Anioł: 1
Bieda: 1
Bogactwo: 1 2
Bóg: 1 2 3 4 5
Brat: 1
Chrystus: 1 2
Cnota: 1
Córka: 1 2 3
Cud: 1
Czyn: 1 2
Dar: 1 2 3
Duma: 1 2
Dziecko: 1 2 3
Gra: 1 2
Imię: 1 2 3
Język: 1
Kłamstwo: 1
Kobieta: 1
Kondycja ludzka: 1 2
Książka: 1 2
Kwiaty: 1
Lek: 1
Mądrość: 1 2 3
Mężczyzna: 1
Miłość: 1 2 3 4 5
Naród: 1
Ojciec: 1 2 3
Ojczyzna: 1
Opieka: 1
Pieniądz: 1 2 3
Plotka: 1
Pochlebstwo: 1
Podstęp: 1
Pogarda: 1 2
Prawda: 1 2
Przemoc: 1 2 3
Przyjaźń: 1 2 3
Religia: 1 2 3 4 5 6 7 8
Rozum: 1
Serce: 1
Siostra: 1
Sława: 1
Sprawiedliwość: 1
Strach: 1
Strój: 1
Szaleństwo: 1
Świątynia: 1
Tajemnica: 1 2 3 4
Walka: 1
Własność: 1
Zabobony: 1
Żyd: 1 2 3

Fleksja: tem, czem, itp. -> tym, czym; końcówki przymiotników -em, -emi -> -ym, -ymi; uledz, przysiądz -> ulec, przysiąc. Pisownia łączna i rozdzielna: poco -> po co, jakto -> jak to, to też -> toteż Udźwięcznienia i ubezdźwięcznienia: zkąd -> skad, papiezkie -> papieskie, męzką -> męską summa, kassa -> suma, kasa błąd źródła: beidny -> biedny, cyś -> czyś, nie -> niej Inne: milczyć->milczeć Oboczność chrześcijanin/chrześcianin i patryjarcha/patriarcha wprowadzono, by zachować rytm wiersza.

Gotthold Ephraim LessingNatan mędrzecPoemat dramatyczny w pięciu aktachtłum. Anastazy Kwiryn

OSOBY:

Sułtan Saladyn
Sittah, jego siostra
Natan, bogaty żyd w Jerozolimie
Recha, jego przybrana córka
Daja, chrześcijanka, bawiąca [1] w domu
Natana, jako towarzyszka Rechy
Templariusz
Derwisz
Patriarcha jerozolimski
Braciszek klasztorny
Emir [2]
Mamelucy[3] Saladyna

Rzecz dzieje się w Jerozolimie.

AKT I

Przedsionek domu Natana.

SCENA I

Natan, Daja.

Natan powraca z podróży; Daja wychodzi naprzeciw niemu.

DAJA

To on! To Natan!… Bóg niech przyjąć raczy

Dzięki, że wreszcie powracacie do nas.

NATAN

Tak, Dajo, dzięki Bogu! Ale czemu

Powiadasz: wreszcie? Czyż wprzód wrócić chciałem?

Czyż wrócić mogłem?… Wszakże z Babilonu

Do Jeruzalem, gdy kto zbaczać musi

W prawo i w lewo, jest mil najmniej dwieście,

A ściągać długi nie jest interesem

Tak do zrobienia łatwym.

DAJA

O Natanie!

Do jakiej nędzy moglibyście byli

Dojść tutaj!… Dom wasz…

NATAN

Uległ pogorzeli.

o tym słyszałem już… Daj Boże, żebym

Słyszał już wszystko, co mam słyszeć jeszcze.

DAJA

Niewiele brakło, żeby zgorzał [4] cały.

NATAN

Naówczas, Dajo, wznieślibyśmy nowy

I wygodniejszy.

DAJA

Prawda. Lecz w pożarze

O włos, że Recha także nie straciła

Życia!

NATAN

Ojciec, Córka, StrachKto? Recha moja? Ona? Ona?

Tegom nie słyszał!… Ha! więc byłbym domu

Nie potrzebował!… Więc o włos, powiadasz,

Że nie spłonęła?… Ha! Spłonęła może!

Może zginęła w tym pożarze?… powiedz!

Mówże!… Od razu zabij mnie, a dłużej

Nie dręcz… A zatem tak? Spłonęła?

DAJA

Gdyby

Tak było, czyżbym ja wam to mówiła?

NATAN

Czemuż więc straszysz mnie?… O Recho, Recho!

O Recho moja!

DAJA

Wasza? Wasza Recha?

NATAN

Czyliż nie było zawsze mym zwyczajem

To dziecko moim zwać?

DAJA

Czy równym prawem

Zowiecie swoim wszystko to, co macie?

NATAN

Nie większym! Wszystko dała mi przyroda [5]

I szczęście, tylko własność tę jedyną

Zawdzięczam cnocie.

DAJA

Jakże mi, Natanie,

Drogo za dobroć swą każecie płacić!

Jeżeli dobroć, co ma takie cele,

Dobrocią można nazwać!

NATAN

Takie cele?…

Jakież to, Dajo?

DAJA

Nie sumienie…

NATAN

Dajo,

Pozwól, że najprzód ci opowiem…

DAJA

Moje

Sumienie, mówię…

NATAN

Jaką w Babilonie

Piękną materię ci kupiłem! Śliczna,

I w najpiękniejszym guście! Nie przywożę

Dla Rechy nawet nic wyszukańszego!

DAJA

I cóż to znaczy, gdy sumienie moje —

Muszę to wyznać — już się nie da dłużej

Zagłuszać!

NATAN

Pozwól, pilno mi zobaczyć,

Czy będą ci się podobały sprzączki,

Kolczyki, pierścień, oraz łańcuch, którem

Kupił w Damaszku…

DAJA

Wyście zawsze tacy!

Pragniecie tylko darzyć, tylko darzyć!

NATAN

Więc przyjm tak chętnie dary, jak je daję.

I milcz.

DAJA

I milczeć! Któż by wątpił o tym,

Natanie, żeście hojni i uczciwi?

A jednak…

NATAN

Jednak jestem tylko Żydem!

Co? Czyś to mówić chciała?

DAJA

Co chcę mówić,

Wiecie wy lepiej.

NATAN

A więc milcz!

DAJA

Ja milczę.

Co tu na bożą zasługuje karę,

Czego nie mogę ani nie dopuścić,

Ani odmienić, niechaj na was spadnie.

NATAN

Niech spadnie na mnie!… Lecz gdzież ona? Dajo!

Jeśli mnie łudzisz!… Czyliż wie już o tym,

Że przyjechałem?

SzaleństwoDAJA

Was się spytać o to!

Dotąd jej nerwy jeszcze drżą z przestrachu

I dotąd pożar jej fantazja plącze

W obrazy swoje. Duch jej śpi na jawie,

A we śnie czuwa: raz mniej niż zwierzęciem

Zda się, a czasem więcej niż aniołem.

NATAN

Biedna! Czymżeśmy, ludzie!

DAJA

Dzisiaj rano

Leżała, oczy zamknąwszy, jak martwa.

Nagle się zrywa, woła: „Słuchaj, słuchaj!

Przyszły wielbłądy mego ojca… Słyszysz?

To jego luby głos!…” I znów zamknęła

Oczy, a głowa, którą podpierała

Ręką, opadła na poduszki… Biegnę

Do drzwi i patrzę: to wy! Wy wracacie!…

Cóż w tym dziwnego? Dusza jej bawiła [6]

Przy was i przy nim cały czas.

NATAN

I przy nim?

100

Jak to? i przy kim?

DAJA

Przy tym, co z pożaru

Ją wyratował.

NATAN

Któż to był? Kto? Gdzie on?

Kto mi ocalił moją Rechę? Któż to?

DAJA

105

Młody templariusz, przed kilkoma dniami

Przyprowadzony tutaj jako jeniec,

Którego sułtan ułaskawił.

NATAN

Jak to?

Sułtan Saladyn podarował życie

110

Templariuszowi? A więc mniejszym cudem

Nie byłbyś Rechy mej ocalił, Boże?

DAJA

Gdyby on nie był chciał narazić życia,

Które odzyskał tak niespodziewanie,

Byłoby po niej.

NATAN

115

Gdzież on? Dajo! Powiedz,

Gdzie ten szlachetny człowiek? Do nóg jego

Prowadź mnie! Skarby, którem wam zostawił,

Wszakże mu dałyście? Dałyście wszystkie?

I więcej mu przyrzekłyście? Wiele więcej?

DAJA

120

Jakżeśmy mogły?

NATAN

Nic? Nic?

OpiekaDAJA

Nie wiadomo,

Skąd przyszedł. Dokąd poszedł, nie wiadomo.

Nie znając wcale domu, tylko uchem

125

Wiedziony, w swoim rozpostartym płaszczu,

Przez dym i płomień śmiało szedł za głosem,

Który o pomoc wołał. Już się zdało,

Że zginął, kiedy z śród płomieni nagle

Wyszedł, unosząc ją ramieniem silnym,

130

I niewzruszony, zimny wobec dzięków,

Złożył swą zdobycz, między lud się wcisnął,

I znikł.

NATAN

Spodziewam się, że nie na zawsze.

DumaDAJA

Ujrzałyśmy go znowu dni następnych,

135

Jak się przechadzał w cieniu palm, którymi

Jest otoczony grób Zmartwychwstałego.

Ja przystąpiłam doń i dziękowałam,

I zaklinałam, by odwiedzić zechciał

Biedną istotę, co spoczynku nie ma,

140

Póki dziękczynnych łez swych nie wypłacze

U jego kolan.

NATAN

I cóż?

DAJA

Nadaremnie!

Na prośby głuchym został, i wyszydził

145

Mnie bez litości…

NATAN

To cię odstraszyło…

DAJA

Bynajmniej! Co dzień doń przystępywałam

On co dzień szydził ze mnie jednakowo.

Com wycierpiała odeń już! I czego

150

Z chęcią nie zniosłabym!… Od dawna przecież

Już nie przychodzi więcej pod te palmy,

Co ocieniają grób naszego Pana…

Nikt nie wie, gdzie się podział. Was to dziwi

I zastanawia?

NATAN

155

Myślę o tym, jaki

Wpływ to wywarło na umyśle Rechy.

Serce, RozumTak się wzgardzoną widzieć, i przez tego,

Którego serce każe cenić drogo;

Być odepchniętą tak, i pociąganą

160

Zarazem. Sądzę, że w podobnym razie

Serce i głowa długo walczyć muszą,

Czy ma zwycięstwo odnieść wstręt do ludzi,

Czy cichy smutek? Często nie zwycięża

Żadne z nich, tylko w walkę ich się miesza

165

Bujna fantazja, tworząc marzycieli,

U których głowa pełni serca rolę,

A serce głowy!… Smutna to zamiana!

Taki wypadek, jeśli się nie mylę,

Musiał zajść z Rechą… Ona marzy…

DAJA

170

Marzy,

Tak słodko jednak, lubo…

NATAN

Ale marzy!

DAJA

Jedna z jej… chimer [7] — jeśli tak je zwiecie —

Jest jej szczególniej godną. Ów templariusz

175

Nie ziemską dla niej jest istotą, ale

Aniołem owym, pod którego pieczę

Oddane było serce jej od dziecka.

Spłynął on do niej z chmury, co go zawsze

Okrywa, którą nawet wśród płomieni

180

Był otoczony, i wziął templariusza

Postać… Nie śmiejcie się z niej!… Kto wie?… Albo,

Choć w was to budzi uśmiech, pozostawcie

Jej to marzenie, w którym się jednoczą

W jedno miłości koło: Żyd, chrześcianin [8]

185

I muzułmanin… Jest to tak przyjemne

Marzenie!

NATAN

Dla mnie także jest przyjemnym!

Idź, dobra Dajo, idź i spójrz, co robi,

Czy mówić mogę z nią. Poszukam potem

190

Tego dzikiego i tak gniewliwego

Anioła stróża, a jeżeli jeszcze

Na tym padole bawi, wzniosłe czyny

W tak szorstki sposób pełniąc, to go znajdę

I przyprowadzę tu!

DAJA

195

Zadanie trudne

Przedsiębierzecie…

NATAN

Wówczas obłęd miły

Ustąpi miejsca prawdzie milszej jeszcze;

Bo wierz mi, Dajo, zawsze człowiekowi

200

Człowiek jest milszym od anioła. Toteż

I ty się na mnie nie rozgniewasz pewnie,

Jeśli uzdrowię naszą marzycielkę.

DAJA

Tacy jesteście dobrzy, a zarazem

Tacy złośliwi!… Idę!… Ach! lecz patrzcie!…

205

To ona!…

SCENA II

Ciż sami, Recha.

RECHA

Tyżeś, tyżeś to, mój ojcze?

Sądziłam, żeś tu naprzód wysłał tylko

Swój głos. Gdzież byłeś? Jakież to pustynie,

Góry i rzeki z sobą nas dzieliły?

210

Słyszałam prawie oddech twój, a przecież

Nie pośpieszyłeś Rechy twej uściskać;

Tej Rechy, która omal nie spłonęła!

Omal, o mało, ledwie! Nie drżyj, ojcze!

To brzydka bardzo śmierć, w płomieniach zginąć!

215

Och!

NATAN

Moje dziecię, moje dziecię drogie!

RECHA

Ty tam musiałeś przez Eufrat, Tygrys,

Jordan, i kto wie jakie jeszcze wody

Brodzić… Och! Jakże często ja o ciebie

220

Drżałam, dopóki sama się tak blisko

Ognia nie tknęłam. Ale odkąd płomień

Był mnie tak bliski, śmierć wśród fal zda mi się

Ochłodą, czarem, ocaleniem. Jednak

Tyś nie utonął, ja zaś nie zginęłam

225

Wśród ognia. Będziem sobą się cieszyli

I chwałę Bogu damy! On niósł ciebie

I czółno twoje, na niewidzialnego

Anioła skrzydłach, przez zdradliwe prądy,

On dał znak także aniołowi memu,

230

By mnie widzialny na swych skrzydłach białych

Przeniósł przez płomień.

NATAN

do siebie

Na swych skrzydłach białych!

Tak, tak! To biały płaszcz, co templariusza

Okrywał.

RECHA

235

On to mnie widzialnie przeniósł

Przez płomień, skrzydłem swoim owiewany.

Zatem anioła mogłam oko w oko

Widzieć, anioła mego.

NATAN

Byłoby to

240

Godnym mej Rechy, i nie znalazłaby

Piękności więcej w nim, niż on w niej samej.

RECHA

z uśmiechem

Komuż to schlebiasz, ojcze? Aniołowi

Czy sobie?

NATAN

Jednak, chociażby to tylko

245

Zwyczajny człowiek, człowiek, jakich co dzień

Spotykasz, taką oddał ci usługę,

Musiałby stać się w oczach twych aniołem,

I stałby się nim pewnie…

RECHA

Nie, nie takim.

250

On był aniołem! Nie! On rzeczywistym,

On rzeczywistym był z pewnością!… Czyżeś

Mnie sam nie uczył, że są aniołowie?

Czyś mnie nie uczył, że Bóg może czynić

Cuda dla takich, którzy go kochają?

255

A ja go kocham przecież.

NATAN

I on ciebie

Kocha i cuda czyni w każdej chwili

Dla ciebie i dla bliźnich twoich. Tak jest,

Przez całą wieczność wciąż je dla was czynił.

RECHA

260

Wierzę w to chętnie.

NATAN

CudJak to? Więc dlatego,

Że to zwyczajnie brzmi i naturalnie,

Iż cię templariusz wyratował, ma to

Już nie być cudem? Nie! Największym z cudów,

265

Że powszednimi tak się dla nas mogły

Stać rzeczywiste i prawdziwe cuda!

I gdyby nie ten cud ogólny, to by

Człowiek myślący rzadko uznał cudem

To, co zwać cudem mogą tylko dzieci,

270

Które się gapią na to, co niezwykłe,

I za nowością tylko gonią.

DAJA

do Natana

Chcecież

Jej biedny umysł, i tak naprężony,

Subtelnościami tymi do ostatka

275

Obłąkać?

NATAN

Daj mi pokój!… Dla mej Rechy

Nie dosyć wielkim zdaje się to cudem,

Że ją ocalił z ognia człowiek taki,

Który sam musiał wprzód być ocalony

280

Przez cud… niemały cud! Bo czyż słyszano,

Żeby Saladyn kiedy podarował

Templariuszowi życie? By templariusz

Chciał jego łaski? Albo się spodziewał,

By mu za wolność swą chciał dać w zamianę

285

Bodaj skórzany pas, na którym nosi

Swój miecz lub sztylet?

RECHA

To przemawia właśnie

Za moim zdaniem, ojcze. Z tej przyczyny

Nie był on wcale templariuszem, tylko

290

Postać tę przybrał. Czyliż do niewoli

Wzięty templariusz przybył kiedykolwiek

Po co innego do Jerozolimy,

Jak po śmierć pewną? Czyliż chodził wolno

Po Jeruzalem? Jakże mógł z nich który

295

Mnie wyratować w nocy?

NATAN

Ho! Jak zręcznie!

Teraz ty, Dajo, przemów. Wszak mówiłaś,

Że sprowadzono go tu jako jeńca?

Coś więcej musisz wiedzieć bez wątpienia.

DAJA

300

No, tak. Tak mówią, lecz zarazem mówią,

Że mu Saladyn podarował życie,

Bo w jego twarzy znalazł rysy brata,

Którego niegdyś kochał bardzo. Brat ten,

Jak powiadają, już od lat dwudziestu

305

Nie żyje. Nie wiem, jakie nosił imię,

Nie wiem, gdzie podział się… To wszystko razem

Zda się tak dziwnym, nieprawdopodobnym,

Że w tym zapewne słowa prawdy nie ma…

NATAN

Dlaczegóż, Dajo, nieprawdopodobnym

310

To ci się zdaje? Czyliż nie dlatego,

Że wolisz wierzyć w to, co jest mniej jeszcze

Prawdopodobne? Czemużby Saladyn,

Który tak kocha swe rodzeństwo całe,

Nie miał mieć w młodszych latach swoich brata,

315

Ukochanego bardziej niźli inni?

Czyż być nie może dwóch podobnych twarzy?

Nie może obraz rysów trwać w pamięci?

Czyż przypomnienie nie wywiera wrażeń?

Gdzież tu jest, w czym tu jest niepodobieństwo?

320

Co, mądra Dajo? Więc to jest dla ciebie

Nie cudem wcale, tylko w twoje cuda

Koniecznie trzeba, warto jest uwierzyć?

DAJA

Szydzicie ze mnie!

NATAN

Bo ty ze mnie szydzisz.

325

BógMimo to jednak, twoje ocalenie,

Recho, zostaje cudem, który zdziałać

Mógł Ten jedynie, co postanowienia

Najstalsze królów i najniezmienniejsze

Najsłabszej nici poruszeniem zwala,

330

Są bowiem przed Nim głupstwem i błahością.

RECHA

Ojcze mój, ojcze, jeśli jestem w błędzie,

Wiesz, że niechętnie bym w nim trwała.

NATAN

Czyli,

Że chętnie przyjmiesz prawdę. Zważ więc tylko

335

Wydatność większa albo mniejsza czoła,

Inakszy zarys nosa, brwi osada

Nieco odmienna na czołowej kości,

Jeden rys, zmarszczka, zgięcie, kąt, nic jedno

W twarzy jakiegoś Europejczyka,

340

I to wystarcza, by cię tutaj, w Azji,

Ocalić z ognia! Czyż to nie jest cudem?

Jeśli koniecznie cudu wam potrzeba,

Po co anioła trudzić?

DAJA

Cóż to szkodzi,

345

Natanie? — Jeśli mówić mi jest wolno,

Milej jest zawsze mniemać, że ratunek

Winniśmy niebu, a nie człowiekowi.

Czyż tak mniemając, nie jesteśmy bliżsi

Pierwszej przyczyny ocalenia?

NATAN

350

Pycha!

Nic tylko pycha!… Garnek z prostej gliny

Pragnie, ażeby z żaru go wyjęto

Srebrnymi cęgi [9], by mu się zdawało,

Że sam jest srebrny. Ba! Co szkodzi, mówisz?

355

Ja spytam, jaką korzyść to przynosi,

Bo twoja bliższość pierwszych, boskich przyczyn,

To niedorzeczność tylko lub bluźnierstwo.

Ale to szkodzi, tak jest, zawsze szkodzi.

Słuchajcie tylko. Wszakże tej istocie,

360

Co ocaliła cię, czy to był człowiek,

Czy anioł, pragniesz szczerze oddać wzajem

Jakieś usługi, jak najwięcej usług?

Nieprawdaż? Anioł, Kondycja ludzkaJakież można aniołowi

Oddać usługi? Można mu dziękować,

365

Można doń wzdychać, modlić się, w zachwycie

Przed nim upadać, w święto jego pościć,

Dawać jałmużny — więcej już nic. Otóż

Mnie się wydaje, że na tym wy same

Większe korzyści niż on odnosicie.

370

Wasze go posty nie utuczą wcale,

Wasze jałmużny jego nie zbogacą,

Ani wasz zachwyt go nie uszczęśliwi,

Ani go większym zrobi ufność wasza.

Czy tak? To wszystko tylko dla człowieka.

DAJA

375

Zaprawdę, człowiek więcej sposobności

Byłby nam podał, by dlań coś uczynić,

A Bóg wie, żeśmy szczerze jej pragnęły!

Ale on nie chciał nic, nie potrzebował

Nic, tak stanowczo, tak sam starczył sobie,

380

Jak aniołowie tylko starczyć mogą.

RECHA

Wreszcie, gdy zniknął…

NATAN

Zniknął? … jak to zniknął?

Nie pokazuje się już pod palmami!

Czyście szukały go gdzie indziej jeszcze?

DAJA

385

Nie szukałyśmy.

NATAN

Jak to? Nie? Nie, Dajo?

