Motif: Duch

«On teraz zna niebezpieczeństwo

Grzechu, co ściągnął nań czyśćca męczeństwo:

Potępia zawiść, duchową szkaradę,

Która was brudem tak powszednim kali,

Aby mniej drudzy na ten grzech płakali.

Bo gdy lgną wasze żądze i nadzieje

Do tych dóbr, z których część każda maleje

Gdy się ich całość na wielu rozrzuca,

Zawiść wzdychaniem morduje wam płuca.

Gdybyście w niebo wznieśli żądze wasze,

Które na ziemi lada fraszka drażni,

W sercach by takiej nie było bojaźni.

Bo tam kto więcej mówi: Oto nasze!

Ten większą cząstkę posiada z dóbr ducha,

W nim miłosierdzie większym ogniem bucha».

— «Twych odpowiedzi ja łaknę bez końca,»

Rzekłem, «bo duch mój trawi myśl wątpiąca.

Jakżeby mogło dobro podzielone

Więcej bogacić licznych posiadaczy,

Niż gdyby było w jednostce skupione?»

A mistrz: «Twej myśli ruch zawsze ślimaczy,

Tkwi w rzeczach ziemskich, w ciasnym kółku chodzi,

Ze światła prawdy w niej się ciemność rodzi.

Najwyższe dobro i niewysłowione

Spada, gdzie miłość ku niemu drży cała,

Jak schodzi promień do jasnego ciała,

Gdzie większy zapał większym blaskiem pała.

Duch ile więcej ukochał miłośnie,

O tyle wieczna jego wartość rośnie;

Tam dusz społecznych im większe zebranie,

Tym większa jest ich miłość i kochanie;

Jak jedna drugą szyba zwierciadlana,

Treść kochającą odbija kochana.

Gdyśmy stanęli, starą pieśń okrzyków

Cienie zawyły z boleści wyrazem,

Kręcąc się w kółko wszyscy trzej zarazem

I obyczajem nagich zapaśników

Już namaszczonych, co się okiem mierzą,

Nim w szrankach na się piersią w pierś uderzą,

Cienie wprost do mnie obracając twarze,

W krąg się kręciły po stepu obszarze,

W sposób, że szyja skrzywiona z ich nogą,

Ciągle jak w sporze, przeciwną szły drogą.

Tam nową duchów widziałem gromadę,

Płaczącą w jamie drugiego tłumoka.

Każdy duch bił się własnymi pięściami,

Zawracał głowę i dyszał nozdrzami.

Wilgotny wyziew buchając z dna jamy,

Jak ciasto pleśnią przylegał do tamy,

Odrażający dla nosa i oka;

Dna trudno dojrzeć, tak jama głęboka.

Widziałem jednak, stojąc na tej skale,

Na dnie ugrzęzły duchy w ludzkim kale:

Kiedym się wpatrzył, jakaś rudo-płowa

Sterczała kałem tak zbrukana głowa,

Że darmo w myśli sam siebie zagadłem,

Kto on był, świeckim czy mnichem? nie zgadłem.

Skłoniony zajrzeć do rozwartej cieśni,

Co się czerniła wśród skał rozszczepionych,

A cała we łzach bolesnych skąpana:

Widziałem duchy; krągłą jej doliną,

Cicho płaczące, wciąż idą i płyną,

Jako na ziemi lud za procesyją.

Ci potępieńcy z wykrzywioną szyją,

Skrzywione brody wspierali na krzyżu,

Twarz ich wyraźnie była wykręcona

Między łopatki grzbietu za ramiona.

A szli wstecz, tyłem, tak idą od chwili

Gdy zmysł widzenia przed się utracili.

Może się komu na ziemi zdarzyło

Widzieć tak zgiętych kurczem paraliżu,

Nie widząc, nie śmiem wierzyć, że tak było.

Tak z podniesioną stopą do pochodu,

Duch Mahometa mówił, potem nogę

Na dłuż prostując poszedł w swoją drogę.

Duch drugi z krtanią przebitą, kaleki,

Z nosem rozciętym pod same powieki,

I z jednym uchem od lewego oka,

Stanął, z nim całe wstrzymało się grono:

Duch patrząc na mnie z twarzą zadziwioną,

Otworzył gębę jak jamę czerwoną,

Którą broczyła świeża krwi posoka,

Widziałem, wierzcie na słowo poety,

Tułów bez głowy, jako inne cienie

Szedł równie dobrze sporym krokiem chodu,

A w ręku trzymał swą uciętą głowę;

Głowa na włosach na obraz latarni

Zwieszona, z gestem bolesnym męczarni

Patrzając na nas, mówiła: Niestety!

Tułów przejrzysty jak szkło kryształowe

Sam stał się lampą i razem w tej chwili

Dwoje ich w jednym, jeden w dwojgu byli.

Ile to widmo było rzeczywiste,

Pan nasz i mściciel wie o tym zaiste!

Tułów podszedłszy pod szyję mostową,

Wzniósł w górę rękę z całą swoją głową,

Wnet odwróciłem ciekawe spojrzenie,

Patrzeć na inne tam leżące cienie.

Jeden cień byłby podobny do lutni,

Gdyby miał otwór jego brzuch obrzydły,

W miejscu, skąd ciało rozdziela się w widły:

Puchlina wodna w jego ciele całem

Zmieniając kształty przez wilgoci chore,

Rozwarte usta zwiesiła do brody,

Jako suchotnik, gdy pragnieniem gore.

Od strawy dzikiej oderwał paszczękę

Ów potępieniec i krew z ust ocierał

Włosami czaszki, której mózg pożerał.

I mówi: «Srogą chcesz odnawiać mękę,

Serce mi pęka, nim usta otwieram.

Lecz gdy ze słów mych jak z nasion dojrzeje

Hańba dla zdrajcy, którego pożeram,

Widziałem drugich potępieńców z bliska,

Jak lód ich swymi bryłami naciska;

Nie stali w lodach, lecz wznak wywróceni

Na lodowatej leżeli przestrzeni.

Tam łza zamarza w chwili, gdy wybłyska,

Boleść jak robak po ich wnętrzach toczy,

Bo jej nie mogą wypłakać przez oczy.

Jak hełm z kryształu, skrzepła łez powłoka

Kryje pod rzęsą całą wklęsłość oka.

Choć jak stwardniała z mrozu skóra muła

Twarz moja prawie stała się nieczuła,

Wiatr jakiś, czułem, obwiał moje ciało.

Z tych nieszczęśliwych jeden tymi słowy

Do nas przemówił z skorupy lodowej:

«Dusze uwięzłe w swego grzechu matni,

Który was wtrąca aż w ten krąg ostatni,

Zerwijcie z twarzy mej twardą zasłonę,

Ulżyjcie bólem serce przepełnione,

Niechaj wyleję choć jedną łzę ciepłą,

Bo już mi oko i serce zakrzepło».