Motyw: Car

czy republika lepsza jest od monarchii i czy Rosja bez cara w ogóle istnieć może, czy godzi się zabijać cara i jego rodzinę dla dobra przyszłych pokoleń, czy też z krwi przelanej jeszcze większe zło nie wyniknie, a nadto, czy zbrojny zamach jest w ogóle godziwą formą sięgania po władzę i w ja­kich okolicznościach zamach taki mógłby nastąpić. Chwiejność spiskowców zależna była od chwiejności samego cara. Wszak to Aleksander I sam za­powiedział udzielenie Rosji konstytucji liberalnej, a poprzednio optował za konstytucjami takimi dla państw niemieckich i podpisał konstytucję dla Królestwa Polskiego. Co więcej, sam patrono­wał pierwszym tajnym związkom, które miały wy­pracować nowe, konstytucyjne zasady ustrojowe i pomóc mu w rozprawie z biurokracją i kamarylą dworską. Tak właśnie powstał w kręgu jego najbliższych przyjaciół Związek Rycerzy Krzyża Rosyjskiego oraz Związek Prawdziwych i Wier­nych Synów Ojczyzny, przekształcone później w Związek Dobra Publicznego, od którego już pro­sta droga wiodła do spisku grudniowego. Związek Dobra Publicznego miał już prawie otwarcie opo­zycyjny charakter, ponieważ w tym czasie car wy­raźnie porzucił drogę reform liberalnych, a ulegać począł kręgom reakcyjnym. Łatwo to jednak dzisiaj używać takich słów, jak „otwarcie”, „wyraźnie”! Dla współczesnych nic nie jest wyraźne i jedno­znaczne. Nawet Polacy w guberniach zabranych i w Królestwie wierzyli liberalnym obietnicom ca­ra, a cóż mówić o oficerach, którzy z nim razem bili się i maszerowali przez Europę do Francji, i z nim razem uczyli się we Francji zasad konsty­tucjonalizmu.

Zelektryzo­wała ich śmierć Aleksandra oraz zamieszanie, jakie powstało w związku z niepewnym następstwem tro­nu. Aleksander nie miał wszak syna — tron po nim należał się Konstantemu. Ten zrzekł się tronu, lecz aktem potajemnym, który nie był znany ogółowi. Natychmiast po śmierci Aleksandra urzędy i woj­sko złożyły przysięgę na wierność Konstantemu, który, w Warszawie siedząc, ani abdykacji nie po­twierdzał, ani korony nie przyjmował. Mikołaj po­stanowił stworzyć fakty dokonane: ogłosił, iż Kon­stanty zrzekł się tronu na jego rzecz, i wezwał wojsko, senat i urzędy do złożenia przysięgi przed nim jako carem prawowitym. To całe zamieszanie postanowili wykorzystać spiskowcy. Odbywali go­rączkowe narady, w czasie których wszyscy ofi­cerowie oświadczyli, że nie można liczyć ani na jednego nawet zwolennika wśród żołnierzy, po­nieważ nie prowadzono w tym kierunku żadnej propagandy. Mikołaj nie był popularny wśród mieszkańców Petersburga, ponieważ zrażał do sie­bie ludzi charakterem wyniosłym i despotyzmem. To wszystko, na czym by się oprzeć można w razie wystąpienia przeciw niemu. Ale i Konstanty nie był popularny: znane były jego głupota, dzikość, brutalność, a małżeństwo z polską szlachcianką tak­że nie dodawało mu uroku. Któż chciał mieć „Polaczkę” za carową! Wobec tych wszystkich okolicz­ności obłąkanym wydać się musi pomysł spisko­wych zmobilizowania wojska i opinii w imię za­chowania wierności Konstantemu.

Ale wyniknęło to z niesamowitego przypadku, który skłania do najdziwniejszych refleksji na te­mat mechanizmu wydarzeń historycznych. Otóż w dniach powszechnego rozgardiaszu, kiedy spiskowcy wciąż nie wiedzieli, co mają robić, przy­szedł do nich oficer, niebędący członkiem sprzysiężenia, lecz „po koleżeńsku” o nim poinformo­wany, i powiedział im, że będąc przyjacielem Mi­kołaja, uznał za stosowne przestrzec go przed przyjęciem korony wobec licznych spisków prze­ciw niemu w pułkach petersburskich. Mikołaj ucałował w oba policzki wiernego druha, ten zaś, nie chcąc sprzeniewierzać się przyjaźni, jaką cho­wał jednocześnie dla spiskowych, uznał za konieczne wyjawić im swą rozmowę z carem. Oficerowie przedyskutowali między sobą zawiły problem ho­norowy: czy przybysza uznać za zdrajcę i zastrze­lić na miejscu, czy też uznać jego otwartość i lo­jalność. Zwyciężyła opinia druga, wobec czego wszyscy ucałowali go serdecznie. Potem zastano­wili się, co robić dalej: Mikołaj przedsięweźmie na pewno ostre środki, zatem wszyscy są zgubieni. Można ukorzyć się przed nim i przyjąć karę, można rozproszyć się i uciekać za granicę, można wreszcie zaryzykować walną z nim rozprawę. Wy­brano to trzecie, nie mając planu, wojska, dowódz­twa — nic! Narada skończyła się wieczorem, posta­nowiono zaczynać nazajutrz rano.