To wielka szkoda!… Marzycielstwo wasze

Jest okrucieństwem! A jeśli… a jeśli

Anioł ten… chory?

RECHA

390

Chory!

DAJA

Chory! Gdzieżby!

RECHA

Jakiż dreszcz zimny mnie przebiega, Dajo!

Skroń rozpaloną miałam, teraz czuję,

Że lodowata.

NATAN

395

Jest on cudzoziemcem,

Nie przywykł jeszcze do klimatu tego,

Jest młody, nie mógł jeszcze się wzwyczaić

Do obowiązków twardych swego stanu,

Do nocnych czuwań, głodu.

RECHA

400

Dajo! Dajo!

DAJA

To jest Natana tylko przypuszczenie.

NATAN

Więc teraz leży sam, bez przyjaciela

I bez pieniędzy, by przyjaciół kupić.

RECHA

Ach! Ojcze!

NATAN

405

Leży bez opieki, rady,

Bez przychylnego głosu, przeznaczony

Na pastwę cierpień, na łup śmierci!

RECHA

Gdzie? Gdzie?

NATAN

On, co dla takiej, której nie znał, ani

410

Nie widział przedtem… cóż stąd? To był człowiek!

Rzucił się w ogień!

DAJA

Litość nad nią miejcie,

Natanie!

NATAN

On, co nie chciał ocalonej

415

Ujrzeć, ażeby dzięków jej oszczędzić!

DAJA

Natanie! Litość! Litość nad nią miejcie!

NATAN

On, co zobaczyć nie chciał jej i potem

Chyba w tym razie, gdyby mu wypadło

Powtórnie wyrwać ją z płomieni… Ale

420

Cóż to jest wszystko? Był to tylko człowiek!

DAJA

Słuchajcie! Patrzcie!

LekNATAN

On! On, bliski zgonu.

Jedyny balsam ma we świadomości

Swojego czynu!

DAJA

425

Dość! Przestańcie! To ją

Zabija! Patrzcie!

NATAN

Tyś jego zabiła!…

Mogłaś go zabić!… Recho! Recho moja!…

Ja ci lekarstwo, nie truciznę daję!…

430

Bóg, SprawiedliwośćOn żyje, żyje!… Przyjdź do siebie!… Nawet

Nie chory! Nawet nie jest chory!

RECHA

Pewno?…

Żyje? Nie chory?…

NATAN

Żyje niezawodnie!

435

Bo Bóg za dobro, które tu spełniamy,

Nagradza tutaj jeszcze. Widzisz teraz,

Że nie tak trudno jest pobożnie marzyć,

Jak dobrze czynić. Kondycja ludzkaJakże często ludzie

Leniwi w święte bawią się marzenia,

440

Ażeby tylko… choć zamiaru tego

Nie są świadomi… aby tylko czynów

Dobrych nie spełniać!

RECHA

Ach! Mój ojcze! Nigdy

Już nie zostawiaj twojej Rechy samą!

445

Nieprawdaż, może on wyjechał tylko?

NATAN

Tak… niezawodnie… Patrzcie, tam w oddali

Jakiś muzułman [10] wpatrzył się ciekawie

W moje wielbłądy objuczone. Czyliż

Znacie go?

DAJA

450

To jest derwisz [11] wasz.

NATAN

Kto?

DAJA

Derwisz,

Co z wami w szachy grywa.

NATAN

To on? Hafi?…

455

To jest Al-Hafi?

DAJA

Teraz jest sułtana

Skarbnikiem.

NATAN

Jak to? On? Al-Hafi? Znowu

Zaczynasz marzyć! Tak… to on w istocie

460

Zbliża się do nas. Idźcie już do domu!

Cóż to usłyszę?

Daja i Recha odchodzą. Wchodzi Derwisz.

SCENA III

Ciż sami, Derwisz.

DERWISZ

Wytrzeszczajcie oczy

I patrzcie na mnie!

NATAN

Tyżeś to, czy nie ty?

465

W tym świetnym stroju, derwisz?

DERWISZ

Cóż dziwnego?

Czyż się już zrobić nie da nic z derwisza?

NATAN

To prawda. Ale mnie się wydawało,

Że derwisz, prawy derwisz, nie pozwoli

470

Nic robić z siebie.

DERWISZ

Na proroka! Zatem

Chyba nieprawym jestem… Ale skoro

Kto musi…

NATAN

Musi derwisz? Derwisz musi?

475

Nikogo zmusić niepodobna [12], czyżby

Derwisza zmusić można? I do czego?

DERWISZ

Do tego, o co bardzo jest proszony,

A co sam uzna dobrem. To derwisza

Jest obowiązkiem spełnić.

NATAN

480

Tak, na Boga!

Prawdęś powiedział. Chodź, niech cię uściskam,

Człowieku! Wszakżeś moim przyjacielem?

StrójDERWISZ

Więc nie spytacie nawet, czym zostałem?

NATAN

Pomimo tego, czym zostałeś?

DERWISZ

485

Czyliż

Stać się nie mogłem w stroju tym hultajem,

Z którym wejść w przyjaźń brakłoby wam chęci?

NATAN

Jeśli derwisza serce ci zostało,

To się nie lękam o to. Tym hultajem,

490

Paradnie strojnym, może wtedy tylko

Być twoja suknia.

DERWISZ

Ona też wymaga

Poszanowania. No, i jak myślicie,

Czym bym na waszym mógł był zostać dworze?

NATAN

495

Derwiszem, niczym więcej. Przy tym może

Jeszcze kucharzem.

DERWISZ

Tak jest! Bym mej sztuki

Zapomniał u was. Więc kucharzem? Czemu

I nie piwniczym? No, nie zaprzeczycie,

500

Że mnie Saladyn [13] poznał lepiej, skoro

Dał mi skarbnika urząd.

NATAN

On? U siebie?

DERWISZ

Tak, ale tylko przy podręcznym skarbie,

Albowiem główny wciąż ma ojciec jego

505

W zawiadywaniu; ja domowy tylko.

NATAN

Dom jego wielki?

DERWISZ

Większy niż myślicie,

Bo każdy żebrak doń należy…

NATAN

Jednak

510

Saladyn wrogiem jest żebraków…

DERWISZ

Takim,

Że ich chce całkiem z państwa wykorzenić,

Choćby miał przez to sam wyjść na żebraka.

NATAN

Tom właśnie myślał.

DERWISZ

515

Wyszedł też w istocie

Już na żebraka, bo skarb jego co dzień,

Gdy przyjdzie wieczór, jest do szczętu pusty.

Chociażby z rana przypływ był największy,

Wszystko odpływa do południa,

NATAN

520

Może

Do odpływania służą mu kanały,

Których nie można zatkać lub napełnić?

DERWISZ

Zgadliście.

NATAN

Łatwo było.

DERWISZ

525

Źle jest, jeśli

Książę lud szarpie, niby sęp padlinę,

Ale dziesięćkroć gorzej, jeśli jego,

Jako padlinę, rozszarpują sępy!

NATAN

O nie, derwiszu! Nie!

DERWISZ

530

Wam mówić łatwo!…

No… ile dacie? a natychmiast moje

Miejsce wam oddam.

NATAN

Ileż ci przynosi

To miejsce?

DERWISZ

535

Ile? Mnie niewiele, ale

Wam może ono przynieść lichwę [14] wielką,

PieniądzBo kiedy przyjdzie odpływ, który często

Zdarza się, śluzy wasze otworzycie,

Dacie zaliczkę, i będziecie mogli

540

Wziąć procent, jaki sami chcecie.

NATAN

Procent

I od procentu procent.

DERWISZ

Tak.

NATAN

Aż wreszcie

545

Zaliczka cała stanie się procentem.

DERWISZ

To was nie nęci? No, to piszcie kwita

Z naszej przyjaźni, bo w istocie bardzo

Na was liczyłem!

NATAN

Co? W istocie? Jak to?

550

Jakże to?…

DERWISZ

Że mi pomożecie, abym

Mógł pełnić godnie urząd mój, to znaczy,

Żebym otwartą miał wciąż waszą kassę.

Wstrząsacie głową?

NATAN

555

Trzeba się w tym względzie

Dobrze zrozumieć… Jest różnica wielka…

Ciebie, derwisza Al-Hafiego, chętnie

Wesprę we wszystkim, co jest w mocy mojej,

Ale Al-Hafi, co jest defterdarem [15]

560

Sułtana… temu… ten…

DERWISZ

A co? Nie zgadłem?

W was zawsze dobroć brata się z rozwagą,

Rozwadze mądrość towarzyszy! Ale

Bądźcie cierpliwi! To, co rozróżniacie

565

W Al-Hafim, wkrótce samo się rozróżni.

Patrzcie, ta szata, którą dał mi sułtan,

Zanim się zniszczy, nim się podrze w szmaty,

W jakich derwisze chodzą, już na kołku

Wisieć tu będzie w Jeruzalem; ja zaś

570

Nad brzegiem świętej rzeki, nad Gangesem,

Z mistrzami mymi, po gorących piaskach,

Lekki i bosy błądzić będę…

NATAN

Wiem, żeś

Zdolny do tego.

DERWISZ

575

I grać z nimi w szachy.

NATAN

To twe największe szczęście!

PochlebstwoDERWISZ

A czy wiecie,

Co mnie skusiło, żebym przestał żebrać,

I z żebrakami bawił się w bogacza?

580

Co było zdolnym mnie, najbogatszego

Między biednymi, w jednej chwili zmienić

W najbiedniejszego wśród bogatych?

NATAN

Pewno

Nie świetna odzież?

DERWISZ

585

Coś o wiele jeszcze

Gorszego. Oto, po raz pierwszy w życiu

Byłem przedmiotem pochlebstw. Tak jest, sułtan,

W obłędzie swojej wspaniałomyślności,

Schlebiał mi.

NATAN

590

Jak to?

DERWISZ

Rzekł mi: „Żebrak tylko

Wie, co żebrakom może być przyjemnym.

Żebrak nauczył się żebraków wspierać

W sposób właściwy. Twój poprzednik nadto

595

Był zimnym, ostrym. Szorstkim był w dawaniu,

I jeśli dawał, to zbyt skrzętnie badał

O biorącego. Nie dość mu się zdało,

Że niedostatek widział, chciał przyczyny

Jego wyśledzić, by wysokość datku

600

Najskąpiej do nich zastosować. Tego

Al-Hafi robić mi nie będzie. Takim

Niedobroczynnym dobroczyńcą w Hafim

Saladyn biednym się nie wyda. Hafi

Nie będzie, jako zamulone ścieki,

605

Które przyjmują strumień czystej wody,

Aby zmąconą po kropelce sączyć,

Bo Hafi myśli, czuje jak Saladyn.”

Tak brzmiał ptasznika wabik, i niebaczny

Gil wpadł do siatki. Ach! pyszałek ze mnie!

610

I pyszałkowi tak się podejść dałem!

NATAN

No, no, powoli, mój derwiszu! Pozwól…

DERWISZ

Co? Nie nazwiecie tego pyszałkostwem,

Że ktoś chce wobec stu tysięcy takich,

Co ludzi gnębią, dławią i mordują,

615

Sam jeden zdawać się ich przyjacielem?

Nie pyszałkostwem, że ktoś chce małpować

Wszechmogącego miłosierdzie, które

Na złych i dobrych, na uprawną rolę

I na pustynię spływa bez różnicy?

620

Nie pyszałkostwem wreszcie, że ktoś mniema,

Iż zawsze będzie miał dłoń pełną? Mówcie,

Nie pyszałkostwem to jest czystym?

NATAN

Dosyć!

Przestań już!

DERWISZ

625

Zaraz, niechże i o moim

Zarozumieniu wspomnę! Czyż nie byłem

I ja pyszałkiem, gdy w zamiarach takich

Szukałem dobrych stron, żem je znajdował,

I że w tym udział wziąłem?… Co? Nieprawda?

NATAN

630

Al-Hafi, wracaj śpiesznie na pustynię,

Bo się obawiam, żebyś pośród ludzi

Nie przestał wkrótce być człowiekiem.

DERWISZ

Słusznie…

I ja się tego lękam… bądźcie zdrowi!

NATAN

635

Idziesz, Al-Hafi? Wstrzymajże się trochę!

Czyż ci ucieknie puszcza? Czekaj chwilę!…

Nie chce mnie słuchać… Hej! Al-Hafi, czekaj!…

Derwisz wychodzi.

Poszedł, a jeszcze chciałem go zapytać

O templariusza… Wie coś o nim może.

Daja wbiega szybko.

SCENA IV

Natan, Daja.

DAJA

640

Natanie!

NATAN

Co tam? Co nowego?

DAJA

Znowu

Widzieć go można! Znowu jest widzialny!

NATAN

Ależ kto, Dajo?

DAJA

645

On! On!

NATAN

On? On?… Wszędzie

Jakoś „on” da się spotkać. Czyż dla ciebie

On jest „on” tylko? … Tak być nie powinno,

Chociażby nawet był aniołem…

DAJA

650

Chodzi

Znów pod palmami i daktyle zrywa…

NATAN

Przyjmuje pokarm?… i ma templariusza

Postać?…

DAJA

Nie dręczcie mnie! Poza gęstwiną

655

Wzrok jej dopatrzył go, i wciąż go śledzi…

Ona was prosi i zaklina, byście

Do niego poszli bez odwłoki! Śpieszcie!…

Ona wam z okna wskaże, w którą stronę

Poszedł… O! Śpieszcież!

NATAN

660

Co? Tak jak z wielbłąda

Zsiadłem? Czyż można? Idź! Ty śpiesz do niego,

Powiedz mu, żem już wrócił, bo ten dzielny

Człowiek jedynie w mej nieobecności

W me progi wstąpić nie chciał. Teraz chętnie

665

Przyjdzie, gdy ojciec prosi… Idź i powiedz,

Że ja go proszę, że go z serca proszę.

DAJA

Daremnie! Do was przyjść nie zechce wcale,

Nie zechce wstąpić w progi Żyda.

NATAN

Zatem

670

Wstrzymaj go chwilę, lub przynajmniej wzrokiem

Śledź, gdzie się uda; ja natychmiast śpieszę.

Idzie spiesznie do domu, Daja odchodzi

Zmiana. Miejsce pod palmami.

SCENA V

Templariusz, Braciszek.

Templariusz przechadza się pod palmami. Braciszek idzie za nim z boku, w pewnym oddaleniu, okazując, że chciałby do niego przemówić.

TEMPLARIUSZ

do siebie

Ten mnie nie z nudów ściga! Och! Jak zerka

Na moje ręce!

głośno

Dobry bracie!… Chociaż

675

Może was ojcem zwać winienem. Prawda?

DarBRACISZEK

Bratem, laikiem [16] jestem…

TEMPLARIUSZ

Zatem, bracie,

Gdybym miał… ale… Bóg mi świadkiem… nie mam.

BRACISZEK

I za to dzięki! Niech wam Bóg odpłaci

680

Stokroć, co byście chcieli dać, bo wola,

Nie datek dawcę czyni… Nie po datek

Zresztą za panem mnie wysłano…

TEMPLARIUSZ

Zatem

Wysłano?

BRACISZEK

685

Tak jest, stąd, z klasztoru!

TEMPLARIUSZ

Z tego,

Gdziem się spodziewał znaleźć kawał chleba

Pielgrzymi?

BRACISZEK

Stoły były już zajęte,

690

Lecz niech pan wróci.

TEMPLARIUSZ

Po co? Wprawdzie mięsa

Dawno nie jadłem, ale cóż to szkodzi?

Daktyle za to są dojrzałe.

BRACISZEK

Niech pan

695

Ostrożny będzie z tym pokarmem; w większej

Ilości bardzo na śledzionę działa,

Melancholiczny temperament sprawia.

TEMPLARIUSZ

A jeśli lubię być melancholicznym?…

No, ale przecież nie z tą tylko radą

700

Was tu przysłano?

BRACISZEK

O nie! Mam zlecenie

Dojść myśli waszych, panie, i wybadać…

TEMPLARIUSZ

I to mówicie mi tak wprost?…

BRACISZEK

Dlaczegóż

705

Nie miałbym mówić tego? …

TEMPLARIUSZ

do siebie

To przebiegły

Braciszek!…

głośno

Pewno jest was tam w klasztorze

Więcej podobnych?

BRACISZEK

710

Nie wiem. Muszę słuchać,

Panie.

TEMPLARIUSZ

Słuchacie więc, nic nie badając?

BRACISZEK

Czyżby inaczej było to słuchaniem?

TEMPLARIUSZ

na stronie

Prostota zawsze słuszność ma!

głośno

715

Możecież

Wyznać przede mną, kto to tak ciekawy

Poznać mnie bliżej? Bo że nie wy sami,

Przysiągłbym.

BRACISZEK

Czyżby mi to wypadało

720

Lub zdać się mogło?

TEMPLARIUSZ

Komuż więc wypada,

I ma się przydać na co ta ciekawość?

Komuż?

BRACISZEK

Jak sądzę, patryjarsze, bowiem

725

On przysłał mnie tu.

TEMPLARIUSZ

Co? Czyż patryjarcha

Na białym płaszczu czerwonego krzyża

Nie zna?

BRACISZEK

Ja także znam go.

TEMPLARIUSZ

730

Więc, braciszku,

Jestem templariusz, jeniec… jeśli dodam,

Żem do niewoli wzięty pod Tebninem,

Gdyśmy w ostatniej chwili zawieszenia

Broni to miasto chcieli zdobyć, aby

735

Na Sydon prosto pójść… jeżeli dodam,

Że nas dwudziestu wzięto, a jednego

Mnie tylko sułtan ułaskawił, to już

Dość będzie wiedział patryjarcha, może

I więcej niż mu trzeba…

BRACISZEK

740

Lecz nie więcej

Niż wie. On chciałby wiedzieć, z jakich przyczyn,

Saladyn panu podarował życie,

Panu jednemu.

TEMPLARIUSZ

Czyż ja sam wiem? Miałem

745

Już obnażoną szyję, już klęczałem

Na płaszczu moim, oczekując ciosu,

Kiedy Saladyn spojrzał na mnie bystrzej,

Przyskoczył, skinął. Wnet mnie podniesiono,

Rozcięto pęta… Chciałem mu dziękować;

750

Ujrzałem oczy jego we łzach… nie wyrzekłem

Słowa, on milcząc odszedł… ja zostałem.

Co w tym być mogło, jak do tego przyszło,

Niechaj odgadnie to sam patryjarcha.

BRACISZEK

Wnosi on z tego, że was Bóg do wielkich,

755

Do bardzo wielkich dzieł zachował.

TEMPLARIUSZ

Prawda!

Żebym żydowskie dziewczę wyniósł z ognia,

Żebym pielgrzymom na Synaju górę

Był przewodnikiem, i do tym podobnych

760

Dzieł wielkich.

BRACISZEK

Większe znajdą się. Te zresztą

Nie są tak drobne. Może patryjarcha

Znajdzie sam dla was sprawy większej wagi.

TEMPLARIUSZ

Co? Co, braciszku?… Czyli może o tym

765

Wspomniał coś?…

BRACISZEK

Tak jest! Dał mi polecenie

Wymiarkowanie [17] z pana, czyś pan skłonny

Do tego…

TEMPLARIUSZ

Zatem wymiarkujcie.

na stronie

770

Ciekaw

Jestem, jak sobie pocznie.

głośno

Cóż?

BRACISZEK

Najprościej

Będzie, gdy powiem panu bez ogródek

775

Myśl patryjarchy.

TEMPLARIUSZ

Dobrze.

BRACISZEK

On by pragnął

Przez pana przesłać list…

TEMPLARIUSZ

Przeze mnie przesłać?

780

Jam nie posłaniec… Czyż to ma być zresztą

Owo chlubniejsze dzieło niż wyrwanie

Żydówki z ognia?

BRACISZEK

Tak się zdaje, bowiem

Na owym liście — mówi patryjarcha —

785

Chrześciaństwu [18] wiele ma zależeć. Tego,

Kto list ten — mówi patryjarcha — wiernie

Doręczy, Pan Bóg osobliwszą łaską

Niebios obdarzy. A tej łaski — mówi

Patriarcha — pan jest najgodniejszy z wszystkich.

TEMPLARIUSZ

790

Ja? Ja? Dlaczego?

BRACISZEK

Bo pan jesteś wolny,

Możesz rozpatrzeć się gdzie trzeba, wszędzie,

Wiesz, jak się broni miast i szturmem bierze

Twierdze, więc mógłbyś — mówi patryjarcha —

795

Wewnętrzny, drugi mur, świeżo wzniesiony,

Najlepiej zbadać i najdokładniejszy

Rycerzom krzyża — mówi patryjarcha —

Dać jego opis.

TEMPLARIUSZ

Dobry bracie, czyliż

800

Mogę treść tego listu wiedzieć?

BRACISZEK

Ja sam

Nie znam jej dobrze… List ten ma dojść ręki

Króla Filipa… Patryjarcha… Często

W podziw wpadałem, skąd tak święty człowiek,

805

Żyjący niebem tylko, miewać może

O sprawach ziemi tyle wiadomości,

I myśleć o nich tyle… Muszą one

Męczyć go bardzo…

TEMPLARIUSZ

Więc cóż? Patryjarcha…

BRACISZEK

810

Wie on dokładnie, jak i z której strony,

W razie nowego rozpoczęcia wojny,

Saladyn swoje zacząć ma działania.

TEMPLARIUSZ

Wie o tym?

BRACISZEK

Tak jest, i chce zawiadomić

815

Króla Filipa, aby mógł rozważyć,

Czyli [19] tak wielkie jest niebezpieczeństwo?

Czy jest konieczność rozejm z Saladynem,

Który wasz zakon złamał tak walecznie,

Wznawiać, i ofiar na to łożyć tyle?

TEMPLARIUSZ

820

To mi patriarcha! Prawda, dzielny człowiek!

