Motyw Szlachcic
w utworze Satyry

Tyś królem, czemu nie ja? Mówiąc między nami,

Ja się nie będę chwalił, ale przymiotami

Niezłymi się zaszczycam. Jestem Polak rodem,

A do tego i szlachcic, a choćbym i miodem

Szynkował, tak jak niegdyś ów bartnik w Kruszwicy,

Czemuż bym nie mógł osieść na twojej stolicy?

Jesteś królem — a byłeś przedtem mości panem;

To grzech nieodpuszczony. Każdy, który stanem

Przedtem się z tobą równał, a teraz czcić musi,

Nim powie: „najjaśniejszy”, pierwej się zakrztusi;

I choć się przyzwyczaił, przecież go to łechce:

Usty cię czci, a sercem szanować cię nie chce.

I ma słuszne przyczyny. Wszak w Lacedemonie

Zawżdy siedział Tesalczyk na Likurga tronie,

Greki archontów swoich od Rzymianów brali,

Rzymianie dyktatorów od Greków przyzwali;

Zgoła, byle był nie swój, choćby i pobłądził,

Zawżdy to lepiej było, kiedy cudzy rządził.

Czyń, co możesz, i dziełmi sąsiadów zadziwiaj,

Szczep nauki, wznoś handel i kraj uszczęśliwiaj —

Choć wiedzą, chociaż czują, żeś jest tronu godny,

Nie masz chrztu, co by zmazał twój grzech pierworodny.

Skąd powstał na Michała ów spisek zdradziecki?

Stąd tylko, że król Michał zwał się Wiszniowiecki.

Do Jana, że Sobieski, naród nie przywyka,

Król Stanisław dług płaci za pana stolnika.

Czujesz to — i ja czuję; więc się już nie troszczę,

Pozwalam ci być królem, tronu nie zazdroszczę.

Źle to więc, żeś jest Polak; źle, żeś nie przychodzień

Idzie Piotr albo raczej wspaniale się toczy:

Do nóg, do nóg, na pana nie podnoście oczy,

To pan jaśnie wielmożny, jaśnie oświecony,

To pan z panów: u niego mitry i korony,

Berła, laski, infuły, klucze i pieczęci —

Inwentarskie narzędzia. Przesławnej pamięci

Dziady jego, pradziady siedzieli w senacie”.

„Upadam do nóg panu”. „Kłaniam, panie bracie”.

„Pójdźmy stąd! — Lecz ktoś, widzę, do pana przychodzi.

A to co? Pada do nóg jegomość dobrodziej

Pokorny. Któż to sprawił ten cud zbyt widoczny?”

„Jest to jaśnie wielmożny sędzia tegoroczny.

Pan ma sprawę”.

Młodo zaczął wspaniałe swoje panowanie,

Młodo skończył. Rodzice dzieckiem odumarli,

Opiekunowie najprzód (jak zazwyczaj) zdarli,

Dorwał się panicz rządów. Natychmiast do razu,

Jedni z sławy, ci z zysku, a tamci z rozkazu,

Dworzanie, pokojowi, krewni, asystenci,

Przyjaciele, sąsiedzi i plenipotenci,

I ta wszystka niesyta stołowników zgraja,

Co się zyskiem obłudy karmi i opaja,

Natarli wstępnym bojem. Rad pan wszystkim w domu,

Wrota jego nie były zamknięte nikomu:

Niech zna świat, jak pan możny, dzielny i bogaty.

Przeszedł pan przodków swoich, godzien krzeseł, tronów,

Prawnuk Piastów po matce, z ojca Jagiellonów.

»Wiwat pan!« brzmią ogromnym hasłem okolice,

Dymy z kuchni jak z Etny, a sławne piwnice,

Co dziad, pradziad szacownym napełniał likworem,

Pełne, zgrai ochoczej stanęły otworem.

