeczywistości może być istotnie uznane za cechę szaleńca. W romantyzmie szaleniec był figurą osoby nadwrażliwej i przez to nieprzystosowanej do świata, ale też uważano, że właściwe rozpoznanie istoty świata i praw w nim rządzących, czyni ów świat niemożliwym do przyjęcia. A więc szaleniec był tym, który posiadał trudną wiedzę o kondycji ludzkiej, przemieniając się w mędrca. Metaforę świata jako domu wariatów odnajdziemy w Nie-Boskiej komedii Krasińskiego (tam szaleńcami są ludzie opętani jedną ideą, zapatrzeni w prawdę cząstkową i niebędący w stanie spostrzec całości, istoty spraw). Nie oddzieliliśmy na naszej liście motywu szalonej, tym samym motyw szaleńca obejmuje również fragmenty dotyczące szalonych kobiet. Tymczasem określenie szalonej zyskiwała sobie właściwie każda kobieta, która nie przystosowała się do rygorystycznych wymagań związanych z przewidzianymi dla niej rolami społecznymi. Odmianą szalonej jest czarownica. Z drugiej strony ścisłe przyjęcie i uwewnętrznienie tych wymagań również prowadzi do szaleństwa (przykładem Ofelia z Hamleta) albo przynajmniej do melancholii (jak widać na przykładzie tytułowej postaci z Marii Malczewskiego).

Wprowadzając ten motyw myśleliśmy nie tylko o konkretnych reprezentacjach postaci ducha w literaturze (np. w Hamlecie Shakespeare'a), ale także o wypowiedziach na temat sił duchowych człowieka. Odróżniliśmy go od motywu duszy, przy czym w tekstach romantycznych duch stanowi często rodzaj wyższej ewolucyjnie formy ,,zwykłej" duszy indywidualnej (np. u Z. Krasińskiego), a wypowiedzi na temat mocy ducha często przypominają te dotyczące woli w tekstach późniejszych (np. modernistycznych).

Najważniejsi twórcy

W. Scott, G. G. Byron, A. Malczewski, A. Mickiewicz, S. Goszczyński, J. Słowacki

Powstały w romantyzmie gatunek łączący w sobie cechy epiki, liryki i dramatu (odmiana poematu epickiego). Wśród cech charakterystycznych powieści poetyckiej można wskazać: silny subiektywizm narracji, luźną budowę, fragmentaryczność kompozycji, pełen zakłóceń i nieścisłości przebieg akcji (inwersja czasowa), zagadkowość fabuły, potęgowanie nastroju grozy i tajemniczości przez niezwykle egzotyczną lub archaiczną scenerię. Twórcą gatunku był Walter Scott (Pani Jeziora). George Byron w Giaurze i Korsarzu wykreował postać bohatera bajronicznego - owładniętego namiętnościami, rozdartego wewnętrznie i zbuntowanego samotnika. Pierwszą polską powieścią poetycką była Maria Antoniego Malczewskiego, najbardziej znane są Grażyna i Konrad Wallenrod Mickiewicza, a najpłodniejszym polskim twórcą w zakresie tego gatunku był Juliusz Słowacki (Arab, Żmija, Lambro, Wacław, Jan Bielecki).

• autor: Justyna Witkowska