Nie chce zwykłego ze mnie mieć posłańca,

Lecz chce mieć — szpiega! Powiedz patryjarsze,

Dobry braciszku, że o ile mogłem

Sam siebie zbadać, nie jest to rzemiosło

825

Dla mnie… Za jeńca tutaj się uważam,

A templariusza powołanie — mieczem

Walczyć z wrogami, nie wywiadom służyć!

BRACISZEK

I jam tak myślał… Lecz niech to was, panie,

Nie gniewa… Teraz jeszcze coś… Patriarcha

830

Powziął wiadomość, jak się zwie warownia,

I w którym miejscu leży na Libanie,

Gdzie przechowane są te skarby, z których

Przezorny ojciec Saladyna płaci

Wojsku, i z których koszta uzbrojenia

835

Jego opędza. Często i Saladyn

Do tej warowni zwykł przybywać boczną

Ścieżką… bez straży prawie… Pan pojmuje?

TEMPLARIUSZ

Dotąd nie.

BRACISZEK

Cóż by mogło być łatwiejszym,

840

Jak w tej wycieczce schwytać Saladyna,

I raz z nim koniec zrobić?… Pan się wzdryga?

Już Maronitów [20] kilku bogobojnych

Ofiarowało się do tego czynu,

Byleby tylko jaki mąż waleczny

845

Chciał przewodnikiem być…

TEMPLARIUSZ

I patryjarcha

Chce, żebym ja był tym walecznym mężem?

BRACISZEK

Mniema on przy tym, że z Ptolomaidy

Król Filip będzie mógł w tej sprawie pomóc.

TEMPLARIUSZ

850

Mnie, mnie więc wybrał, bracie? Czyż nie wiecie,

Czyście przed chwilą znowu nie słyszeli,

Żem wdzięczność winien sułtanowi?

BRACISZEK

Tak jest,

Lecz — patryjarcha mówi — że to piękne,

855

Ale Bóg… zakon…

TEMPLARIUSZ

Nic w tym nie odmienią,

I nie nakażą mi podłego czynu…

BRACISZEK

Lecz — patryjarcha mówi — że czyn podły

W obliczu ludzi, nie jest podłym czynem

860

W obliczu Boga…

TEMPLARIUSZ

Ja Saladynowi

Zawdzięczam życie, i ja miałbym jemu

Wydrzeć je?…

BRACISZEK

Prawda… Ale — patryjarcha

865

Mówi — że zawsze wrogiem jest Saladyn

Chrześciaństwa, zatem nie ma prawa waszym

Być przyjacielem.

TEMPLARIUSZ

Moim przyjacielem?

Ja tylko nie chcę łotrem względem niego

870

Stać się! Niewdzięcznym łotrem!

BRACISZEK

I to prawda!

Lecz patryjarcha mówi, że wdzięczności

Nikt nie jest winien, tak w obliczu Boga,

Jak wobec świata za usługę, której

875

Nie uczyniono wprost dla niego. A że,

Jak powiadają — mówi patryjarcha —

Sułtan dlatego życie wam darował,

Iż mu się zdało w rysach waszej twarzy

Coś przypominać jego brata.

TEMPLARIUSZ

880

Nawet

I o tym wie już patryjarcha?… Cóż stąd?…

A gdyby było tak?… O Saladynie!

Co? Więc natura dałaby mi tylko

Twarz brata twego, a nic w duszy mojej

885

Z rysami jego zgodnym by nie było?

Albo, jeżeli coś się z nimi zgadza,

Ja bym to stłumić miał dla patryjarchy?

Nie! Tak przyroda kłamać nie jest zdolną!

Tak Bóg w swych dziełach sam nie przeczy sobie!

890

Idź, bracie! Nie burz żółci mej i odejdź!

BRACISZEK

Odchodzę, bardziej rad [21], niż tutaj szedłem.

Wybaczcie, panie! My, klasztorni ludzie,

Winniśmy słuchać naszych przełożonych.

Odchodzi. Daja, która już od pewnego czasu z daleka patrzyła na Templariusza, zbliża się do niego.

SCENA VI

Templariusz, Daja.

DAJA

do siebie

Coś mi się zdaje, że go ten braciszek

895

Nie bardzo dobrze usposobił… Ale

Muszę zlecenie spełnić…

TEMPLARIUSZ

Otóż macie!

Czym się w szatańskie dostał dziś pazury?…

Ledwiem uwolnił się od mnicha, zaraz

900

Nadchodzi baba!

DAJA

przystępując do niego

Co ja widzę! Zacny

Rycerzu! Wyż-to!… Bogu dzięki! Dzięki

Tysiączne! Gdzież to przez ten czas byliście?

Nie chorowaliście?

TEMPLARIUSZ

905

Nie.

DAJA

Zdrowie służy?

TEMPLARIUSZ

Tak.

DAJA

Myśmy bardzo o was zatrwożeni

Byli.

TEMPLARIUSZ

910

Tak?…

DAJA

Podróż odbyliście pewno?

TEMPLARIUSZ

Właśnie.

DAJA

Dopiero dziś z niej wróciliście?

TEMPLARIUSZ

Wczoraj.

DAJA

915

A dzisiaj ojciec Rechy wrócił,

A zatem Recha się spodziewa…

TEMPLARIUSZ

Czego?

DAJA

O co tak często prosić was kazała…

Ojciec jej także was jak najusilniej

920

Zaprasza. Wraca właśnie z Babilonu,

Wraz z dwudziestoma wielbłądami, które

Niosą na grzbietach wszystko, czym najlepszym

Oraz najdroższym mogą się poszczycić

Z drogich kamieni, tkanin i klejnotów,

925

Indie i Persja, Syria, nawet Chiny.

TEMPLARIUSZ

Nic nie kupuję.

Mądrość, BogactwoDAJA

On wśród swego ludu

Czczonym jest, jakby książę. Często przecież

Mnie to dziwiło, że go zwie lud jego

930

Natanem „mądrym”, nie „bogatym”.

TEMPLARIUSZ

Może

Lud jego mądrość ma za jedno z pełną

Kieszenią…

DAJA

Wprawdzie, chcąc go zwać właściwie,

935

Podobno „dobrym” zwać go trzeba. Nie wiem

Jak wam przedstawić, jaki on jest dobry!

Gdy się dowiedział, coście uczynili

Dla jego Rechy, byłby w tym momencie

Uczynił dla was wszystko…

TEMPLARIUSZ

940

Eh?

DAJA

Więc pójdźcie,

Zobaczcie sami..

TEMPLARIUSZ

Co? Czy to, jak prędko

Minie ów moment?

DAJA

945

Gdyby Natan nie był

Tak dobry, czyżbym chciała pozostawać

Przy nim tak długo? Czyliż sądzisz, że ja

Nie pomnę [22] o tym, żem chrześcianką, i że,

Gdym za małżonkiem mym do Palestyny

950

Dążyła, nie to było mym marzeniem,

Że tu żydowskie dziewczę wychowywać

Będę? Nieboszczyk mój małżonek służył

W wojsku cesarza Fryderyka…

TEMPLARIUSZ

Z rodu

955

Był on Szwajcarem, i miał zaszczyt w jednej

Rzece z cesarzem się utopić… Powiedz,

Kobieto, ileś razy mi to plotła?

Czyż nie przestaniesz ścigać mnie?

DAJA

Ja, ścigać?

960

Boże!

TEMPLARIUSZ

Tak, ścigać. Mówię wam wyraźnie,

Że was już więcej widzieć ani słyszeć

Nie chcę; że nie chcę, byście nieustannie

Przypominali mi o czynie, który-m

965

Spełnił nie myśląc, a gdy myśleć o nim

Zacznę, zagadką sam się dla mnie stanie.

Wprawdzie żałować go nie będę. Ale,

Jeśli wypadek taki się przytrafi

Powtórnie, na was ciążyć będzie wina,

970

Jeśli nie będę działał tak pochopnie,

I pozostawię w ogniu, co się pali!

DAJA

Boże uchowaj!

TEMPLARIUSZ

Więc mi zróbcie grzeczność,

Od dzisiaj więcej mnie nie napastujcie!

975

Proszę was o to! Oraz uwolnijcie

Mnie od jej ojca! Żyd jest Żydem, ja zaś

Jestem Szwab prosty. Obraz tej dziewczyny

Z duszy mej dawno znikł już, jeśli kiedy

Tam był.

DAJA

980

Lecz nie znikł obraz wasz z jej duszy.

TEMPLARIUSZ

Cóż stąd wynika? Co wynika?

DAJA

Kto wie?

Ludzie nie zawsze są tym, czym się zdają.

TEMPLARIUSZ

Lecz rzadko lepsi są.

Chce odejść.

DAJA

985

Czekajcież chwilę!

Gdzież się śpieszycie tak?

TEMPLARIUSZ

Kobieto, czyliż

Chcesz mi obrzydzić palmy, pod którymi

Lubię przechadzkę?

Odchodzi.

DAJA

do siebie

990

Idź, idź, ty niemiecki

Niedźwiedziu! Idź! Idź! Muszę jednak zważać,

Żebym zwierzyny tropu nie zgubiła.

Idzie za nim z daleka.

AKT II

W pałacu Sułtana.

SCENA I

Saladyn i Sittah grają w szachy.

SITTAH

Co, Saladynie, jak grasz dzisiaj?

SALADYN

Słabo?

995

Sądziłem jednak…

SITTAH

Grasz na moją korzyść…

To posunięcie trzeba cofnąć…

SALADYN

Czemu?

SITTAH

Konik odkryty.

SALADYN

1000

Prawda, więc tak.

SITTAH

W takim

Razie uciekam.

SALADYN

Dobrze. Szach!

SITTAH

Na cóż to

1005

Przydało ci się? Dość mi się zastawić,

I wszystko jest, jak było.

SALADYN

Z tej zasadzki

Nie uda mi się widać wyjść bezkarnie!

Chcesz, to weź konia.

SITTAH

1010

Nie chcę go. Przechodzę.

SALADYN

Nie chcesz ustąpić. Na tym stanowisku

Więcej zależy ci, niż na koniku.

SITTAH

Może.

SALADYN

Lecz nie ciesz się przedwcześnie. Oto

1015

Coś, czego pewnie się nie spodziewałaś.

SITTAH

W istocie, że nie. Jakżem się spodziewać

Mogła, że pragniesz pozbyć się królowej?

SALADYN

Mojej królowej?

Brat, Siostra, Gra, PieniądzSITTAH

Widzę ja to dobrze,

1020

Że wygrać muszę dziś bezwarunkowo

Tysiąc denarów.

SALADYN

Jak to?

SITTAH

Bo usilnie

Starasz się przegrać… Lecz ja tracę na tym

1025

Podwójnie. Najprzód, taka gra nie bawi,

A przy tym z tobą, gdybym mogła przegrać,

To bym wygrała więcej, bo masz zwyczaj

W dwójnasób, kiedy przegram, na pociechę

Obdarowywać mnie…

SALADYN

1030

Więc miałbym prawo

Myśleć, siostrzyczko, że i ty usilnie

Starasz się przegrać?

SITTAH

Bądź co bądź, mój bracie,

Ta szczodrobliwość twoja jest powodem,

1035

Że nigdy lepiej grać się nie nauczę.

SALADYN

No, grajmy tylko dalej! Skończ raz wreszcie!

SITTAH

Tak posunąłeś? Dobrze! Szach podwójny!

SALADYN

Prawda! Takiego szachu nie spostrzegłem,

Co by zabierał i królową razem.

SITTAH

1040

Pomyśl, czy nie ma na to rady?

SALADYN

Nie ma.

Zabierz królową! Nie mam nigdy szczęścia

Do niej.

SITTAH

Czy w szachach tylko?

SALADYN

1045

Precz z nią! Szkoda

Niewielka! Jestem znowu zasłonięty.

SITTAH

nie biorąc

Brat mój nauczył mnie, że się królowym

Grzeczność należy.

SALADYN

Bierzesz, czy nie bierzesz,

1050

Nie mam królowej..

SITTAH

Po co brać?… Szach!

SALADYN

Dalej!

SITTAH

Jeszcze szach!… jeszcze!… jeszcze!… i raz jeszcze!…

SALADYN

I mat!…

SITTAH

1055

Bynajmniej. Możesz się konikiem

Zastawić, albo czym chcesz, choć to zresztą

Jest wszystko jedno.

SALADYN

Prawda!… Więc wygrałaś,

Hafi zapłaci. Trzeba zaraz posłać

1060

Po niego. Miałaś słuszność. Myśli moje

Nie przy grze były, byłem roztargniony,

Sitto, a przy tym, po cóż wciąż nam dają

Te gładkie szachy, które nie przywodzą

Na myśl niczego? Czyż z imanem grałem?

1065

Ale cóż znowu!… Chciałbym mą porażkę

Czymś bądź osłonić.. — Nie bezkształtność figur

Spowodowała mą porażkę, Sitto,

Ale twa sztuka, wzrok spokojny, bystry…

SITTAH

Te słowa również mają słodzić przykrość

1070

Przegranej… Dosyć… Byłeś roztargniony

Bardziej ode mnie…

SALADYN

Co? Cóż twą uwagę

Mogło rozpraszać?

SITTAH

Nie twe roztargnienie

1075

Zapewne. Kiedyż będziem znów, mój bracie,

Grali tak pilnie, jak bywało dawniej!

SALADYN

Tym chętniej wówczas będziem grali!… Myślisz,

Że wybuch wojny nam przeszkodzi?… Trudno!

Cóż na to począć? Ja jej nie zaczynam!

1080

Chętnie na dłuższy rozejm bym pozwolił,

I chętnie Sicie mojej dałbym męża,

Dobrego męża, który byłby bratem

Ryszarda, jego bratem…

SITTAH

Zawsze chwalisz

1085

Twego Ryszarda!

SALADYN

Gdyby brat nasz, Malek,

Siostrę Ryszarda pojąć mógł za żonę,

Jakąż rodziną bylibyśmy razem!

Najpierwszą z pierwszych! Słyszysz, że i sobie

1090

Nie szczędzę pochwał… Mam się za godnego

Moich przyjaciół… Takie związki, to by

Wydały ludzi!…

SITTAH

Z pięknych twoich marzeń

Śmiałam się tylko!… Religia, Chrystus, ImięNie znasz chrześcian, bracie…

1095

Nie chcesz ich poznać… Nie to jest ich dumą,

Żeby być ludźmi… oni chrześcianami

Pragną być tylko, i to co im podał

Twórca ich wiary, pełnią nie dlatego,

Że to jest ludzkim, ale że tak uczył

1100

I że tak robił Chrystus. Szczęście dla nich,

Że to był człowiek dobry… Szczęście dla nich,

Że cnoty jego mogą naśladować

Na ślepo… Ale czyliż jego cnoty?…

Nie! Ich zadaniem głosić jego imię;

1105

Ono ma zaćmić i pochłonąć wszystkie

Imiona ludzi dobrych. O to tylko,

O imię tylko idzie im…

SALADYN

Inaczej,

Czyliż byliby chcieli od was, byście

1110

Ty wraz z Melekiem odmienili wiarę,

Nim was małżeństwo z chrześcianami złączy?

To chcesz powiedzieć?

SITTAH

Tak jest! Jakby miłość,

Którą Stworzyciel łączy męża z żoną,

1115

Było wyłącznym chrześcian przywilejem.

SALADYN

Chrześcianie wierzą w płonnych [23] rzeczy tyle,

Że i w to mogliby uwierzyć. Ale

Mylisz się, siostro. Templariusze tylko,

A nie chrześcianie winni są w tym względzie,

1120

I tylko jako templariusze, nie zaś

Jako chrześcianie. Tylko z ich przyczyny

Rzecz ta nie mogła przyjść do skutku. Oni

Nie chcieli za nic puścić z rąk swych Akry,

Którą Ryszarda siostra Melekowi,

1125

Bratu naszemu, miała wnieść w posagu.

Oni to głupich udawali mnichów,

Aby zatrzymać gród zdobyty w wojnie;

Oni pośpiesznie skorzystali z chwili,

Zaledwie rozejm zdążył dojść do kresu…

1130

I owszem! Dobrze! Dalej, tylko dalej!

Nic przeciw temu nie mam! Wszystko zresztą

Stało się, jak się stać musiało.

SITTAH

Zatem

W czymże się mylę? Cóż, jeżeli nie to,

1135

Swobodę myśli dzisiaj ci odjęło?

SALADYN

To, co jedynie odjąć mi ją może.

Niedawno byłem na Libanie, siostro,

U ojca… walczy z ciągłym brakiem…

SITTAH

Biada!

SALADYN

1140

Nie może wybrnąć… potrzeb tyle… wszędzie

Brak…

SITTAH

Czego braknie?

PieniądzSALADYN

Czego braknie? Tego,

Czemu nie warto nawet dać nazwiska,

1145

Co, gdy posiadam, zda mi się zbytecznym,

A kiedy nie mam, nieodzownym. Gdzież jest

Al-Hafi? Gdzie jest? Czyli już posłano

Po niego? Czego braknie? Tych przeklętych

Nędznych pieniędzy!… Ach! Al-Hafi, dobrze,

1150

Żeś przyszedł!

Wchodzi Al-Hafi.

SCENA II

Ciż sami, Derwisz.

DERWISZ

Pewno przyszły już pieniądze

Z Egiptu? Czy też jest ich aby dużo?

SALADYN

Więc masz wiadomość?

AL-HAFI

Ja? Ja nie. Myślałem,

1155

Że tu odebrać je mam.

SALADYN

Wypłać Sicie

Tysiąc denarów!

Przechadza się w zamyśleniu.

AL-HAFI

Wypłać, zamiast odbierz!

To mniej podobno, niż nic! Mam je Sicie

1160

Wypłacić? Znowu Sicie? To przegrana?

Znowu przegrana w szachy!… Prawda, stoją

Jeszcze…

SITTAH

Zazdrościsz mego szczęścia?

AL-HAFI

patrząc na szachownicę

Czego

1165

Zazdrościć, skoro… wiecie dobrze…

SITTAH

dając mu znak

Hafi!

Pst! Cicho!

AL-HAFI

jak wyżej

Sami go zazdrośćcie sobie!

SITTAH

Pst! Pst! Al-Hafi!

AL-HAFI

do Sitty

1170

Graliście białymi?

Tu szach daliście?

SITTAH

Szczęście, że nie słyszy.

AL-HAFI

Teraz posuwa on?

SITTAH

zblizając się do niego

Powiedzże przecież,

1175

Że mi pieniądze dasz?…

AL-HAFI

ciągle wpatrzony w grę

Tak je weźmiecie,

Jak je braliście zawsze!

SITTAH

Czyś szalony!

AL-HAFI

Gra nie skończona jeszcze, Saladynie!

1180

To nie przegrana partia!

SALADYN

nie słuchając uważnie

Dość, dość, zapłać!

AL-HAFI

Zapłać! Królowa przecież wasza stoi!

SALADYN

jak wyżej.

To nic; nie wchodzi do gry.

SITTAH

na stronie, do Al-Hafiego

Dajże pokój!

1185

Powiedz, że dasz mi zaraz te pieniądze…

AL-HAFI

coraz bardziej zapatrzony w szachy.

Tak, jak wam zawsze daję… naturalnie!…

Choćby królowej w partii tej nie było,

To jeszcze nie mat.

SALADYN

zbliża się i przewraca szachy.

Mat. Tak chcę i basta!

AL-HAFI

1190

Taka wygrana, jaka gra! Zapłaty

Tak się dopełni, jak wygrano.

SALADYN

do Sitty.

Cóż to?

Co on powiada?

SITTAH

dając co chwila znaki Hafiemu

Czyż go nie znasz, bracie?

1195

Bywa upartym, pragnie być proszonym;

Zazdrosny nawet trochę.

SALADYN

Względem ciebie?

Względem mej siostry? Co ja słyszę, Hafi?

Jesteś zazdrosny? Ty?

AL-HAFI

1200

A może! może!

Pragnąłbym mieć jej rozum, i jak ona

Być dobrym.

SITTAH

Dotąd zawsze sprawiedliwie

Płacił mi, zatem teraz też zapłaci.

1205

Przestańmy o tym mówić. Idź, Al-Hafi,

Odejdź! Ja wkrótce przyślę po pieniądze.

AL-HAFI

O nie! Już dłużej łudzić go nie będę,

Niech raz wie prawdę.

SALADYN

Jaką? Kto?…

SITTAH

1210

Al-Hafi!

Przyrzekłeś przecież! Tak mi dotrzymujesz

Słowa?

AL-HAFI

Czyż mogłem myśleć, że to zajdzie

Aż tak daleko?

SALADYN

1215

No! Niech raz się dowiem!

SITTAH

Al-Hafi, proszę, miej wzgląd…

SALADYN

Rzecz w istocie

Dziwna! I cóż to może być takiego,

W czym Sittah woli ufać derwiszowi,

1220

Obcemu, niżli bratu?… Rozkazuję

Tobie, Al-Hafi! Mów, derwiszu…

SITTAH

Bracie,

Nie chciej w szczegóły wchodzić, bo nie warte

Tego zupełnie. Wiesz, że wiele razy

1225

Podobną sumę wygrywałam w szachy

Od ciebie, a że nie są mi potrzebne

Pieniądze, w kasie zaś Al-Hafi nie ma

Ich nazbyt wiele, więc te należności

Są w zawieszeniu… Nie bój się jednakże;

1230

Nie myślę wcale robić z nich podarku

Tobie, Hafiemu, ani kssie…

AL-HAFI

Prawda!

Lecz czyż to tylko to?…

SITTAH

Są jeszcze jakieś

1235

W takim rodzaju kwoty. Pensji, którą

Mi wyznaczyłeś, od miesięcy kilku

Nie pobierałam…

AL-HAFI

To nie wszystko jeszcze.

SALADYN

Jeszcze nie wszystko, co ty mówisz?…

AL-HAFI

1240

Odkąd

Czekamy próżno na należne sumy

Z Egiptu… ona…

SITTAH

do Saladyna.

Po co tego słuchać?