»Wiwat pan! niech wiekuje szczęśliwy i zdrowy!«

Objął sienie, przysionki zapach dryjakwowy.

Wala się, wadzi, wrzeszczy rozpojona tłuszcza,

Pan rad, w domu każdego do siebie przypuszcza.

Dziwi kraje sąsiedzkie nierozumnym zbytkiem

I z tym swojej podróży powraca użytkiem,

Że co panem wyjechał przystojnym i godnym,

Wraca grzecznym filutem i żebrakiem modnym.

Nie ganię ja podróże, ale niech nie niszczą.

Co po guście, dłużnicy gdy płaczą i piszczą?

Co po fantach, za które poszły wsie dziedziczne?

Bogaciemy, ubodzy, kraje okoliczne;

A zbytek, co się tylko czczym pozorem chlubił,

Okrasił nas powierzchnie, a w istocie zgubił

Nie pospólstwo, co kupczy, co płaci, co mierzy,

Lecz gmin, co moda szlachci, a umysł poniża.

„Naucz, panie Aleksy, jak to zostać panem.

Nie o takim ja mówię, co wysokim stanem

I wspaniałym tytułem dumnie najeżony,

Albo jaśnie wielmożny, albo oświecony,

Co tydzień daje koncert, co dzień bal w zapusty,

A woreczek w kieszeni maleńki i pusty;

Ale o takim mówię, co w czarnym żupanie

I w bekieszce wytartej, rano na śniadanie

Skosztowawszy z garnuszka piwa z serem ciepło

Lub wczorajszą pieczonkę przypaloną, skrzepłą,

Na saneczkach łubianych do Lwowa się wlecze,

Trwożny, czy z prowizyjką panicz nie uciecze,

A tymczasem w szkatule dębowej okuty

Nowy więzień pospiesza na pańskie reduty.

Jam mniemał, że to wielkich włości dziedzic będzie,

Ma wieś jedną w zastawie, a dwie na arendzie.

Ten, co gdy był sam sługą, dobre miewał pany,

Porzuciwszy niedawno podłe pasamany,

Co się niegdyś pokornie nazywał Maciejem,

Dziś jest jaśnie wielmożnym mości dobrodziejem.

Zza karety, gdzie stawał, przesiadł się w karetę,

W mundur barwę zamienił, a nader obfite

Mając zacności swojej próby oczewiste,

I herb znalazł, i przodków, i panegirystę.

Zwyczajne u dworu

Są stopnie: jedne zysku, a drugie honoru.

Jaśnie wielmożny tyran, bożek okoliczny,

Dla większej wspaniałości raczy mieć dwór liczny.

Stąd wyższe urzędniki, niższe posługacze:

Pan koniuszy, co bije, masztalerz, co płacze,

Pan podskarbi, co kradnie, piwniczny, co zmyka,

Sługa pieszy, dworzanin, co ma pacholika,

Pokojowiec przez zaszczyt wspaniałemu sercu,

A dlatego że szlachcic, bierze na kobiercu;

Pan architekt, co planty bez skutku wymyśla,

Pan doktor, co zabija, sekretarz, co zmyśla,

Pan rachmisrz, co łże w liczbie, gumienny, co w mierze,

Plenipotent, co w sądzie, komisarz, co bierze

Więcej jeszcze, jak daje, a złodziejów mniejszych

Kradnąc, sam jest użyty do usług ważniejszych;

Łowczy, co je zwierzynę, a w polu nie bywa,

Stary szafarz, co zawżdy panu potakiwa.

Pan kapitan, co Żydów drze, kiedy się proszą,

Żołnierze, co potrawy na stół w gale noszą,

Kapral, co więcej jeszcze kradnie niż dragani,

I dobosz, co pod okna capstrych tarabani,

A kiedy do kościoła jedzie z gronem gości,

Bije w dziurawy bęben werbel jegomości

Mają króle marszałków; co być królem może,

Jak ma być bez marszałka?