Jesteśmy mieszkańca­mi kontynentu, który ktoś — Apollinaire chyba — nazwał „wyspą wygnanych królów”. Tu i tam utrzy­ują się jeszcze te żywe zabytki dawnej przeszło­ści — monarchowie; kontrolowani przez parlamen­ty, podpatrywani przez opinię publiczną, pozba­wieni władzy, swobody ruchów, nawet nie bardzo bogaci, podobni są bardziej do więźniów stanu niż do władców. Druga wojna światowa wymiotła ich z Półwyspu Bałkańskiego i z Włoch; wojna pierw­sza z Europy wschodniej i środkowej. Zanim za­częto ich wyganiać, zabijano: polała się krew Habs­burgów, Romanowów, Georgiewiczów; począwszy od ostatniej ćwierci XIX wieku aż do wybuchu pierwszej wojny światowej monarchowie oraz członkowie ich rodzin nie byli pewni ani dnia, ani godziny. Terroryści z najróżniejszych organizacji tajnych rzucali bomby pod koła powozów, strzelali w teatrach, w salach wystawowych. W 1881 r. zgi­nął car Aleksander II, w roku 1898 cesarzowa Austrii; na terror zamachowców monarchie odpo­wiadały terrorem policyjnym. W miarę jak ten ostatni rozszerzał się i utwierdzał, łamiąc co­raz bardziej prawa obywatelskie, opinia euro­pejska skłaniała się na stronę zamachowców. Z końcem XIX wieku królobójstwo stawało się cnotą polityczną. W początkach tego stu­lecia było jeszcze zbrodnią. Większość spiskow­ców rosyjskich przed grudniową rewolucją 1825 ro­ku przeciwna była użyciu broni przeciw carowi i jego rodzinie. Skrupuł ten zaważył na całym ruchu dekabrystowskim i spowodował jego we­wnętrzne rozbicie; zarazem myśl o zabiciu cara, którą żywiła część spiskowców, odepchnęła od nich wielu ludzi skądinąd sprzyjających dziełu reformy. 14 grudnia 1825 roku spiskowcy dali się na placu Senackim w Petersburgu otoczyć wojskom wiernym cesarzowi; nie odważyli się podjąć walki w obecności monarchy. Wydarzenia te powtórzyły się w cztery lata po tym w Warszawie, gdy car przy­był koronować się tu na króla polskiego. Plan zabicia cara i całej jego rodziny spełzł na niczym, spisek zawiązany po temu rozwiał się po prostu w przeddzień koronacji.

jesz­cze w pierwszych miesiącach powstania wierzyli, iż nie przeciw królowi walczą, lecz konstytucyj­nego króla Mikołaja wspierają w walce przeciw de­spotycznemu cesarzowi Mikołajowi. A to zdanie ostatnie nie jest ani ludowym wymysłem, ani slo­ganem reakcyjnej opozycji: to Lelewel je wymyślił, wódz romantycznej, powstańczej młodzieży.

A potem, co bardziej jeszcze mię trapi, niż wzięcie Warszawy, to (jeśli wieść o tem jest prawdziwa) dwa listy z poddaniem się, posłane Paszkiewiczowi przez Małachowskiego, generała, który dowodził ostatkiem armii. Ten Małachowski jest moim wujem, stworzenie to stare i głupie. Poddanie się! Czyżby ufali w szlachetność truciciela ludów, tego, który zawarł przymierze z zarazą, rzucił ją na swych poddanych, na swych przyjaciół, na Europę, bez wyboru na wszystkich i na każdego, i który z wysokości swojego tronu nasyca się z rozkoszą temi odległemi spustoszeniami, na które nie śmiałby się narażać, lecz o których lubi słuchać? To jest jego muzyka.

A więc papież widział papieża i uścisk dwu-papieski widziany był w Watykanu sali! Dziwny to potwór stanął przed oczyma patrzących: z dwóch papieżów jeden kształt związany i zwikłany razem, jakby dwóch braci Syjamczyków, nienawistnych sobie, a spojonych tą samą arterią: władzy świeckiej. Zobaczysz, co się stanie: oto będzie zbliżenie się tych obu, i Piotr pochyli się jeszcze bardziej w mniemaniu ludzkiem przez ten związek, i u nas, gdy przyjdzie napomnienie od stolicy apostolskiej, by szanować władzę, odpadnie ostatecznie serce od kopuły pękniętej. Anti-Christa przybył do Romy, by w przepaść, dla się zgotowaną, i starca pociągnąć. Wszystko, co ma się skończyć, kończy się tak.