AL-HAFI

Nie tylko, że nic wziąć nie chciała…

SALADYN

1245

Dobra

Dziewczyna! Ale to, co miała, wniosła

Do kasy… Prawda?

AL-HAFI

Tak, utrzymywała

Cały dwór, wszystkie koszta ponosiła!

SALADYN

1250

Ha! To jest moja siostra!

Ściska ją.

SITTAH

Któż uczynił

Mnie tak bogatą, żem to zrobić mogła,

Jeżeli nie ty, bracie?

AL-HAFI

Toteż wkrótce

1255

Brat ten ją zrobi biedną, jak sam biedny.

Bieda, WłasnośćSALADYN

Ja biedny? Brat jej biedny? Kiedyż miałem

Mniej albo więcej nad miecz jeden, suknię

Jednę, jednego konia i jednego

Boga? I czegóż więcej mi potrzeba?

1260

I kiedyż tego może mi zabraknąć?

Toteż, Al-Hafi, winien bym cię zgromić…

SITTAH

Nie łaj go, bracie… Gdybym tak i ojcu

Naszemu ulżyć mogła w jego troskach…

SALADYN

Ach! Znów odpędzasz myśl swobodną… Mnie tu

1265

Niczego nie brak i nie może braknąć,

Lecz braknie jemu, a przez niego braknie

Nam wszystkim… Mówcie, co tu począć?… Sumy

Z Egiptu może nie nadejdą prędko…

Co jest powodem tego, Bóg wie. Przecież

1270

Jeszcze tam spokój trwa niezamącony…

Uszczuplić, ująć, zaoszczędzić rad bym,

Byleby tylko mnie się to tyczyło,

A inni na tym nie cierpieli… Ale

Cóż począć?… Przecież konia, miecz i szatę

1275

Mieć muszę… Trudno także utargować

Coś z tej daniny, jaką składam Bogu,

Który się zresztą zadawalnia [24] małym,

Bo sercem moim… Więc na zapas w kasie

Twojej, Al-Hafi, wiele rachowałem.

AL-HAFI

1280

Na zapas w kasie?… Chciejcie mi powiedzieć,

Czy nie kazalibyście mnie zadusić,

Albo też zakłuć, gdyby się wydało,

Że mam zapasy? Na niedobór prędzej

Odważyłbym się!

SALADYN

1285

Lecz cóż zrobim teraz?

Czyż niepodobna [25] było u nikogo

Wprzód się zadłużyć, niż u Sitty?

SITTAH

Czyliż

Dałabym sobie wydrzeć to pierwszeństwo,

1290

Bracie? I teraz jeszcze o nie stoję![26]

Całkiem ubogą nie zostałam jeszcze…

SALADYN

Całkiem ubogą? Tego brakowało!

Idź zaraz, Hafi, bierz skąd się da, pożycz

Skąd będzie można i jak będzie można…

1295

Przyrzecz, obiecuj! Tylko nie pożyczaj

Od takich, którzy mnie bogactwo swoje

Winni… Pożyczka u nich zaciągnięta

Mogłaby zdawać się żądaniem zwrotu…

Idź do najskąpszych… Tacy mi najchętniej

1300

Pożyczą, wiedzą bowiem, jak sowicie

Pieniądz się u mnie procentuje.

AL-HAFI

Takich

Nie znam.

SITTAH

Przychodzi mi na myśl, że właśnie

1305

Wrócił przyjaciel twój.

AL-HAFI

zdziwiony.

Co? Mój przyjaciel?

Któż to?

SITTAH

Żyd pewien, wielce szanowany.

Bogactwo, Mądrość ŻydAL-HAFI

Żyd szanowany wielce i przeze mnie?

SITTAH

1310

Któremu Bóg dał… mam jeszcze w pamięci

Własne twe słowa… który z ręki Boga

Posiadł ze wszystkich ziemskich dóbr najmniejsze,

Oraz największe w szczodrobliwym dziale.

AL-HAFI

Tak powiedziałem? A cóż rozumiałem

1315

Przez to?

SITTAH

Najmniejsze dobro to bogactwo,

Największe: mądrość.

AL-HAFI

Co? o jakimś Żydzie,

O Żydzie tak się wyraziłem?

SITTAH

1320

Czyliż

Nie powiedziałeś tego o Natanie?

AL-HAFI

Ach! Tak! Tak! O tym! O nim! O Natanie!

Na myśl nie przyszło mi od razu!… Prawda!

Ą więc powrócił!… No, z nim tam zapewne

1325

Źle nie jest… Prawda! Ma u swego ludu

Nazwisko mędrca i bogacza!…

SITTAH

Teraz

Bardziej niż kiedy może być nazwany

Bogaczem. Całe miasto brzmi rozgłosem,

1330

Jakie klejnoty, jakie skarby przywiózł.

AL-HAFI

No, jeśli bogacz wrócił, to i mędrzec

Wrócił zapewne.

SITTAH

Cóż Al-Hafi? Gdybyś

Poszedł do niego?

AL-HAFI

1335

Po cóż mam iść? po co? …

Nie po pożyczkę przecież… Nie! Znam ja go

Dobrze… Pożyczyć?… On pożyczyć miałby?…

Mądrością jego właśnie jest, że nigdy

Nic nie pożycza.

SITTAH

1340

Kiedyś wcale [27] inny

Dałeś mi jego obraz…

AL-HAFI

W konieczności

Zakredytuje towar, lecz pieniędzy,

Pieniędzy nigdy nie pożyczy. Zresztą

1345

Jest to Żyd taki, jakich nie ma wielu:

Rozumny, umie żyć, gra dobrze w szachy.

Lecz w złym odmienny jest tak, jak i w dobrym

Od innych Żydów… Liczyć nań nie można.

DarUbogim daje, daje na przekorę

1350

Saladynowi… może nie tak wiele

Jak on, lecz jak on szczerze, bez wglądania

W powody nędzy. Żyd czy muzułmanin,

Pers czy chrześcianin, to dla niego jedno…

SITTAH

I taki człowiek…

SALADYN

1355

Jakże się to stało,

Że o nim dotąd nie słyszałem?

SITTAH

Ten by

Nie chciał pożyczki dać Saladynowi,

Saladynowi, co jej chce dla drugich,

1360

A nie dla siebie?…

AL-HAFI

W tym się okazuje

Znów Żydem, zwykłym Żydem! Wierzcie, jest

Kiedy o datek idzie, tak zazdrosny,

Że chciałby wszystkie: „Niechaj Bóg zapłaci”

1365

Jakie wymawia kto bądź w świecie całym,

Zabrać na własność swoją. Nie pożycza

Nikomu, żeby mógł obdarzać zawsze.

Ponieważ zakon litość mu nakazał,

A nie nakazał oddawania usług

1370

Tym, co litości nie żądają, przeto

Litość nad nędzą sprawia, że ten człowiek

Do usług możnym wcale nie jest skłonny.

Jestem ja wprawdzie trochę poróżniony

Z nim od dość dawna, lecz nie sądźcie, żebym

1375

Nie chciał mu przyznać, co należy. Jest on

Najlepszy w świecie do wszystkiego, tylko

Do tego wcale nie… Gdzie indziej pójdę

Szukać pomocy… Przypominam sobie,

Że jest tu Murzyn jeden, wielki bogacz,

1380

I skąpiec wielki… Idę!

SITTAH

Po cóż śpieszysz

Tak bardzo, Hafi?…

SALADYN

Pozwól mu, niech idzie.

Al-Hafi wychodzi.

SCENA III

Sittah, Saladyn.

SITTAH

Odszedł, jak gdyby wymknąć się chciał tylko.

1385

Co to jest? Czyliż on by się tak na nim

Oszukał, czy też chciałby nas oszukać?

SALADYN

Co? O co pytasz? Nie wiem prawie, o kim

Mówiliście. Ja słyszę o tym Żydzie,

O tym Natanie, dzisiaj po raz pierwszy.

SITTAH

1390

Czyż to podobna, by ci był nieznanym

Człowiek, o którym mówią, że Dawida

I Salomona odkrył grób? Że odgadł

Potężne słowo, którym ich pieczęcie

Otwierać można, i że stamtąd skarby

1395

Nieprzeliczone czerpie.

SALADYN

Jeśli skarby

Jego w istocie z grobów są czerpane,

To nie Salomon ani Dawid leżą

W tych grobach, ale głupcy.

SITTAH

1400

Albo łotry!…

Toteż obfitsze bogactw jego źródło

Niż groby pełne złota.

SALADYN

Jak słyszałem,

Jest kupcem.

SITTAH

1405

Tak jest. Juczne [28] ciężarami

Wielbłądy jego są na wszystkich drogach,

I przez pustynie ciągną, a okręty

Jego do wszystkich zawijają portów.

Mówił mi o tym kiedyś sam Al-Hafi,

1410

I z zachwyceniem opowiadał, jak on

Szlachetnie, zacnie użytkuje z skarbów,

Które tak pilnie stara się gromadzić.

Dodawał, jak jest wolnym od przesądów

Duch jego, jak jest serce jego pełne

1415

Cnót wszelkich, które z pięknem chodzą w parze.

SALADYN

A teraz o nim mówił tak niepewnie,

Tak zimno…

SITTAH

Nie tak zimno! Mówił, jakby

Sądził, że chwalić go jest niebezpiecznie,

1420

A ganić nie jest sprawiedliwie… Jak to?

Więc i najlepszy pośród swego ludu

Musiałby takim być, jak ten lud cały,

Tak, że Al-Hafi musiałby się wstydzić

Jego przyjaźni w pewnym względzie? Zresztą

1425

Żyd ten wystarczy nam, choćby był Żydem

Mniej albo więcej.

SALADYN

Nie chciałabyś przecież,

Żeby mu gwałtem zabrać jego własność?

PrzemocSITTAH

Co zowiesz gwałtem? Ogień? Miecz? Tych środków

1430

Nie radzę wcale. Trzebaż innej broni

Na słabych, jak ich słabość? Chodź tymczasem

Ze mną na chwilę do haremu mego,

Posłuchać śpiewu nowej niewolnicy,

Którą kupiłam wczoraj. Przez tę chwilę

1435

Dojrzeje może w mojej głowie projekt,

Który powzięłam względem niego. Chodźmy!

Wychodzą.

Zmiana. Miejsce przed domem Natana, dotykające ustroni pod palmami.

SCENA IV

Recha i Natan wychodzą z domu; później Daja.

RECHA

Bardzoś się spóźnił, ojcze. Już go może

Nie będzie można zastać tutaj.

NATAN

No, no!

1440

Jeśli nie znajdę go tu pod palmami,

Znajdę gdzie indziej… Bądź spokojną… Widzisz!

Daja się zbliża do nas!

RECHA

Niezawodnie

Zgubiła jego ślad.

NATAN

1445

To być nie może.

RECHA

W przeciwnym razie szłaby prędzej.

NATAN

Jeszcze

Nas nie spostrzegła pewno.

RECHA

Teraz widzi,

1450

Że tu jesteśmy.

NATAN

I przyśpiesza kroku;

Patrz!… bądź spokojną, bądź spokojną!…

RECHA

Czyliż

Chciałbyś mieć córkę, która by w tej chwili

1455

Była spokojną, nie myślała o tym,

Któremu winna życie, drogie dla niej

Najwięcej przez to, że je ma od ciebie?

NATAN

Nie chcę, byś inną była, niżli jesteś,

Chociażbym wiedział, że się w twojej duszy

1460

I co innego jeszcze budzi…

RECHA

Cóżby,

Mój ojcze?

CnotaNATAN

Pytasz? Pytasz tak nieśmiało?

Mnie? Wszystko, co się dzieje w twoim łonie,

1465

Jest niewinnością i przyrody prawem;

Niech cię nie trwoży więc, jak mnie nie trwoży.

Ale mi przyrzecz, że gdy się wyraźniej

Ozwie twe serce, kryć nie będziesz życzeń

Swoich przede mną.

RECHA

1470

Na myśl, że przed tobą

Mogłabym taić… drżę.

NATAN

Dość teraz o tym!

Układ zawarty raz na zawsze… Oto

Daja!… Cóż?

DAJA

1475

Chodzi jeszcze pod palmami,

I wkrótce przy tym murze się ukaże…

Patrzcie, nadchodzi!

RECHA

Zdaje się rozważać,

Dokąd iść: naprzód? Czy też nazad [29]? W prawo?

1480

Czy w lewo?

DAJA

Nie, nie! On tą właśnie drogą

Koło klasztoru chodzi częściej, zatem

Będzie przechodził tędy… Zakład!…

RECHA

Prawda!

1485

Więc rozmawiałaś z nim? I cóż? Cóż dzisiaj?

DAJA

Taki jak zawsze.

NATAN

Więc ustąpcie, żeby

Was tu nie spostrzegł, albo lepiej wróćcie

Do domu!

RECHA

1490

Chwilkę jeszcze!… Ach! Te krzaki!

Kradną mi widok jego! …

DAJA

Chodźmy, Recho!

Ojciec ma słuszność; gdyby cię tu spostrzegł,

Gotów by wrócić zaraz!

RECHA

1495

Ach! Te krzaki!

NATAN

Kryją go, ale, skoro je wyminie,

Spostrzec was musi… Idźcie!

DAJA

Chodź więc, Recho.

Przez okno będziesz mogła go zobaczyć.

RECHA

1500

Doprawdy?

Wchodzą do domu.

SCENA V

Natan, później Templariusz.

Natan

sam.

Prawie że się lękać muszę

Tego dziwaka. Wobec tej surowej

Zacności czuję, żem zapomnieć gotów

Języka. Jest to rzecz szczególna, żeby

1505

Mógł się tak mięszać człowiek przed człowiekiem! …

Ha! Idzie!… Boże!… Młodzian ten wygląda

Na męża… Dobrze wróży ten wzrok śmiały

I ten chód pewny. Może to łupina

Gorzką jest tylko, a nie ziarno samo!…

1510

Gdziem ja mógł widzieć taką twarz?… Wybaczcie,

Szlachetny Franku…

TEMPLARIUSZ

Co?

NATAN

Wybaczcie!

TEMPLARIUSZ

Czego?…

1515

Czego chcesz, Żydzie?

NATAN

Że śmiem kilku słowy

Do was przemówić.

TEMPLARIUSZ

Czyż zabronić mogę?…

Lecz mówcie krótko.

NATAN

1520

Raczcie mi wybaczyć…

Nie wymijajcie pogardliwie tego,

Co wam na wieki winien wdzięczność.

TEMPLARIUSZ

Jak to?

Ach! Odgaduję!… Prawda? Wy jesteście…

NATAN

1525

Zowię się Natan, jestem tej dziewczyny,

Przez was z pożaru ocalonej, ojcem,

I chcę…

PogardaTEMPLARIUSZ

Dziękować?… To zbyteczne!… Dosyć,

Za wiele nawet dzięków znieść musiałem

1530

Za tę drobnostkę. Zresztą, nie jesteście

Żadnej wdzięczności winni mi. Czym wiedział,

Że ta dziewczyna była córką waszą?

Jest obowiązkiem templariuszów śpieszyć

Z pomocą wszystkim bez różnicy, których

1535

W nieszczęściu widzą. Życie dla mnie było

Ciężarem wówczas; chętnie, bardzo chętnie

Okoliczności się chwyciłem, w której

Za inne dać je mogłem, choćby tylko

Za życie jakiejś tam Żydówki.

NATAN

1540

Wielkie,

Ale potworne słowa! Lecz to łatwo

Zrozumieć… Skromność każe się wielkości

Kryć za potworność, aby uniknęła

Podziwu. Jeśli jednak pogardzacie

1545

Podziwem, raczcie odpowiedzieć, jaka

Dań mniej byłaby dla was wstrętną? Zacny

Rycerzu, obcym tu jesteście, oraz

Jesteście jeńcem; tylko to jedynie

Daje mi śmiałość spytać, czym wam mógłbym

1550

Usłużyć?

TEMPLARIUSZ

Niczym.

NATAN

Jestem bogacz.

TEMPLARIUSZ

W moim

Pojęciu nie był nigdy Żyd bogaty

1555

Lepszym od innych Żydów.

NATAN

Czemuż jednak

Nie mógłby służyć wam, pomimo tego

Tym, co lepszego ma — bogactwem swoim?

TEMPLARIUSZ

I owszem, tego nie chcę się zarzekać,

1560

Ze względu na mój płaszcz. Gdy mi się zniszczy,

Spruje, rozpadnie w szmaty, przyjdę do was

Pożyczyć sobie sukna lub pieniędzy

Na nowy! Tylko niech to was nie trwoży,

Nie spoglądajcie na mnie tak ponuro!

1565

Jeszcze do tego dość daleko, patrzcie!

Jeszcze wygląda jako tako, chociaż

Róg jeden brzydko ma splamiony. Jest to

Przypalenizna, ślad pożaru, w którym

Wyratowałem waszą córkę.

NATAN

1570

Przecież

Rzecz to szczególna, że ta brzydka plama

Lepsze świadectwo daje człowiekowi

Niż jego własne usta. Ucałować

Chciałbym tę plamę… Ach! Wybaczcie, panie,

1575

To mimo woli…

TEMPLARIUSZ

Co?

NATAN

Łza nań kapnęła.

TEMPLARIUSZ

Nie szkodzi to, nie jest on po raz pierwszy

Skropionym.

na stronie

1580

Żyd ten wkrótce mnie zwycięży.

NATAN

Szlachetny panie! Czy nie pozwolicie

Płaszcz ten na chwilę posłać do mej córki?

TEMPLARIUSZ

Po co?

NATAN

By mogła usta do tej plamy

1585

Przycisnąć, skoro nadaremnie pragnie

Kolana wasze oblać łzami…

TEMPLARIUSZ

Ależ…

Żydzie… więc imię wasze Natan… zatem…

Natanie… silnych słów umiecie użyć!

1590

Mięsza mnie mowa wasza… zresztą… byłbym…

NATAN

Kryjcie swe myśli, jak wam się podoba,

Ja was odgadnę pod wszelaką maską…

Jesteście nazbyt prawym, nazbyt zacnym,

Abyście mogli być grzeczniejszym, panie.

1595

Uczucie tylko mówi przez dziewczynę,

A przez służącą posłuszeństwo; ojciec

Wyjechał z domu… o jej dobre imię

Szło wam, chcieliście uciec od pokusy,

Ujść, byle tylko nie zwyciężyć. Dzięki

1600

I za to składam wam…

TEMPLARIUSZ

Przyznaję, wiecie,

Jak templariusze myśleć winni.

NATAN

Jak to?

Więc templariusze tylko?… i „powinni”? …

1605

Tylko „powinni”, bo im tak kazały

Prawa zakonu? Ja wiem tylko, jakie

Są myśli ludzi dobrych, wiem też o tym,

Że wszystkie kraje dobrych ludzi rodzą.

TEMPLARIUSZ

Którzy się jednak, sądzę, różnią trochę.

NATAN

1610

Tak, barwą twarzy, szatą i postacią,

I że ich w jednym więcej, mniej zaś bywa

W innym narodzie. O! W tej mierze niezbyt

Różnica znaczna. Wielkim mężom, prawda,

Jak wielkim drzewom, trzeba miejsca wiele,

1615

A gdy ich kilka obok siebie stanie,

Łamią gałęzie sobie wzajem. Za to

Średnio poczciwych znajdziem wszędzie wielu.

Niech tylko jeden drugim nie pogardza,

Niech tylko zgodnie obok siebie żyją,

1620

Niech tylko szczytom drzewa się nie zdaje,

Że nie wyrosły, jak pień, z łona ziemi.

Żyd, Duma, PogardaTEMPLARIUSZ

Dobrze mówicie! Znam jednakże naród,

Który okazał pierwszy tę pogardę

Innym. Czy wiecie, który ród, Natanie,

1625

Najpierwszy nazwał się wybranym? Czyliż

Nie miałbym prawa za tę jego dumę

Odpłacać wzgardą albo nienawiścią?

Za ową dumę, co uważa tylko

Swojego Boga za prawego Boga?

1630

Dumę, przejętą później po tym ludzie

W spadku przez chrześcian oraz muzułmanów?…

Dziwi was, że tak mówię, ja, templariusz,

Ja chrześcijanin? Ale gdzież szkaradniej

Niż tu objawia się ten religijny

1635

Obłęd, co pragnie mieć lepszego Boga,

I tego Boga wszystkim chce narzucić?…

Jeżeli komu tu nie spadnie łuszczka [30]

Z oczu… Lecz co tam! Kto chce zostać ślepym,

Niech będzie ślepym… Zapomnijcie o tym,

1640

Co powiedziałem… Idźcie!

Chce odejść.

NATAN

Ha! Nie wiecie,

Że mnie te wasze słowa pociągają

Tym bardziej ku wam… Darmo! Przyjaźń, NaródMy musimy

Być przyjaciółmi, tak! Musimy!… Gardźcie

1645

Narodem moim, jak wam się podoba!…

Czyżeśmy sobie naród wybierali?

Czyż my a naród nasz jesteśmy jedno?

Cóż to jest naród? Żyd lub chrześcijanin,

Czyż wprzód był Żydem lub chrześcijaninem,

1650

Niżli człowiekiem? Ach! Gdy w was człowieka

Znajduję, dość mi, że się zwę człowiekiem.

PrzyjaźńTEMPLARIUSZ

Na Boga, słuszność macie, macie słuszność,

Natanie! Dajcie rękę! Wstyd mi teraz,

Że się przez chwilę na was nie poznałem.

NATAN

1655

A mnie to dumnym czyni, bo od razu

Poznać się tylko daje pospolitość.

TEMPLARIUSZ

Za to w pamięci pozostaje wiecznie

To, co niezwykłe. Tak, tak, przyjaciółmi

Zostać musimy.

NATAN

1660

Już jesteśmy. Z jakąż

Radością Recha przyjmie tę wiadomość!…

Ach! Jak urocza przyszłość w oddaleniu

Przed moim wzrokiem się rysuje!… Najprzód

Musicie poznać Rechę.

TEMPLARIUSZ

1665

Najgoręcej

Chcę tego… Któż to wybiegł od was z domu?

Czy Daja?

NATAN

Tak jest. Przestraszona.

TEMPLARIUSZ

Czyżby

1670

Naszej się Resze stało co?

Daja zbliża się spiesznie.

SCENA VI

Ciż sami, Daja.

DAJA

Natanie!

NATAN

Cóż tam?

DAJA

Chciejcie mi wybaczyć,

1675

Zacny rycerzu, że wam przerwać muszę!

NATAN

Cóż tam?

TEMPLARIUSZ

Cóż zaszło?

DAJA

Sułtan przysłał, sułtan

Chce z wami mówić. Boże! Sułtan!

NATAN

1680

Ze mną?

Saladyn?… Pewno chce zobaczyć rzeczy,

Które przywiozłem. Powiedz, że dotychcżas

Wszystko to prawie nierozpakowane.

DAJA

Nie, nie, nic widzieć nie chce, tylko z wami

1685

Chce mówić, prędko, jak najprędzej!

NATAN

Przyjdę;

Idź, powiedz!

DAJA

Raczcie nam wybaczyć, gniewny

Rycerzu! Boże! Myśmy tak strwożone!…

1690

Czego chcieć może sułtan?…

NATAN

Wnet to będzie

Wiadome… idź już.

Daja odchodzi.

SCENA VII

Natan, Templariusz.

TEMPLARIUSZ

Zatem go nie znacie

Dotąd?

Plotka, SławaNATAN

1695

Sułtana? Nie, nie unikałem,

Lecz nie szukałem jego znajomości.

Tyle dobrego wieści o nim głoszą,

Żem wolał wierzyć temu, niż się starać

Poznać go. Ale dziś niech sobie wieści

1700

Jakie chcą będą… Skoro wam darował

Życie…

TEMPLARIUSZ

To prawda… Życie, którym żyję,

Jest jego darem.

NATAN

Przez ten czyn podwójnie,

1705

Po trzykroć życiem mnie obdarzył. Przez to

Wszystko się między nim a mną zmieniło,

Jednym tym czynem przykuł mnie na wieki

Do siebie. Czekam tylko, co mi najprzód

Spełnić rozkaże; wszystkom spełnić gotów,

1710

I wyznać przed nim, że to czynię dla was.

TEMPLARIUSZ

Sam mu nie mogłem jeszcze podziękować,

Choć go na drodze spotykałem często.

Widać wrażenie, jakie nań wywarłem,

Jak szybkim było, tak też szybko znikło.

1715

Kto wie, czy jeszcze mnie pamięta. Jednak

Raz jeszcze musi mnie przypomnieć sobie,

Aby rozstrzygnąć o mym losie… Nie dość,

Że z jego tylko woli jestem, żyję,

Lecz czekać muszę, podług czyjej woli

1720

Żyć mi rozkaże.

NATAN

Prawda, tym więc bardziej

Pośpieszać muszę. Może padnie słowo

Z ust jego, które wspomnieć mi pozwoli

O was… pozwólcie i wybaczcie… śpieszę…

1725

Lecz kiedyż w domu naszym was ujrzymy?…

TEMPLARIUSZ

Gdy pozwolicie.

NATAN

Kiedy chcecie?

TEMPLARIUSZ

Zatem

Dziś jeszcze.

ImięNATAN

1730

Jakże imię wasze, jeśli

Zapytać wolno?

TEMPLARIUSZ

Zwę się Kurd von Stauffen…

Kurd…

NATAN

Co? Von Stauffen?… Co? Von Stauffen? Stauffen?

TEMPLARIUSZ

1735

Czy was to dziwi?

NATAN

Kurd von Stauffen!… Inni

Tego nazwiska byli tu…

TEMPLARIUSZ

Tak, było

I legło tutaj z tego rodu kilku…

1740

Mój wuj… mój ojciec raczej… ale czemu

Wzrok tak wlepiacie we mnie?… coraz bardziej…

NATAN

Nic! Nic to! Czyżbym mógł się dość napatrzeć

Na was?…

TEMPLARIUSZ

Więc teraz was opuszczę. Oko

1745

Badacza często dopatruje więcej

Niż pragnął dojrzeć. Niechaj czas powoli,

A nie ciekawość z sobą nas zapozna.

Odchodzi.

NATAN

patrząc za nim ze zdziwieniem.

„Oko badacza dopatruje często

Więcej niż pragnął dojrzeć”! Jakby czytał

1750

W mej duszy… Tak jest… mnie to spotkać może.

Nie tylko Wolfa wzrost, chód Wolfa, ale

I jego głos. Tak… tak zupełnie… tak jest…

Tak samo wstrząsał głową Wolf, tak samo

Wolf nosił miecz swój, Wolf tak samo ręką

1755

Czoło pocierał, żeby wzroku swego

Przyćmić płomienie… Tak głęboko wryte

W pamięć obrazy spać w nas mogą, aż je

Dźwięk jeden, słowo jedno zbudzi! Stauffen!…

Tak niezawodnie… tak jest… Filnek… Stauffen!…

1760

Wkrótce dokładniej wiedzieć będę… wkrótce…

Lecz do sułtana najprzód… Cóż to? Daja

Zagląda tutaj… Chodźże bliżej, Dajo.

SCENA VIII

Daja, Natan.

NATAN

Cóż tam? Ciekawi was obydwie teraz

Zapewne wcale co innego, nie to,

1765

Czego ode mnie sułtan żąda?

DAJA

Czyliż

Można jej za złe brać to?… Zaczęliście

Właśnie rozmawiać z sobą poufalej,

Gdy nas przestraszył w oknie ten sułtański

1770

Posłaniec.

NATAN

Możesz jej powiedzieć tylko,

Że w każdej chwili niechaj się spodziewa

Jego przybycia.

DAJA

Pewno? Pewno?

NATAN

1775

Sądzę,

Że się na ciebie mogę spuścić [31], Dajo…

Proszę cię, baczną bądź… nie pożałujesz

Tego… sumienie nawet twoje może

Dozna w tym ulgi… Tylko mi nie popsuj

1780

Mych planów, tylko opowiadaj, pytaj

Z wstrzemięźliwością, z oględnością wszelką.

DAJA

Że też wam przyszło na myśl mnie przestrzegać

O tym! Odchodzę. Idźcie też, bo śpieszy

Drugi posłaniec od sułtana, Hafi,

1785

Wasz Derwisz.

Odchodzi.

SCENA IX

Natan, Al-Hafi.

AL-HAFI

Ha! Ha! Znów do was przychodzę!

NATAN

Czyż to tak pilne? Czego chce ode mnie?

AL-HAFI

Kto?

NATAN

Sułtan. Idę, idę.

AL-HAFI

1790

Do sułtana?

NATAN

Więc nie Saladyn przysłał cię tu?

AL-HAFI

Nie on;

Zatem przysyłał już?

NATAN

Przysyłał.

AL-HAFI

1795

Zgadłem.

NATAN

Co? Coś zgadł?

AL-HAFI

Że… że… Przyjaźń, KłamstwoJam niewinny temu,

Niewinny temu jestem… Ile mogłem,

Tylem nagadał, tyle nakłamałem,

1800

By to odmienić!

NATAN

Ależ co odmienić?

Coś zgadł?

AL-HAFI

Że teraz wyście defterdarem [32]

Zostali. Bardzo was żałuję, ale

1805

Patrzeć się na to nie chcę. Idę zaraz,

Zaraz odchodzę… Jeśli macie jakie

Dać mi zlecenia, abym je załatwił

W drodze, to proszę. Tylko coś takiego,

Co człowiek nagi wziąć lub spełnić może…

1810

Odchodzę, mówcie prędko.

NATAN

Lecz, Al-Hafi,

Zastanówże się, że o niczym nie wiem…

Co pleciesz?

AL-HAFI

Wszakże worek zabieracie

1815

Ze sobą?

NATAN

Worek?

AL-HAFI

No, tak jest, pieniądze,

Które zaliczyć macie sułtanowi.

NATAN

Więc o to tylko idzie?

AL-HAFI

1820

Ja mam na to

Patrzeć, jak będzie was dzień w dzień obdzierał

Aż do ostatka? Ja mam patrzeć na to,

Jak wciąż rozrzutność będzie pożyczała

Z pełnego śpichrza mądrej przezorności,

1825

Dopóki biedne myszy w tym spichlerzu,

Z głodu nie zginą? Czy wam się wydaje,

Że kto pieniędzy waszych potrzebuje,

Rad waszych słuchać będzie? On, Saladyn,

Rad miałby słuchać? Kiedyż on pozwolił,

1830

By mu radzono? Wystaw [33] sobie tylko,

Natanie, co mnie teraz z nim spotkało!

NATAN

Co?

GraAL-HAFI

Gdy przyszedłem, właśnie ze swą siostrą

Przestał grać w szachy… Sittah gra dość dobrze,

1835

Lecz partia, którą miał już za przegraną

Saladyn, jeszcze była ustawiona…[34]

Patrzę i widzę, że daleko bardzo

Do mata!…

NATAN

Toż to tryumf był dla ciebie!

AL-HAFI

1840

Dość było na jej szach posunąć króla

W tył, ku pionkowi… Ja bym wam to zaraz

Pokazał…

NATAN

Wierzę i tak.

AL-HAFI

Tym sposobem

1845

Mógłby wyjść z wieżą… chcę mu to powiedzieć,

Wołam go, a on… Wyobraźcie sobie…

NATAN

Innego zdania był?

AL-HAFI

Nie słuchał wcale!

Rozrzucił całą partię!

NATAN

1850

Czy podobna!…

AL-HAFI

I rzekł, że chce mieć mata! Chce mieć mata!

Czyż to jest granie?…

NATAN

Tak, jest to w istocie

Tylko bawienie się grą.

AL-HAFI

1855

Dziurawego

Orzecha taka gra nie warta.

NATAN

Szastać

Pieniędzmi, trwonić, to drobnostka, ale

Ciebie nie słuchać w jednym tylko razie,

1860

W razie tak ważnym ciebie nie wysłuchać,

Bystrości twego oka nie podziwiać,

To, to jest godne zemsty, czy nie prawda?

AL-HAFI

Cóż znów? Powiadam wam to, byście mieli

Jakieś pojęcie o uporze jego…

1865

Słowem, już dłużej wytrwać z nim nie mogę.

Teraz się włóczę po Murzynach brudnych,

I rozpytuję, czyby mu z nich który

Nie chciał pożyczyć. Nigdym u nich żebrać

Nie chciał dla siebie, teraz u nich właśnie

1870

Szukać pożyczki dla innego muszę!

Pożyczać, jest to prawie być żebrakiem,

Tak jak na lichwę [35] dawać, jest kraść prawie.

Tam wpośród moich dawców, nad Gangesem,

Nie będę tego potrzebował, ani

1875

Nie będę innym za narzędzie służył.

Tam nad Gangesem, tylko tam są ludzie!

Tu wy jesteście jednym, który godzien

Żyć nad Gangesem… A więc pójdźcie ze mną

Na łup mu dajcie wszystkie te marności,

1880

O które idzie mu tak bardzo… Troski,

Mozoły wasze raz się skończą… chodźcie!

NATAN

Sądzę, że to nam nie uciecze, Hafi.

Namyśleć mi się pozwól… czekaj…

AL-HAFI

Po co?…

1885

Nad czymś podobnym się nie myśli wcale…

NATAN

Póki nie wrócę od sułtana… póki

Się nie pożegnam…

AL-HAFI

Ten, kto się namyśla,

Szuka powodów niezrobienia czegoś…

1890

Kto nie ma siły zaraz, bez wahania,

Zacząć dla siebie żyć, ten niewolnikiem

Zostanie wiecznie. Bądźcie zdrowi. Żyjcie

Jak sobie chcecie… Tam jest moja droga,

A wasza tutaj…

NATAN

1895

Lecz, Al-Hafi, musisz

Zdać wprzód swój urząd…

AL-HAFI

Ha! Ha! Żarty!… Tego,

Co jest w mej kasie, liczyć nie jest warto…

Zresztą porękę za rachunki moje

1900

Wy dacie albo Sittah! Bądźcie zdrowi…

Odchodzi.

NATAN

Dam ją z ochotą!… Dziki, dobry, zacny…

Jak mam go nazwać… Tak, prawdziwy żebrak

Jeden na świecie jest prawdziwym królem.

Odchodzi w inną stronę.

AKT III

W domu Natana.

SCENA I

Recha, Daja.

RECHA

Jakże się ojciec mój wyraził, Dajo?…

1905

Że „w każdej chwili mogę się spodziewać

Jego przybycia”?… — Ileż chwil jednakże

Już upłynęło!… Ach! i któż by myślał

O upłynionych? … Żyję teraz tylko

Każdą najbliższą chwilą, bo z nich jedna

1910

Ma go sprowadzić tutaj!

DAJA

O przeklęte

To zawezwanie od sułtana! Natan

Byłby go zaraz z sobą przyprowadził.

RECHA

A gdyby teraz przyszedł? Gdyby teraz

1915

W tej chwili z życzeń moich najgorętsze

Się wypełniło?… Cóż stąd? Cóż stąd?…

DAJA

Cóż stąd?…

Sądzę, że także najgorętsze z moich

Życzeń spełniłoby się.

RECHA

1920

Cóż naówczas

W mej piersi zastąpiłoby pragnienie,

Która odwykła czuć się próżną takich

Najwyższych pragnień?… Nie?… Ach! To okropne!…

DAJA

Moje życzenie pragnień już spełnionych

1925

Miejsce obejmie… me życzenia, abym

Mogła cię widzieć w Europie, w rękach,

Które są godne ciebie…

RECHA

Jesteś w błędzie!

OjczyznaZ tejże przyczyny, z której ono twoim,

1930

Życzenie takie moim być nie może.

Ciebie ojczyzna wabi, a mnie moja

Czyżby zatrzymać tutaj nie zdołała?

Czyliżby obraz twoich, w duszy twojej

Przechowywany, miał być potężniejszym

1935

Od wpływu, który na mnie wywierają

Ci, których widzę, słyszę i dotykam?

Moi!…

DAJA

Daremnie pragniesz się upierać!…

Niebo ma swoje niepojęte drogi!

1940

Cóż, jeśli właśnie przez twojego zbawcę

Bóg jego, Bóg ten, za którego walczy,

Powiedzie cię do kraju i do ludu,

Dla których jesteś przeznaczoną?

RECHA

Dajo!

1945

BógCo ty mi mówisz?… Masz pojęcia jakieś

Dziwne… „Bóg jego, ten Bóg za którego

On walczy”!… Czyliż może Bóg być czyim?

Jaki to byłby Bóg, którego człowiek

Mógłby zwać swoim własnym? Za którego

1950

Trzeba by było walczyć? Skądby człowiek

Wiedział, dla której cząstki tego świata

Jest urodzony, jeżeli nie dla tej,

Na której przyszedł na świat?… Dajo! Dajo!

KwiatyGdyby mój ojciec słyszał twoje słowa!…

1955

Co on ci zrobił, że mi zawsze tylko

W dali od niego pokazujesz szczęście?…

Co on ci zrobił, że do ziarn mądrości,

Które tak czyste zasiał w mojej duszy,

Mięszasz tak chętnie chwasty, czy też kwiaty

1960

Swojego kraju?… Dajo! Droga Dajo!

On nie chce twoich kwiatów różnowzorych

Na mojej grządce… A ja wyznać muszę,

Że choćby kwiaty te na mojej grzędzie

Najpiękniej rosły, wycieńczają one

1965

Jej grunt, a czuję się ich słodką wonią

Zbyt odurzoną, upojoną prawie.

Twój umysł do nich nawykł. Nie chcę ganić

Silniejszych nerwów, co ten zapach znoszą,

Lecz mnie nie dawaj ich… Już twym aniołem

1970

Małoś umysłu mi nie obłąkała…

Jeszcze się wstydzę przed mym ojcem tego

Głupstwa!…

DAJA

Tak! Głupstwa!… Jakby rozum zdrowy

Tu tylko znaleźć można!… Głupstwa! Głupstwa!…

1975

Gdybym ja mogła mówić!…

RECHA

Czyż nie możesz? …

Czyżem cię kiedy nie słuchała pilnie,

Gdyś mi o wiary swojej bohaterach

Opowiadała?… Czym nie podziwiała

1980

Ich czynów?… Czylim nad ich cierpieniami

Nie przelewała szczerych łez?… Ta wiara

Nie zdała mi się w nich zbyt bohaterską,

BógAle natomiast stała się tym dla mnie

Większą pociechą ta nauka wzniosła,

1985

Że miłość Boga nie zależy wcale

Od błędnych pojęć, jakie o nim mamy…

Kochana Dajo! Ojciec nam tak często

Mówił to! Samaś na to się zgadzała!

Czemuż chcesz burzyć sama, coś z nim razem

1990

Wzniosła?… Nie, Dajo, nie jest to rozmowa

Na chwilę, w której mamy go powitać…

Chociaż… mnie samej… mnie zależy bardzo

Na tym, czy i on… Dajo! Słuchaj! Dajo!

Ktoś idzie… słuchaj!… On… on może!

Wchodzi Templariusz, któremu ktoś z zewnątrz drzwi otwiera.

SCENA II

Też same, Templariusz.

GŁOS ZA DRZWIAMI

1995

Tutaj!

RECHA

przestrasza się, po chwili przychodzi do siebie i chce mu upaść do nóg

To on… mój zbawca! Ach!…

TEMPLARIUSZ

Dla uniknienia

Tego jedynie tu nie przychodziłem

Dotąd… więc…

RECHA

2000

Pragnę tylko u stóp tego

Dumnego męża złożyć dzięki Bogu,

Nie człowiekowi… Człowiek dzięków nie chce…

Nie chce ich tak, jak kubeł wody, który

Także był czynny przy gaszeniu ognia…

2005

Dał się napełnić, wylać, nic nikomu,

Nikt jemu nic nie winien. Tak i człowiek!

Coś go wrzuciło w ogień, ja upadłam

W jego ramiona, niby na płaszcz jego

Iskra, i potem znowu nas oboje

2010

Coś wyrzuciło z ognia. Za cóż tutaj

Dziękować? Wino czasem w Europie

Do jeszcze większych rzeczy jest podnietą,

A templariusze muszą postępować

W ten sposób, muszą, jak psy tresowane,

2015

Dobywać z wody równie jak z płomieni.

TEMPLARIUSZ

który podczas tych słów patrzył na nią ze zdziwieniem i niepokojem

O niedobra Dajo!

Jeśli w przystępie żółci albo troski

Przykrym być mogłem, czyż potrzeba było

Wszystkie te głupstwa, co z języka mego

2020

Spłynęły, do niej tu przynosić?… Dajo!

Była to zemsta zbyt okrutna!… Obyś

Na przyszłość nie tak źle mnie przedstawiała

Przed nią!

DAJA

Rycerzu! Zdaje mi się, że te

2025

Drobne ukłucia nie są zbyt bolesne

Dla was…

RECHA

Co? Jak to? Więc mieliście troski?

I chętniej życie swe składacie innym

W ofierze, niżli swoje troski?

TEMPLARIUSZ

2030

Dziecię!

Urocze dziecię! Dusza ma pomiędzy

Okiem i uchem zda się podzieloną!

Nie! Ro jest nie to dziewczę, nie to, które

Wyniosłem z ognia! Któż by tę dziewczynę

2035

Mógł znać i w płomień za nią nie poskoczył?

Któż byłby czekał na mnie?… Wprawdzie… przestrach…

Odmienia w oczach postać…

Chwila milczenia, podczas której wpatruje się w nią w niemym zachwycie.

RECHA

Ja jednakże

Takim was widzę, jak widziałam wówczas.

Po nowej chwili milczenia, mówi dalej, ażeby przerwać jego wpatrywanie się

2040

Teraz, rycerzu, chciejcie mi powiedzieć,

Gdzieście tak długo byli? Może nawet

Winnabym spytać, gdzie jesteście teraz…

TEMPLARIUSZ

Jestem… tam może, gdziem być nie powinien.

RECHA

A gdzież byliście?… Czy tam także, gdzieście

2045

Być nie powinni?… To niedobrze.

TEMPLARIUSZ

Byłem na… górze… jakże się ta góra

Nazywa? Byłem… byłem na Synaju.

RECHA

Na górze Synaj? … Dobrze! Zatem mogę

Was się zapytać, czyli [36] to jest prawdą…

TEMPLARIUSZ

2050

Co? Co? Czy prawdą jest, że tam dziś jeszcze

Oglądać można owo miejsce, w którym

Mojżesz przed Bogiem stał, gdy…

RECHA

Nie, nie o to

Chciałam was spytać; wiem, że gdzie bądź stanął,

2055

To stał przed Bogiem; ale czy to prawda,

Że nie tak trudno wchodzić na tę górę,

Jak schodzić. Dotąd, ilem gór zwiedziła,

Nie doświadczyłam tego nigdzie jeszcze.

Jakże, rycerzu? Cóż to? Odwracacie

2060

Twarz swą ode mnie? Widzieć mnie nie chcecie?

TEMPLARIUSZ

Bo chcę was słuchać.

RECHA

Bo się ukryć chcecie,

Że was porywa pusty śmiech z dziewczyny,

Która nie umie o tej świętej górze

2065

O coś innego spytać?… Prawdaż?…

TEMPLARIUSZ

Zatem

Znów będę patrzył na was. Co? Lecz teraz

Wy spuszczacie wzrok, i wasze lica

Uśmiech przebiega? Mamże więc dopiero

2070

Z wymowy rysów waszych chcieć to czytać,

Co mi mówicie, tak wyraźnie milcząc?

O Recho! Recho! Jak on słusznie mówił:

„Wprzód ją poznajcie”!

RECHA

Kto tak mówił? O kim?

TEMPLARIUSZ

2075

„Wprzód ją poznajcie”. Tak wasz ojciec do mnie

Powiedział o was!

DAJA

A ja nie mówiłam?

Ja nie mówiłam tego?

TEMPLARIUSZ

Ale gdzież on?

2080

Gdzie jest wasz ojciec? Jeszcze u sułtana?

RECHA

Zapewne.

TEMPLARIUSZ

Jeszcze! Jakąż ja mam pamięć!

Nie, tam tak długo być nie może; pewno

Już oczekuje na mnie pod klasztorem.

2085

Tak się umawiał ze mną przecież… Zatem

Wybaczcie, muszę iść po niego.

DAJA

To już

Należy do mnie… Pozostańcie tutaj,

Rycerzu… Wkrótce razem z nim powrócę.

TEMPLARIUSZ

2090

Nie, nie, on na mnie czeka, a nie na was.

A przy tym może… Któż wie? … u sułtana

Mógłby… Nie znacie Saladyna!… Mógłby…

Wpaść w jakie przykre położenie… Wierzcie,

Niebezpieczeństwo grozi… śpieszyć muszę…

RECHA

2095

Niebezpieczeństwo grozi? Jakie? Komu?

TEMPLARIUSZ

Mnie, wam i jemu, jeśli stąd natychmiast,

Zaraz nie pójdę.

Wychodzi.

SCENA III

Recha, Daja.

Miłość, TajemnicaRECHA

Co to znaczy, Dajo?

Odszedł tak prędko? Co go wypędziło?

DAJA

2100

Nie obawiajcie się! Nie sądzę, by to

Złym było znakiem.

RECHA

Jest więc znakiem? Czego?

DAJA

Tego, co czuje… wre w nim, lecz się lęka

Wykipieć… Waszym już jest…

RECHA

2105

Jak to, moim?

Ty, jak on także, jesteś niepojętą

Dla mnie.

DAJA

Niedługo wszystkie niepokoje,

Jakich nabawił was, będziecie mogli

2110

Mu odwzajemnić; ale nie należy

Być zbyt surową, mściwą.

RECHA

Sama chyba

Wiesz, o czym mówisz.

DAJA

Czyliż wam już teraz

2115

Spokój nie wrócił?

RECHA

Wrócił, prawda, wrócił.

DAJA

Przyznajcie zatem, że niepokój jego

Radość wam sprawia, i że tylko temu

Niepokojowi spokój wasz winniście.

MiłośćRECHA

2120

Zupełnie o tym nie wiem. Tyle tylko

Powiedzieć mogę, że się sama dziwię,

Iż po tak strasznej burzy w sercu moim

Tak błogi spokój nagle zapanował.

Jego wzrok, mowa i obejście jego,

2125

Wszystko w nim, tak mnie…

DAJA

Tak was nasyciło?

RECHA

Tego nie powiem, lecz…

DAJA

Lecz głód wasz pierwszy

Zaspokoiło…

RECHA

2130

To już prędzej, jeśli

Tak sądzisz.

DAJA

Sądzić muszę.

RECHA

Drogim zawsze

Będzie on dla mnie i nad życie droższym,

2135

Choć już nie będzie na myśl każdą o nim

Silniej mi biło serce… Lecz co plotę?…

Chodź, droga Dajo, chodź do okna, które

Wychodzi na te palmy…

DAJA

Coś podobno

2140

Nie tak zupełnie jest zaspokojony

Głód pierwszy.

RECHA

Teraz patrzeć chcę na palmy,

A nie na niego tylko pod palmami.

DAJA

Ten chłód gorączkę nową zapowiada.

RECHA

2145

Chłód? Nie ostygłam! Równie chętnie patrzę

Się na to, co spokoju mi nie mąci.

Odchodzą.

Zmiana. Sala posłuchalna w pałacu Saladyna.

SCENA IV

Saladyn, Sittah.

SALADYN

wchodząc, mówi we drzwiach

Tu przyprowadźcie go, gdy przyjdzie. Ale

Coś się nie zdaje śpieszyć…

SITTAH

Może nie był

2150

W domu i trudno było go odszukać.

SALADYN

Oh! Siostro! Siostro!

SITTAH

Zdajesz się być, jakby

Przed rozpoczęciem bitwy.

SALADYN

Na broń taką,

2155

Którą się władać nie uczyłem! Muszę

Udawać, zwodzić, obiecywać!… Kiedyż

W tym się ćwiczyłem, kiedyż próbowałem

Tego?… Dziś muszę czynić to… i po co?

Ażeby dostać garść pieniędzy! Żeby

2160

Trochę pieniędzy dostać z ręki Żyda! …

Pieniędzy!… Takich jestem przymuszony

Chwytać się środków, by zapewnić sobie

Tę najmarniejszą z rzeczy marnych!…

SITTAH

Bracie!

2165

Marności takie mszczą się, jeśli nimi

Zbyt pogardzamy.

SALADYN

Prawda to, niestety!

A jeśli Żyd ten jest w istocie dobrym,

Mądrym człowiekiem, jak go nam opisał

2170

Derwisz?…

SITTAH

O! Wtedy czegóż się obawiać?

Łapki [37] potrzebne są na chytrych tylko,

Na bojaźliwych a przebiegłych Żydów,

Nie na dobrego i mądrego. Taki

2175

Jest nasz, bez łapki. Będzie to przyjemność,

Słuchać takiego słów… czy zechce śmiało

Pozrywać sznurki sieci, czy zamierzy

Zręcznym wybiegiem z niej ci się wyśliznąć?…

Taką przyjemność masz w dodatku.

SALADYN

2180

Prawda;

Rad [38] jestem z takiej sposobności.

SITTAH

Zatem

Nie ma już o co troszczyć się, albowiem,

Jeśli to człowiek taki, jacy zwykle

2185

Bywają Żydzi, czemużbyś się wstydził

Okazać takim, za jakich uważa

On wszystkich ludzi?… Taki by lepszego

Od innych pewno wziął za głupca.

SALADYN

A więc

2190

Musiałbym czynić źle, by nie myśleli

Źle o mnie ludzie źli?

SITTAH

Ba! Jeśli zowiesz

Złem używanie każdej rzeczy w sposób

Dla niej właściwy.

SALADYN

2195

Jak to wy kobiety

Ubrać umiecie wszystko, co do głowy

Wam przyjdzie!

SITTAH

Ubrać!

SALADYN

Ja bo się obchodzić

2200

Z tym, co zręczności albo przebiegłości

Większej wymaga, nie potrafię wcale…

Kruszą się zaraz w mej niezgrabnej dłoni

Podobne rzeczy… Coś takiego trzeba

Z taką zgrabnością wykonywać, z jaką

2205

Jest pomyślane. Ale to już trudno! …

Działam jak umiem… tegom tylko pewny,

Że raczej gorzej mógłbym, niżli lepiej.

SITTAH

Mężczyzna, Walka, PodstępTylkoż o sobie nie wątp. Jam gotowa

Stanąć za ciebie, jeśli mi pozwolisz…

2210

Mężczyzni tacy jak ty, pragną zawsze

Nam okazywać, że jedynie miecz ich

Wywalcza dla nich wyższe stanowisko.

Tak lew się wstydzi walk na podstęp z lisem,

Ale się lisa, nie podstępów wstydzi.

SALADYN

2215

Jak to

Wam by się chciało dowieść, że mężczyźni

Do was podobni! No, idź, idź już, siostro.

Sadzę, że umiem lekcję.

SITTAH

Co? Mam odejść?

SALADYN

2220

Nie myślisz przecież zostać?

SITTAH

Choć nie zostać

Tutaj, przy tobie… lecz w przyległej sali…

SALADYN

Słuchać!… Nie! Nic bym wskórać nie potrafił!

Idź już!… Nadchodzi… tylko nie podsłuchuj!

2225

Ja zajrzę!

Sittah odchodzi jednymi drzwiami, jednocześnie drugimi wchodzi Natan. Saladyn siada.

SCENA V

Saladyn, Natan.

SALADYN

Przystąp bliżej, Żydzie… bliżej…

Tu… Bez obawy…

NATAN

Ta niech twoim wrogom

Zostanie.

SALADYN

2230

Zatem Natan się nazywasz?

NATAN

Tak.

SALADYN

Natan mędrzec?

NATAN

Nie.

SALADYN

Sam siebie, prawda,

2235

Tak nie nazywasz, lecz cię lud tak zowie.

NATAN

Lud, może.

MądrośćSALADYN

Nie sądź, żebym miał w pogardzie

Głos ludu. Dawnom pragnął poznać męża,

Którego lud zwie mądrym.

NATAN

2240

A jeżeli

Lud przez szyderstwo dał mu to nazwisko?

Jeśli mądrością zwie roztropność zwykłą,

A za roztropnych ma tych, co się znają

Na tym, co korzyść niesie?

SALADYN

2245

Masz na myśli

Korzyść prawdziwą?

NATAN

Nie, bo w takim razie

Najroztropniejszym byłby, kto najchciwszy;

Wtedy w istocie mądrość i roztropność

2250

Byłyby jednym.

SALADYN

Składasz dowód tego,

Czegoś się zaparł. Wiesz, co jest prawdziwą

Korzyścią, której lud zazwyczaj nie zna.

Pragniesz ją poznać, myślisz o niej — właśnie

2255

To czyni mędrzec.

NATAN

Takim każdy sądzi

Samego siebie.

SALADYN

Dosyć tej skromności!

Nie lubię słuchać jej, gdziem się spodziewał

2260

Usłyszeć zimny rozum.

wstaje

Więc do rzeczy!

Lecz bądź otwartym, Żydzie, bądź otwartym.

NATAN

Sułtanie! Tak bym pragnął ci usłużyć,

Żebym był godnym nadal twych poleceń.

SALADYN

2265

Usłużyć? Jak to?

NATAN

Będziesz miał najlepsze

Rzeczy i będziesz miał je za najtańszą

Cenę.

SALADYN

O czymże mówisz? O towarach?

2270

Szachrować z tobą będzie moja siostra.

do siebie

To dla tej, co tam podsłuchuje.

głośno

Z kupcem

Nic do czynienia nie mam.

NATAN

Więc zapewne

2275

Chcesz się dowiedzieć, com w podróży mojej

Mógł zauważyć względem nieprzyjaciół,

Którzy się znów ruszają… Mówiąc szczerze…

SALADYN

I tegom także nie ciekawy teraz.

Wiem o tym tyle, ile mi potrzeba…

2280

Chcę tylko…

NATAN

Rozkaż, panie.

SALADYN

Pragnę spytać

O co innego, co innego wcale [39].

Ponieważ jesteś mądrym, więc mi powiedz,

2285

Jaka religia, zakon, twoim zdaniem

Zawiera prawdę?

NATAN

Jestem Żydem, panie.

SALADYN

Ja muzułmanin jestem. Między nami

Stoi chrześcianin. Z tych trzech wiar prawdziwą

2290

Może być jedna tylko. Taki człowiek,

Jak ty, pozostać tam nie może, gdzie go

Los przypadkowy urodzenia rzucił,

Lub gdy zostaje, czyni to z zasady,

Z zastanowienia, z przekonania, z woli

2295

Swej wolnej. A więc objaw mi swe zdanie!

Wskaż mi powody, których ja sam badać

Czasu nie miałem. Wymień mi zasady,

Które ten wybór twój spowodowały;

Wymień poufnie, bym się przejął nimi…

2300

Jak to? Ty milczysz?… mierzysz mnie spojrzeniem?…

Zapewne pierwszym muszę być sułtanem,

Który objawia tę ciekawość, chociaż

Sądzę, że godną ona jest sułtana…

Nieprawdaż?… Mów więc!… Powiedz… Może żądasz

2305

Chwili namysłu… Chętnie ci ją daję…

do siebie

Czy ona słucha? Muszę ją podpatrzeć…

Chce słyszeć, czy się zręcznie biorę…

głośno

Pomyśl,

Tak, pomyśl nad tym. Ja powrócę wkrótce.

Wychodzi do pokoju, do którego weszła Sittah.

SCENA VI

NATAN

sam

2310

PrawdaHm! Hm! To dziwne! Co to znaczyć może?…

Czego chce sułtan? żądać miał pieniędzy,

A żąda… prawdy! Żąda jej tak zaraz…

W gotówce, jakby była to moneta…

Tak! Chyba z owych starych monet, które

2315

Na wagę brano — taką, to być może,

Lecz nie monetą nową, której wartość

Stempel nadaje, którą by wyliczyć

Można na stole… taką prawda nie jest.

Możnaż ją w głowę kłaść, jak pieniądz w worek?…

2320

Kto z nas dwóch tutaj, ja czy on, jest Żydem?…

Tak… ale czemuż nie miałby istotnie

Wymagać prawdy?… Może chce jej użyć

Jako zasadzki na mnie?… To byłoby

Nazbyt nikczemne; lecz cóż jest dla wielkich

2325

Nazbyt nikczemnym?… Tak ni stąd ni zowąd

Wystąpił z takim zapytaniem. Prosto,

Bez żadnych wstępów.. Muszę być ostrożnym.

Lecz jak postąpić?… Żydem się okazać,

Wyłącznie Żydem, źle… nie Żydem… gorzej!

2330

Mógłby zapytać: czemu, gdy nie jestem

Żydem, nie chciałbym być muzułmaninem?…

Tak, tylko bajka może mnie ocalić.

Bajki nie tylko są dla dzieci… Idzie…

Niech przyjdzie!…

SCENA VII

Saladyn, Natan.

SALADYN

wchodząc, na stronie

2335

Tam już oczyściłem pole.

głośno

Czym nie za prędko wrócił? Czyś już gotów?…

Więc mów… nie słucha nikt nas…

NATAN

Słuchać może

Choćby świat cały…

PrawdaSALADYN

2340

Natan swojej sprawy

Tak pewny? Dobrze! To jest mądrość właśnie!

Nie kryć się z prawdą, dla niej na ofiarę

Poświęcać wszystko: życie, byt, krew, mienie!

NATAN

Tak, jeśli trzeba, i jeżeli może

2345

Zdać się to na co.

SALADYN

Odtąd może będzie

Słuszniejszym jeden z mych tytułów, tytuł

Ulepszyciela świata i zakonu [40].

NATAN

Piękny to tytuł; lecz, sułtanie, pozwól,

2350

Że nim zupełnie moją myśl ci zwierzę,

Przypowieść pewną wprzód opowiem.

SALADYN

Zgoda!

Lubiłem zawsze przypowieści, dobrze

Opowiadane.

NATAN

2355

Dobrze opowiadać

Nie moją rzeczą.

SALADYN

Znów ta skromność dumna!

No, mówże, mów już! Zacznij, opowiadaj!

NATAN

Niegdyś, przed laty, na dalekim wschodzie

2360

Żył mąż, co pierścień cenny z drogiej ręki

Otrzymał. Opal igrał w tym pierścieniu

Barw tysiącami i miał moc tajemną,

Że czynił tego, kto go nosił ufnie,

Bogu i ludziom miłym. Nie dziwota,

2365

Że mąż ze wschodu nigdy nie zdejmował

Pierścienia tego z palca, i zamierzył

Wiecznie go w swoim pozostawić rodzie,

W ten sposób, że ten pierścień drogi złożył,

Ze wszystkich synów najukochańszemu,

2370

I że mu zlecił, by po swoim zgonie,

Znów dał go temu z synów, dla którego

Największą miłość będzie miał, tak, aby

Najulubieńszy, bez żadnego względu

Na kolej rodu, tylko na podstawie

2375

Pierścienia, głową był i księciem domu…

Czy mnie rozumiesz, panie?…

SALADYN

Mów, rozumiem.

NATAN

Tak pierścień ciągle z syna szedł na syna,

Aż go trzech synów ojciec odziedziczył,

2380

Który jednako kochał ich, i którzy

Jednako wzajem go kochali. Czasem

Ten mu się zdawał, czasem znowu inny,

W miarę jak z którym bawił [41], gdy dwaj drudzy

Byli od serca jego oddaleni,

2385

Godnym pierścienia, i przez słabość, której

Źródło w miłości było, przyobiecał

Pierścień każdemu. Póki żył, nie było

Żadnych stąd skutków, lecz gdy umrzeć przyszło,

Ojciec w kłopocie znalazł się niemałym.

2390

Przykro mu było zmartwić tych dwóch synów,

Którzy na jego polegali słowie…

ReligiaCóż robić? Posłał skrycie do złotnika,

Kazał mu zrobić dwa pierścienie nowe

Na wzór pierwszego, kosztów ani trudu

2395

Nie szczędząc. Złotnik spełnił polecenie,

I gdy robotę odniósł, sam właściciel

Nie mógł rozpoznać, który był prawdziwy

Wśród trzech pierścieni. Więc zawołał synów,

Mówił osobno z każdym, i każdemu

2400

Dał pierścień jeden i błogosławieństwo,

A potem umarł… Czy słuchacie, panie?

SALADYN

Słucham cię, słucham. Powieść twoja pewnie

Bliską jest końca.

NATAN

Powieść już skończona,

2405

Bo łatwo zgadnąć, co się potem stało…

Zaledwie ojciec umarł, każdy przyszedł

Ze swym pierścieniem, chcąc być panem domu…

Zaczęli badać, skarżyć się i spierać…

Daremnie!… Dowieść, który z trzech pierścieni

2410

Prawdziwy, było już niepodobieństwem [42],

Prawie zupełnie takim, jakim dla nas

Powiedzieć, która wiara jest prawdziwą.

SALADYN

Co? Więc to miało na pytanie moje

Być odpowiedzią?

NATAN

2415

Miało to mnie tylko

Usprawiedliwić, że się nie podejmę

Rozpoznawania tych pierścieni, które

Ojciec polecił zrobić podobnymi.

SALADYN

Pierścienie! Żarty na bok! Mnie się zdaje,

2420

Że te religie, które wymieniłem,

Różnią się wielce wszystkim, aż do jadła,

Aż do napoju i odzieży…

NATAN

Tylko

Pod względem zasad nie są tak odmienne…

2425

Czyż nie są wszystkie wsparte na podstawie

Dziejów pisanych, albo przekazanych

Ustnym podaniem?… Otóż można dzieje

Przyjmować tylko na podstawie wiary

W czyjeś świadectwo… Wszakże tak?… A w czyim

2430

Świadectwie większą ufność pokładamy?

Wszakże w świadectwie swoich, tych co mają

Krew jednę z nami, którzy nam od młodu

Okazywali miłość swoję [43], którzy

Tam nas zwodzili tylko, gdzie dla dobra

2435

Naszego zwieść nas było koniecznością?

Mamże mojemu ojcu mniej dać wiary,

Niż ty twojemu? Albo też przeciwnie,

Czyż mogę żądać, żebyś ty swym przodkom

Zarzucił kłamstwo, byłeś tylko moim

2440

Fałszu nie zadał? Co?

SALADYN

do siebie

Na Boga! Prawda!

On słusznie mówi. Muszę milczeć.

NATAN

Wróćmy

Do tych pierścieni. Jak już powiedziałem,

2445

Synowie wnieśli skargę, i przed sędzią

Każdy z nich przysiągł, że ma pierścień z własnej

Ręki ojcowskiej — jak w istocie było! —

I że każdemu z nich przyrzekał ojciec,

Iż jemu pierścień odda w posiadanie, —

2450

Co także było prawdą!… Każdy twierdził,

Że względem niego ojciec nie popełnił

Fałszu, że ojca o to podejrzewać

Nie może, musi zatem mimowolnie

Oskarżać braci, chociaż o nich zawsze

2455

Sądził najlepiej. Każdy żądał, żeby

Zdrajcy wykryci byli i ponieśli

Karę.

SALADYN

A sędzia?… Bardzo mnie ciekawi,

Co odrzekł sędzia. Mów!

NATAN

2460

A sędzia na to

Rzekł: Jeśli ojca tutaj nie stawicie,

To was oddalam z waszą sprawą! Cóż to?

Czy wam się zdaje, żem ja tutaj po to,

Abym zagadki rozwiązywał? Albo

2465

Sądzicie może, że prawdziwy pierścień

Sam się odezwie? Ale stójcie! Wszakże

Mówicie, że ten pierścień miał tajemną

Siłę, że czynił swego posiadacza

Bogu i ludziom miłym… To rozstrzygnie!

2470

Bo tej potęgi mieć nie mogą przecież

Fałszywe.. Mówcie! Kto z was jest dwóm innym

Najmilszy? Mówcie!… Ha! Milczycie… wszyscy!

Wasze pierścienie widać są bezsilne!

Każdy samego siebie tylko kocha…

2475

Więc widać z tego, że oszukanymi

I oszustami wszyscy trzej jesteście!

Wszystkie pierścienie wasze są fałszywe!

Prawdziwy zginąć musiał, a wasz ojciec,

Pragnąc utaić zgubę, zrobić kazał

2480

Trzy jednakowe!…

SALADYN

Świetnie! Znakomicie!

NATAN

A zatem — mówił sędzia dalej — jeśli

Zamiast wyroku nie pragniecie rady,

Odejdźcie!… Radziłbym wam jednak przyjąć

2485

To, co się stało. Każdy z was ma pierścień

Od swego ojca, niech więc każdy wierzy,

Że ma prawdziwy. Ojciec nie chciał może,

Żeby przywilej, co jednego wznosił

Nad innych, dłużej miał trwać w jego domu.

2490

Musiał was wszystkich kochać jednakowo,

I nie chciał krzywdzić dwóch, aby jednego

Obdarzyć… Dobrze!… Niech się współubiega

Każdy z innymi, aby rzeczywistą,

Nie na przesądzie wspartą zyskać miłość!

2495

Niech się ubiega każdy, by w pierścieniu

Swym dowieść siły jego tajemniczej!

Niech dopomaga tej wewnętrznej sile

Przez swą łagodność, słodycz, dobroczynność,

Przez miłość Boga i przez ufność w Bogu!

2500

A gdy się kiedyś dzieciom dzieci waszych

Kamienia tego moc objawi, wówczas,

Po lat tysiącach, wzywam was znów przed ten

Trybunał… Wtedy będzie tu zasiadał

Mądrzejszy człowiek niźli ja, on wyda

2505

Wyrok!… Odejdźcie!… Tak powiedział skromny

Ów sędzia…

SALADYN

Boże! Boże!

NATAN

Saladynie!

Jeżeli czujesz, żeś tym przyrzeczonym,

2510

Mądrzejszym mężem…

SALADYN

zbliża się do niego, chwyta go za rękę, której już następnie nie puszcza

Ja, proch? Ja, nic? Boże!…

NATAN

Co ci jest, panie?…

SALADYN

O Natanie! Drogi

Natanie! Owe lat tysiące jeszcze

2515

Nie upłynęły! Krzesło, w którym sędzia

Twój siedział, nie jest moim tronem… Odejdź,

Ale bądź moim przyjacielem!

NATAN

Więcej

Saladyn nie ma nic do powiedzenia?

SALADYN

2520

Nic.

NATAN

Nic?

SALADYN

Nic wcale… lecz dlaczego?…

NATAN

Chciałem

Znaleźć sposobność, aby prośbę zanieść.

SALADYN

2525

Czyliż do prośby sposobności trzeba?

Mów!…

NATAN

Wracam właśnie z drogi… odebrałem

Należytości znaczne… Mam gotówki

Trochę za wiele… Znowu czas zaczyna

2530

Być niespokojnym… Nie wiem, gdzie bezpiecznie

Mógłbym ją chować… Więc mi przyszło na myśl,

Czyżbyś ty może… skoro bliska wojna

Wymaga wielkich kosztów… jakiej części

Nie potrzebował?

SALADYN

patrząc mu bystro w oczy

2535

Co?… Natanie! Nie chcę

Pytać, czy Hafi nie był już u ciebie;

Nie chcę dochodzić, czy nie podejrzliwość

Skłania cię tylko, że mi dobrowolnie

To proponujesz…

NATAN

2540

Podejrzliwość?…

SALADYN

Słuszną

Byłaby… Wybacz mi!… Na co się zdało?…

Muszę się przyznać, żem miał zamiar…

NATAN

Przecież

2545

Nie o pieniądze mówić mi?…

SALADYN

W istocie

O to…

NATAN

Tym lepiej!… Obu to nam będzie

Dogodne… Jednak, nie mógłbym ci całej

2550

Gotówki mojej dać, a to ze względu

Na templariusza… Znasz go… Muszę wprzódy

Spłacić mu wielki dług.

SALADYN

Templariuszowi?

Nie zechcesz przecież mych największych wrogów

2555

Wspierać swym złotem?

NATAN

Mówię o tym jednym,

Którego życie oszczędziłeś.

SALADYN

O tym!

Tegoś przypomniał mi! Ten młody człowiek

2560

Zupełnie wyszedł mi z pamięci! Znasz go?

Gdzież on jest?

NATAN

Jak to? Nie wiesz więc, sułtanie,

Jak skutki łaski twojej względem niego

Na mnie spłynęły? On to z narażeniem

2565

Owego życia, któreś mu darował,

Mą córkę wyniósł z ognia.

SALADYN

On to zrobił?

Wyglądał na to! Brat mój, co podobnym

Był tak do niego, zrobiłby toż samo…

2570

Więc jest tu jeszcze?… Sprowadź go tu do mnie.

Mej siostrze, która wcale tego brata

Nie znała, tylem o nim opowiadał,

Że jej pokazać jego portret muszę.

Sprowadź go! Oto, jak z dobrego czynu,

2575

Choć był spełniony tylko pod wrażeniem

Uczucia, dalej płyną dobre czyny!…

Sprowadź go!

NATAN

puszczając rękę Saladyna

Idę. A z tą drugą sprawą

Rzecz załatwiona?

Wychodzi.

SALADYN

2580

Ach! I czemuż siostrze

Broniłem słuchać? Do niej! Do niej śpieszmy!

Jak jej to wszystko teraz opowiedzieć?

Wychodzi w inną stronę.

Zmiana. Miejsce pod palmami, w bliskości klasztoru, gdzie Templariusz oczekuje Natana.

SCENA VIII

Templariusz

sam, przechadza się w milczeniu, walcząc sam z sobą; wreszcie wybucha

Tutaj dopiero znów odetchnąć może

Ścigana ze wszech stron ofiara! Dosyć!

2585

Sam wiedzieć nie chcę co się we mnie dzieje,

Ani przypuszczać, co się będzie działo…

Dość tego! Próżno uciekałem, próżno!

I nic innego też nie byłem w stanie

Zrobić! A teraz niech się stanie, co się

2590

Ma stać! Za prędko padł, bym ujść go zdołał,

Ten cios, pod który tak się uporczywie

Wzbraniałem podejść… CzynUjrzeć ją raz jeszcze,

Tę, którą ujrzeć tak się opierałem,

I postanowić, że jej nigdy więcej

2595

Nie stracę z oczu… Jak to postanowić?…

Postanowienie jest to czyn… ja cierpię,

Ja cierpię tylko… Ujrzeć ją i uczuć,

Że nieodłącznie jestem z nią związany,

Było to i jest jedno… Żyć w oddali

2600

Od niej, jest dla mnie rzeczą niepojętą,

Śmiercią… w tym życiu, które się po zgonie

Zacznie, tam nawet śmiercią.. Czy to miłość?…

Tak!… Więc templariusz kocha… więc chrześcianin

Kocha Żydówkę?… Ha! Tak!… Jestem w ziemi,

2605

Którą ludowi swemu Bóg na wieki

Oddać ślubował, więc dlatego także

I ja ślubuję oddać się na wieki…

Wielu przesądów już się tu pozbyłem…

Czego ode mnie może chcieć mój zakon?…

2610

Jako templariusz już nie żyję… Z chwilą,

W której zostałem jeńcem Saladyna,

Ustało życie moje. Głowa, którą

On mi darował, czyliż jest tą samą?

Nie, to jest nowa; nie wie, co wmówiono

2615

W tamtę, czym związaną była tamta…

Dzisiejsza lepsza i godniejsza nieba,

O którym ojciec mój miał kiedyś marzyć.

Tak, bo tą nową głową rozpoczynam

Myśleć dopiero, jak mój ojciec pewnie

2620

Myślał, gdy tutaj bawił, jeśli tylko

Baśni mi o nim nie prawiono. Baśni?

Lecz wiarygodnych, które mi się teraz

Podobniejszymi zdają być do prawdy,

Niż przypuszczałem dotąd, gdy mi przyszło

2625

Potknąć się tylko, gdzie on upadł… Upadł?…

Wolę z mężami upaść, niż stać z dziećmi!

Przykład mi jego starczy za uznanie,

A oprócz niego, mógłżebym o czyje

Dbać jeszcze sądy? O Natana? Przecież

2630

Zachęty jego, nie uznania tylko

Pewnym być mogę. Co to za Żyd! Chociaż

Żydem się tylko okazywać pragnie…

Idzie tu… śpieszy… twarz mu szczęściem płonie…

Któż by inaczej szedł od Saladyna?…

2635

Hej! Hej! Natanie!

SCENA IX

Natan, Templariusz.

NATAN

Jak to? Wy tu?

TEMPLARIUSZ

Sułtan

Długo was trzymał.

NATAN

Nie tak znowu długo.

2640

Nim tam poszedłem, dość straciłem czasu.

Ach! Wierzcie, człowiek ten jest wart swej sławy,

Jest ona tylko jego cieniem! Ale

Najprzód wam powiem…

TEMPLARIUSZ

Co?…

NATAN

2645

Że na was czeka,

Chce z wami mówić zaraz. Chodźcie do mnie

Na chwilę, jeszcze coś załatwić muszę;

Potem pójdziemy razem tam.

TEMPLARIUSZ

Natanie,

2650

W progi waszego domu nie chcę wstąpić

Powtórnie, póki…

NATAN

Więc tam już byliście?

Więc z nią mówiliście? Cóż? Mówcie! Jakże

Podoba się wam Recha?

TEMPLARIUSZ

2655

Nad pojęcie!…

Ale drugi raz widzieć jej nie będę

Nigdy… nie!… nigdy! Chyba, gdybyście mi

Przyrzekli tutaj, zaraz, że ją zawsze

Będę mógł widzieć!

NATAN

2660

Jak to mam rozumieć?

TEMPLARIUSZ

po krótkim milczeniu, nagle, rzucając mu się na szyję

Ojcze!

NATAN

Młodzieńcze!

TEMPLARIUSZ

puszczając go również nagle

Co? Nie synu? Błagam

O to, Natanie!

NATAN

2665

Och! Młodzieńcze drogi! …

TEMPLARIUSZ

Nie synu? Błagam was, Natanie, błagam,

Zaklinam na Natury pierwsze związki:

Nie przekładajcie [44] nad nie pęt późniejszych!

Bądźcie człowiekiem i nie odpychajcie

2670

Mnie od nóg waszych!

NATAN

Drogi przyjacielu!

TEMPLARIUSZ

Nie synu? Więc nie synu? Chociaż wdzięczność

Już w sercu córki waszej dla miłości

Utorowała drogę? Chociaż tylko

2675

Czekaliśmy skinienia waszej dłoni,

By się zespolić z sobą? Co? Milczycie?…

NATAN

Wy zadziwiacie mnie, rycerzu młody.

TEMPLARIUSZ

Ja was zadziwiam? Własną myślą waszą

Ja was zadziwiam?… Czyż nie poznajecie

2680

Jej w moich ustach?… Więc was dziwi?…

NATAN

Zanim

Wiem nawet, jaki Stauffen był wasz ojciec.

TEMPLARIUSZ

Co wy mówicie? Jak to? Wy, Natanie,

Wy w takiej chwili nic nie uczuwacie,

2685

Prócz ciekawości?…

NATAN

Bo, widzicie, znałem

Kiedyś Stauffena… Konrad miał na imię…

TEMPLARIUSZ

Więc gdyby ojciec mój to imię nosił?…

NATAN

Doprawdy?…

TEMPLARIUSZ

2690

Tak jest. Ja mam imię ojca…

Kurd znaczy Konrad…

NATAN

A więc, w takim razie

Mój Konrad nie był waszym ojcem, bowiem

Był, czym jesteście wy, był templariuszem…

2695

Nie był żonaty.

TEMPLARIUSZ

Cóż stąd?

NATAN

Jak to?

TEMPLARIUSZ

Cóż stąd?

Mimo to przecież mógł być ojcem moim.

NATAN

2700

Wy chyba żartujecie!

TEMPLARIUSZ

A wy chyba

Zbyt skrupulatnie się na rzecz patrzycie…

Cóż stąd?… Bękartem mogę być… nieprawym

Dzieckiem! Cóż stąd?… Ale mi darujcie

2705

Wywód mych przodków, a ja wam daruję

Wywody waszych. Nie dlatego, żebym

Myślał o waszym wątpić rodowodzie!

Boże uchowaj! Wiem, że pokolenie

Po pokoleniu, wywieść ród możecie

2710

Od Abrahama i od jego ojców,

Wiem i sam na to przysiąc jestem gotów.

NATAN

Gorycz przemawia przez was… Lecz czy słuszna?…

Czym już odmówił wam?… Nie… Nie chcę tylko

Tak w jednej chwili wiązać się. Nic więcej.

TEMPLARIUSZ

2715

Pewno? Nic więcej? O! Wybaczcie!

NATAN

Chodźcie!

Pójdziemy!

TEMPLARIUSZ

Dokąd? Do waszego domu?

Nie, nie, nie mogę! Tu was czekać będę!

2720

Idźcie! Jeżeli mam ją ujrzeć jeszcze,

To dosyć często będę ją w tym życiu

Widywał… jeśli nie, to już za wiele

Na nią patrzyłem…

NATAN

Wrócę jak najspieszniej.

Odchodzi.

SCENA X

Templariusz, wkrótce potem Daja.

MiłośćTEMPLARIUSZ

sam

2725

To już za wiele!… Mózg człowieczy zda się

Móc objąć naraz tyle, a jednakże

Często drobnostką jedną się przepełnia!

Drobnostką!… Bieda! niechby czym nie wiedzieć

Był przepełniony!… Ale cierpliwości!

2730

Duch prędko zwiąże wzdęte te pierwiastki,

Utworzy przestrzeń, światło… ład powróci…

Czyż po raz pierwszy kocham? Albo czyliż

To, co miłością zwę, miłością nie jest?

Czyż to miłością jest, co dzisiaj czuję?

DAJA

wchodzi ostrożnie, ukrywając się za drzewami

2735

Rycerzu!

TEMPLARIUSZ

Kto mnie woła? To wy, Dajo!

DAJA

Ja przesunęłam się tak koło niego,

Że mnie nie spostrzegł. Ale mógłby jeszcze

Dojrzeć mnie stamtąd, gdzie jesteście… Chciejcie

2740

Zbliżyć się do mnie, pod to drzewo.

TajemnicaTEMPLARIUSZ

Cóż tam?

Tak tajemniczo! Cóż tam?

DAJA

Tajemnicą

Jest rzeczywiście to, co mnie sprowadza,

2745

I to podwójną. Jedna mnie jest tylko

Znaną, a druga tylko wam. Możemy

Zrobić zamianę. Chciejcie mi powierzyć

Waszą, a ja wam powiem moją.

TEMPLARIUSZ

Chętnie,

2750

Bylebym wiedział, co zowiecie moją…

Ale to z waszej zaraz się wyjaśni.

Więc mówcie.

DAJA

Nie, nie! Wy powiedzcie pierwsi,

Ja potem powiem, bo wierzajcie, na nic

2755

Wam się nie przyda tajemnica moja,

Jeśli ja waszej wiedzieć wprzód nie będę.

Więc dalej! Mówcie, bo gdy was wybadam,

To znaczyć będzie, żeście mi niczego

Nie powierzyli. Moja tajemnica

2760

Zostanie wówczas moją, a wy swojej

Już nie będziecie panem. Kobieta, Tajemnica, MiłośćOch! rycerzu!

I wam mężczyznom zdaje się, że można

Oku kobiety ukryć tajemnicę

Taką…

TEMPLARIUSZ

2765

O której często nawet sami

Nie wiemy.

DAJA

Może. Jestem więc zmuszoną

Tę tajemnicę waszą wam odsłonić!

Cóż to znaczyło, żeście tak pośpiesznie

2770

Od nas odeszli, zostawili same?

Żeście z Natanem teraz nie wrócili?

Czy Recha na was tak wywarła mało

Wrażenia? Albo czy tak wiele? Wiele!

Tak wiele!… Mówcie, niech zobaczę, jak to

2775

Ptaszę na wiotkiej płonce [45] skrzydełkami

Trzepocze! Mówcie, chciejcie mi się przyznać,

Że ją kochacie do szaleństwa… Ja wam

Coś za to powiem.

TEMPLARIUSZ

Do szaleństwa?… Prawda,

2780

Że na szaleństwach wy się znać musicie

Wybornie.

DAJA

Zgódźcie tylko się na miłość,

Szaleństwo wam daruję…

TEMPLARIUSZ

Czy datego,

2785

Że o nim nikt nie wątpi? Wszak templariusz

Kocha Żydówkę?…

DAJA

Tak jest, to się zdaje

Czemś bezsensownym, lecz w niejednej rzeczy

Więcej jest czasem sensu niż myślimy.

2790

Nie jest to wreszcie rzecz tak niezwyczajna,

Że nas Zbawiciel mimo woli naszej

Na takie drogi wiedzie, których rozum

Nie byłby wskazał nam.

TEMPLARIUSZ

Tak uroczyście

2795

Mówicie!

na stronie

Jeśli zamiast Zbawiciela

Powiem Opatrzność, czyż nieprawdę mówi?

głośno

Zaciekawiacie bardziej mnie, niż zwykłem

Bywać ciekawym.

DAJA

2800

O! Tu jest kraina

Cudów.

TEMPLARIUSZ

na stronie

To prawda! Cudowności; czyżby

Inaczej mogło być? Tu świat się skupia.

głośno

Niech więc tak będzie! Wyznam, że ją kocham,

2805

Wyznam, że bez niej nie pojmuję życia,

Że…

DAJA

Rzeczywiście? Więc mi zaprzysiążcie,

Panie rycerzu, że ją poślubicie,

Uratujecie i docześnie na tym,

2810

I wiecznie też na tamtym świecie.

TEMPLARIUSZ

Jak to?

Mam przysiąc na to, co nie w mojej mocy?

DAJA

Jest w mocy waszej… ja wam jednym słowem

Tę moc dać mogę.

TEMPLARIUSZ

2815

Tak, że nawet ojciec

Nic przeciw temu mieć nie będzie?…

DAJA

Ojciec?

Ech! Co tam ojciec!… Ojciec będzie musiał.

TEMPLARIUSZ

Co musiał, Dajo?… W ręce rozbójników

2820

Nie wpadł, ażeby musiał…

DAJA

Będzie musiał

Chętnie się zgodzić!

TEMPLARIUSZ

Musiał?… chętnie?… Dajo,

Powiem wam tylko, że sam próbowałem

2825

Dotknąć tej struny…

DAJA

Jakimże wam dźwiękiem

Odpowiedziała?

TEMPLARIUSZ

Dźwiękiem, który ucho

Moje obraził.

DAJA

2830

Co mówicie? Jak to?

Choć cień mu objawiliście tęsknoty

Za Rechą i nie uczuł się szczęśliwym?

Chłodno wymówił się, albo trudności

Robił wam jakie?…

TEMPLARIUSZ

2835

Tak, mniej więcej…

DAJA

Zatem

Dłużej się wahać nie chcę ani chwili!

Chwila milczenia.

TEMPLARIUSZ

Jednak wahacie się.

DAJA

Jest on tak dobry!

2840

Sama mu tyle winnam!… Ale czemuż

Nie chce posłuchać mnie! Wiadomo Bogu,

Że serce pęka mi, gdy krok ten czynię.

TEMPLARIUSZ

Proszę was, Dajo, chciejcie wyprowadzić

Mnie z niepewności… Albo, jeśli jeszcze

2845

Macie niepewność, czyli to, co chcecie

Powiedzieć, dobrym lub złym, czy chwalebnym,

Czy też nagannym nazwać, to zamilczcie.

Zapomnę o tym nawet, że mieliście

Do zamilczenia coś…

DAJA

2850

Dajecie bodźca,

Zamiast wstrzymywać… A więc wiedzcie wszystko!

Recha Żydówką nie jest, jest chrześcianką!

TEMPLARIUSZ

zimno

Czy tak? Winszuję!… Czy to trudne było?…

Czyście dość bólów przy tym przecierpieli?…

2855

Dalej! gorliwie zaludniajcie niebo,

Skoro już ziemi nie możecie!…

DAJA

Jak to,

Rycerzu? Czyliż ta wiadomość godna

Tego szyderstwa? Więc to was nie cieszy,

2860

Was, chrześcianina, i was, templariusza,

Że jest chrześcianką ta, którą kochacie?

TEMPLARIUSZ

Szczególnie, jeśli z waszej jest nauki

Chrześcianką.

DAJA

Zatem tak zrozumieliście

2865

Moje wyrazy! Tak, to wam wybaczam!

Chciałabym widzieć tego, co nawrócić

Ją by potrafił… Szczęście to jest dla niej,

Że jest od dawna tym, czym by inaczej

Nie była chyba nigdy…

TEMPLARIUSZ

2870

Mówcie jaśniej,

Albo odejdźcie…

Ojciec, Córka, Religia, TajemnicaDAJA

Ona jest chrześcianką,

Z rodziców chrześcian urodzoną, chrzczoną.

TEMPLARIUSZ

żywo

A Natan?

DAJA

2875

Nie jest ojcem jej.

TEMPLARIUSZ

Co? Natan

Ojcem jej nie jest?… Wiecież, co mówicie?

DAJA

Prawdę, która mi często wyciskała

Łzy krwawe… Och! Tak! On jej ojcem nie jest.

TEMPLARIUSZ

2880

Tylko wychował ją za swoją córkę,

Tylko chrześciańskie dziecko na Żydówkę

Wychował?

DAJA

Tak jest.

TEMPLARIUSZ

Ona nie wiedziała

2885

O swoim rodzie? Nigdy się od niego

Nie dowiedziała, że jest chrześcijanką,

A nie Żydówką?

DAJA

Nigdy.

TEMPLARIUSZ

Więc nie tylko,

2890

Że w tym obłędzie dziecię to wychował,

Lecz je zostawił dotąd w tym obłędzie?

DAJA

Niestety!

TEMPLARIUSZ

Natan… jak to? Dobry, mądry

Natan odważył się fałsz taki zadać

2895

Głosom natury? Tak wykrzywić drogę

Serca, które by zostawione sobie

Zapełnię inną poszło?… Tak, w istocie,

Coś mi ważnego zwierzyliście, Dajo,

Coś, co mieć może skutki… co mnie w zamęt

2900

Wprowadza… Nie wiem, co mam wobec tego

Uczynić… zatem czas mi pozostawcie…

Odejdźcie! Może będzie szedł tą stroną,

Mógłby nas spotkać… Idźcie!…

DAJA

Chyba bym zginęła!

TEMPLARIUSZ

2905

Mówić z nim teraz jestem najzupełniej

Niezdolny. Jeśli go ujrzycie, to mu

Powiedzcie tylko, że się u sułtana

Zejdziemy.

DAJA

Ale nic nie okazujcie

2910

Po sobie. Wszystko, com wam powiedziała,

Miało na celu popchnąć was, zachęcić…

Rozwiać skrupuły wasze względem Rechy…

Lecz wówczas, gdy ją wziąć będziecie mogli

Do Europy, mnie nie zostawicie

2915

Tutaj? …

TEMPLARIUSZ

To pewna. Teraz idźcie! idźcie!

AKT IV

W krużgankach klasztoru.

SCENA I

Braciszek, wkrótce potem Templariusz.

BRACISZEK

sam

Tak, tak! Ma słuszność patriarcha! Prawda,

Bardzo niewiele z tego się powiodło,

Co mi polecił… Lecz dlaczego na mnie

2920

Podobne rzeczy wkłada?… Ja przebiegłym

Być nie chcę… nie chcę przekonywać… nie chcę

We wszystko nosa wtykać, do wszystkiego

Rąk swych przykładać!… Czym się z światem po to

Rozstał dla siebie, abym się dla innych

2925

Do niego mięszał?…

TEMPLARIUSZ

przystępując spiesznie do niego

Wyż-to, dobry bracie?

Dość długo już was szukam.

BRACISZEK

Co? Mnie, panie?

TEMPLARIUSZ

Nie poznajecie mnie więc?

BRACISZEK

2930

Tak, tak, ale

Sądziłem, że już pana nie zobaczę

W mym życiu. Miałem tę nadzieję w Bogu.

Bóg wie, jak przykro było mi, żem pana

Nakłaniać musiał do podobnych rzeczy;

2935

Bóg wie, czym pragnął znaleźć posłuchanie!

Bóg wie, jak byłem rad, że tak otwarcie

I bez namysłu pan odrzucił wszystko,

Co nie przystoi rycerzowi… Ale

Wracasz pan, widać… Namysł odniósł skutek.

TEMPLARIUSZ

2940

Więc wy już wiecie, z czym przychodzę? Ja zaś

Prawie sam nie wiem.

BRACISZEK

Pan rozważył sobie

I wytłumaczył, że ma patriarcha

Niejaką słuszność, że w tej sprawie można

2945

Cześć i pieniądze jednocześnie zyskać,

Że wróg jest wrogiem, choćby siedmiokrotnie

Aniołem zbawczym dla nas się okazał.

Toś pan rozważył i powracasz… Boże!

TEMPLARIUSZ

Pobożny, dobry człeku! Bądź spokojny!

2950

Nie po tom przyszedł; ni edlatego wcale

Chcę z patriarchą mówić!… Jeszcze dotąd

Myślę o wszystkim, tak jak wprzód myślałem,

I za nic w świecie nie chciałbym utracić

Dobrej opinii, którą powziął o mnie

2955

Tak dobry, prosty i uczciwy człowiek,

Jak wy… Przychodzę tu zasięgnąć rady…

BRACISZEK

Od patriarchy?… Wy od patriarchy?…

Rycerz od… mnicha?

Ogląda się bojaźliwie.

TEMPLARIUSZ

Tak… rzecz ta jest rzeczą

2960

Mnichów…

BRACISZEK

I cóż stąd? Czyliż mnich się pyta

Rycerza w rzeczach jakich, choćby one

Były rycerskie?

TEMPLARIUSZ

Bo mnich ma przywilej

2965

Wiedzieć o wszystkim… My nie zazdrościmy

Mu tego… Wprawdzie, gdyby tu szło o mnie,

Gdybym miał sobie tylko liczbę zdawać,

Do patriarchy bym nie poszedł. Ale

Są rzeczy, które wolę według cudzej

2970

Woli źle zrobić, niż według swej dobrze.

ReligiaA przy tym widzę, że religia jest to

Stronnictwo. Każdy, choćby się bezstronnym

Mniemał, jednakże mimowolnie stoi

Przy jego godłach. Skoro tak jest, widać,

2975

Że to jest dobrym.

BRACISZEK

Na to milczeć wolę,

Bo nie rozumiem pana dobrze…

TEMPLARIUSZ

Jednak…

do siebie

Czegom ja tutaj szukać przyszedł?… Rady

2980

Czy też wyroku?… Rady szczerej, czy też

Uczonej tylko? …

głośno

Dzięki, bracie, dzięki

Wam za wskazówkę! Co mi patriarcha?…

Bądźcie patriarchą moim… Pragnę przecież

2985

Chrześcianina raczej w patriarsze,

Niż patriarchy w chrześcianinie pytać!…

Rzecz jest…

BRACISZEK

Nie kończcie, panie mój, nie kończcie!…

Po co?… Mylicie się co do mnie, panie!

2990

Ten, kto wie wiele, wiele ma na głowie,

Ja zaś o jedno chcę się troszczyć tylko.

O, dobrze! Patrzcie! Na me szczęście właśnie

On sam… Tu tylko stańcie… Już was spostrzegł.

Patriarcha, w całym przepychu kościelnym wychodzi z jednego z krużganków klasztornych.

SCENA II

Ciż sami, Patriarcha.

TEMPLARIUSZ

Wolałbym odejść stąd. Inaczej sobie

2995

Wyobrażałem go. Rumiany, tłusty

Prałat… A jaki przepych!

BRACISZEK

Cóż dopiero,

Gdy do sułtana idzie! Od chorego

Teraz powraca tylko.

TEMPLARIUSZ

3000

Sam Saladyn

Pewno nie może się z nim mierzyć.

PATRIARCHA

zbliżając się, daje znak braciszkowi

Zbliż się!

To ów templariusz? Czego żąda?

BRACISZEK

Nie wiem.

PATRIARCHA

skinąwszy na braciszka i na swój orszak, żeby się usunęli

3005

Witam, rycerzu!… Ho! Tak młody człowiek!

Ba! Z bożą łaską może coś być z tego!

TEMPLARIUSZ

Więcej niż dziś jest trudno, godny panie,

I mniej też trudno.

PATRIARCHA

Ja bym życzył szczerze,

3010

By tak pobożny rycerz jeszcze długo

Ku chrześciaństwa chwale i korzyści

Bożego dzieła, w czci i pobożności

Żył nam i kwitnął! I tak będzie pewno,

Jeżeli tylko młoda dzielność zechce

3015

Dojrzałej rady starszych słuchać!… Czymże

Mam panu służyć?…

TEMPLARIUSZ

Właśnie tym, co będzie

Młodości mojej pożyteczne: radą.

PATRIARCHA

Chętnie. Lecz radę trzeba przyjąć.

TEMPLARIUSZ

3020

Ślepo?

PATRIARCHA

Któż tego żąda?… Każdy niech używa

Rozumu, który Bóg mu dał — gdzie trzeba;

Czy jednak wszędzie trzeba? Nie!… Jeżeli

Bóg przez anioła… że tak powiem… to jest

3025

Przez sługę słowa swego, nam wskazuje,

Że chrześcijaństwa dobro i Kościoła

W jaki szczególny sposób moglibyśmy

Podnieść, powiększyć… Któż śmie wówczas badać

Rozumem swoim słabym wolę Tego,

3030

Co rozum stworzył? Któż śmie wieczne prawa

Nieba stosować do prawideł marnych

Swego honoru?… Lecz dość o tym!… W czymże

Naszej porady dziś pan potrzebuje?

TEMPLARIUSZ

Przypuśćmy, godny panie, że Żyd pewien

3035

Jedyne dziecko ma, na przykład córkę,

Którą starannie i w miłości dobra

Wychował, którą kocha nad swą duszę,

Która mu wzajem okazuje miłość

Najczulszą. Otóż doniesiono komuś,

3040

Że ta dziewczyna nie jest córką Żyda,

Że ją w dzieciństwie znalazł, ukradł, kupił,

Lub tym podobnie — doniesiono dalej,

Że ta dziewczyna jest chrześciańskim dzieckiem,

Że jest ochrzczone, lecz Żyd ją wychował

3045

Jako Żydówkę i zostawił w błędzie,

Że jest Żydówką oraz jego córką…

Powiedźcież, godny ojcze, w takim razie

Co trzeba zrobić?…

PATRIARCHA

Dreszcz mnie przebiegł! Ale

3050

Powiedzcie najprzód, panie, czy wypadek

Taki jest faktem, czy też hipotezą?…

To jest czy panu tylko się myśl taka

Nasuwa, czy też to się wydarzyło

I jest tak?…

TEMPLARIUSZ

3055

Sądzę, że to wszystko jedno,

Chcę tylko słyszeć waszej dostojności

Zdanie…

PATRIARCHA

To jedno?… Niech się pan przekona,

Jak dumny rozum ludzki błądzić może

3060

W rzeczach duchownych! Nie! To nie jest jedno!

Jeśli przypadek ten jest tylko płodem

Dowcipu, nie wart on jest, by się nad nim

Namyślać serio i mozolnie. Wtedy

Na teatr panu wskażę, gdzie się często

3065

Rozbierać zwykły takie pro i contra [46]

Z wielkim sukcesem. Lecz w przeciwnym razie,

Jeśli to nie jest teatralną bajką,

Jeśli to fakt jest, jeśli fakt ten zaszedł

W naszej diecezji, w naszym drogim mieście

3070

Jerozolimie… wtedy…

TEMPLARIUSZ

I cóż wtedy?

PATRIARCHA

Wtedy na Żyda wnet by spadła kara,

Jaką papieskie i cesarskie prawa

Stanowią na tę straszną niegodziwość.

TEMPLARIUSZ

3075

Czy tak?

PATRIARCHA

A prawa, które wzmiankowałem,

Żyda, który by przywiódł chrześcianina

Do apostazji [47], na stos przeznaczają.

TEMPLARIUSZ

Czy tak?

PATRIARCHA

3080

Tym bardziej zatem Żyda, który

Przemocą, gwałtem chrześcijańskie dziecko

Ze społeczności chrześcijańskiej wyrwał.

Dziecko, Religia, PrzemocAlbowiem czyliż nie jest gwałtem wszystko,

Co czynim z dziećmi… oprócz tego tylko,

3085

Co z nimi Kościół czyni.

TEMPLARIUSZ

Jeśli jednak

Dziecię byłoby w nędzy zaginęło,

Gdyby się nad nim Żyd ów nie zlitował?

PATRIARCHA

Nic to nie znaczy! Żyd spalonym będzie…

3090

Gdyż lepiej, żeby zaginęło w nędzy,

Niż ocalało ku zagubie wiecznej.

Po cóż się zresztą mięszał w sprawę bożą

Ów Żyd? Bóg mógłby dziecko to ocalić

Bez niego.

TEMPLARIUSZ

3095

Również mógłby je bez niego

Zbawić!

PATRIARCHA

Nie znaczy i to nic! Żyd będzie

Spalony!

TEMPLARIUSZ

Ależ to okropne! Zwłaszcza

3100

Że powiadają, iż nie wychowywał

Dziecka w swej wierze, tylko w nie nie wszczepił

Żadnej religii. Uczył je o Bogu,

Jedynie tego, co sam rozum uczy.

PATRIARCHA

Nic to nie znaczy! Żyd spalonym będzie!…

3105

I nawet właśnie z tej przyczyny wart jest

Stosu trzykrotnie!… Jak to? Dać wyrosnąć

Dziecku bez żadnej wiary!… Jak to?… W dziecko

Nie wlać pojęcia, że jest obowiązkiem

Najpierwszym wierzyć! Tego już za wiele!

3110

Dziwi mnie, żeście wy, rycerzu, mogli…

TEMPLARIUSZ

Czcigodny panie, resztę na spowiedzi

Powiem, jeżeli Bóg pozwoli.

Chce odejść.

PATRIARCHA

Jak to?

Nie chcecie wyznać?… tego łotra Żyda

3115

Wyjawić?… zaraz stawić go przede mną? …

Mam na to radę!… Zaraz do sułtana

Pójdę!… Saladyn w moc kapitulacji,

Którą zaprzysiągł, jest obowiązany

Dawać nam pomoc, musi nas popierać

3120

We wszystkich prawach i naukach wszelkich,

Które do zasad naszej świętej wiary

Liczymy. Mamy na to, Bogu dzięki,

Oryginalny akt z podpisem jego,

Z jego pieczęcią! Mamy!… Przy tym łatwo

3125

Zdołam mu dowieść, jak jest niebezpieczną

Niewiara dla państw nawet… Wszystkie węzły

Poddańcze wówczas rwą się, rozwiązują,

Jeżeli człowiek w nic nie wierzy… Biada!

Biada zbrodniarzom takim!…

TEMPLARIUSZ

3130

Żal mi bardzo,

Że nie mam więcej czasu do słuchania

Tak trafnych nauk… Jestem zawezwany

Do Saladyna…

PATRIARCHA

Tak?… więc… to jest… bowiem…

TEMPLARIUSZ

3135

Mogę sułtana przysposobić, jeśli

Wasza dostojność sobie tego życzy.

PATRIARCHA

Wiem, że pan łaskę ma u Saladyna;

Proszę nie natchnąć mu złych myśli o mnie,

Tylko gorliwość koło służby bożej

3140

Jest dla mnie bodźcem. Jeśli więcej czynię,

Niż trzeba, czynię tylko z tej przyczyny.

Pamiętać, panie, o tym zechciej, proszę.

Przy tym, rycerzu, to co mówiliśmy

O Żydzie, było tylko problematem

3145

Zapewne… to jest.. niby…

TEMPLARIUSZ

Problematem…

PATRIARCHA

na stronie

Który rozważyć muszę zasadniczo

Brat Bonafides [48] będzie mógł najlepiej

Rozstrzygnąć taką kwestię.

głośno

3150

Zbliż się, synu!

Odchodzi, rozmawiając z Braciszkiem.

Zmiana. Pokój w pałacu Saladyna. Niewolnicy wnoszą wielką liczbą worków z pieniądzmi i ustawiają jedne przy drugich.

SCENA III

Saladyn, wkrótce potem Sittah.

SALADYN

wchodząc

Doprawdy, że to nie ma końca!… Czy tam

Jest tego dużo jeszcze?

JEDEN Z NIEWOLNIKÓW

Drugie tyle

Prawie.

SALADYN

3155

Więc resztę odnieść do mej siostry…

Lecz gdzież Al-Hafi? To, co tu jest, niechaj

Zaraz do siebie weźmie… Albo może

Byłoby lepiej posłać ojcu?… Tutaj

Wszystko to pójdzie w mgnieniu oka. Chociaż

3160

Człowiek się w końcu staje twardym. Teraz

Dokaże sztuki ten, kto wydobędzie

Ode mnie większy datek, nim nadejdzie

Haracz z Egiptu… Niechaj chociaż trochę

Nędza poczeka… Byle tylko datki

3165

Przy grobie trwały wciąż, i byle tylko

Nie odchodzili próżno chrześcijańscy

Pielgrzymi… byle…

SITTAH

wchodząc

Cóż to znaczy? Po co

Pieniądze znoszą do mnie?

SALADYN

3170

Wypłać sobie

Swoją należność i na zapas zostaw,

Co zbywać będzie.

SITTAH

Czy nie przyszedł Natan

Z tym templariuszem?

SALADYN

3175

Jeszcze go nie znalazł.

SITTAH

Patrz, co przypadkiem wpadło mi dziś w ręce,

Kiedym klejnoty przeglądała stare.

Pokazuje mu małe malowidło.

SALADYN

Mój brat!… to on jest!… to on był niestety!

Dzielny młodzieńcze, czemuż cię tak wcześnie

3180

Straciłem!… Cóż bym teraz mógł przedsięwziąć,

Gdybym przy boku miał cię! Sitto, daj mi

Ten portret. Znam go! Dał go starszej siostrze,

Swej drogiej Lilii, gdy pewnego razu

Z objęć swych puścić go nie chciała wcale.

3185

Było to po raz już ostatni; potem

Pojechał… ja mu pozwalałem jeździć

Samemu!… Lilia zmarła wkrótce z żalu!

Nie przebaczyła mi, żem mu samemu

Pozwolił jeździć! Nie powrócił więcej.

SITTAH

3190

Biedny brat!

SALADYN

Dosyć!… Wszyscy my tak kiedyś

Nie powrócimy… Któż wie zresztą?… Czyliż

Śmierć tylko jedna młodych zwraca z drogi?…

Jest innych wrogów dosyć… Często silny

3195

Tak samo pada, jak najsłabszy… Trudno!

Stało się! Muszę teraz wizerunek

Porównać z młodym templariuszem, sprawdzić,

Czy wyobraźnia bardzo mnie złudziła.

SITTAH

Właśnie też po to tutaj go przyniosłam,

3200

Lecz mi go oddaj… Ja porównam sama…

Oko kobiety lepiej zna się na tym…

SALADYN

do wchodzącego służącego

Kto tam?… Templariusz? Niechaj przyjdzie tutaj…

SITTAH

Nie chcąc przeszkadzać wam i ciekawością

Moją go mięszać…

Siada na boku na sofie i zapuszcza zasłonę.

SALADYN

3205

Dobrze.

do siebie

A głos jego?

Jakiż ten będzie?… Przecież głos Assada

Na dnie mej duszy musi być uśpiony…

SCENA IV

Templariusz, Saladyn.

TEMPLARIUSZ

Sułtanie, jestem twoim jeńcem.

SALADYN

3210

Jeńcem?

Czyż, komu daję życie, to nie daję

Razem wolności?

TEMPLARIUSZ

Co przystoi tobie

Czynić, przystoi mnie z ust twych usłyszeć,

3215

A nie zgadywać… Lecz, sułtanie, nie jest

Z mym charakterem i z mym stanem zgodne

Szczególne dzięki składać ci za życie…

Jest ono w każdym razie znów na twoje

Rozkazy…

SALADYN

3220

Nie chciej tylko go używać

Przeciw mnie. Chętnie nieprzyjacielowi

Zwracam dwie ręce, lecz takiego serca

Nie chciałbym zwracać mu. Nie byłem w błędzie,

Młodzieńcze, co do ciebie… Duszą, równie

3225

Jak ciałem, jesteś mym Assadem. Widzisz,

Prawie mnie bierze chęć zapytać, gdzieś się

Krył czas tak długi?… Czyś w zaklętej jakiej

Pieczarze zasnął? Czyli [49] w Gennistanie [50]

Dobre cię duchy uchowały dotąd

3230

W świeżej młodości? Widzisz, chęć mnie bierze

Przypomnieć, cośmy w rozmaitych miejscach

Razem robili! Chciałbym się pogniewać,

Żeś miał przede mną jednę tajemnicę,

Żeś mi przygody jednej twego życia

3235

Nie dał podzielić z sobą… I to wszystko

Pewnie bym zrobił, gdybym tylko ciebie

Widział, nie siebie także… Lecz daremnie

Łudzić się!… Tylko to jest jedno prawdą

Z tych słodkich marzeń, że w jesieni mojej,

3240

Wiosna Assada mego znów zakwita…

A ty, rycerzu, czyś zadowolony

Z tego?…

TEMPLARIUSZ

To wszystko, co mi z twojej ręki

Przychodzi… czym bądź będzie… mojej duszy

3245

Było życzeniem.

SALADYN

Zróbmy zaraz próbę…

Chcesz zostać przy mnie? U mnie?… Chrześcianinem,

Czy muzułmanem, mniejsza!… W białym płaszczu,

Czy w jamerlonku [51], w kapeluszu twoim,

3250

Czy też w turbanie, mniejsza!… Nigdym nie chciał,

By wszystkie drzewa miały jednę korę.

TEMPLARIUSZ

Chcąc tego, nie stałbyś się, czym się stałeś,

Nie byłbyś stał się bohaterem, godnym

Być ogrodnikiem bożym.

SALADYN

3255

A więc, jeśli

Nie myślisz gorzej o mnie, to już z nami

Zgoda w połowie! Co?

TEMPLARIUSZ

Zupełna.

SALADYN

podając mu rękę

Słowo?…

TEMPLARIUSZ

podając mu rękę

3260

Ręka! Przyjm więcej, niż odebrać mogłeś;

Cały twój jestem.

SALADYN

Zbytek powodzenia

Na ten dzień jeden… On czy przyszedł z tobą?

TEMPLARIUSZ

Kto taki?

TEMPLARIUSZ

3265

Natan…

TEMPLARIUSZ

zimno

Nie… ja sam przyszedłem.

SALADYN

Jaki szlachetny, dzielny czyn spełniłeś!

I jak się dobrze stało, że czyn taki

Wypadł na korzyść podobnego męża!

TEMPLARIUSZ

3270

Tak, tak.

SALADYN

Tak zimno mówisz? Nie, młodzieńcze,

Kiedy Bóg przez nas działa, nie należy

Być obojętnym, ani też przez skromność

Chcieć obojętność okazywać…

TEMPLARIUSZ

3275

Prawda!

Rzecz każda jednak ma tak różne strony,

Że często pojąć nawet niepodobna [52],

By razem jedno stanowiły.

SALADYN

Trzeba

3280

Zawsze najlepszą tylko mieć na oku,

I wielbić Boga, bo On sam jedynie

Wie, jak się one godzą z sobą… Ale,

Gdyś tak surowym, to być muszę bardzo

Ostrożnym z tobą, bo ja też, niestety,

3285

Mam różne strony, co nie zawsze z sobą

Zgadzać się zdają.

TEMPLARIUSZ

Zarzut to bolesny,

Gdyż podejrzliwość nie jest moją wadą.

SALADYN

A więc mi powiedz, względem kogo jednak

3290

Masz podejrzenie… Jeśli się nie mylę,

Względem Natana?… Jak to? Względem niego

Masz podejrzenie? Ty? Mów jaśniej, powiedz,

Ufności we mnie daj mi pierwszy dowód.

TEMPLARIUSZ

Przeciwko niemu nie mam nic zupełnie,

3295

Lecz się nań gniewam.

SALADYN

O cóż?

TEMPLARIUSZ

Oto, że mi

Mogło się marzyć, iż Żyd może czasem

Nie być zupełnie Żydem, że na jawie

3300

Mogłem tak marzyć…

SALADYN

Ten swój sen na jawie

Opowiedz-że mi.

TEMPLARIUSZ

Wiesz, sułtanie, o tym,

Że on ma córkę… Com uczynił dla niej,

3305

To uczyniłem, bom uczynił. Jestem

Zanadto dumny, by tam wdzięczność zbierać,

Gdziem jej nie posiał. Widzieć jej raz jeszcze

Nie chciałem. Ojciec był w podróży, wraca,

Mówią mu, słucha, szuka mnie, znajduje,

3310

Składa mi dzięki, pragnie, żeby córka

Spodobać mi się mogła, napomyka

Coś o widokach, o przyszłości błogiej

W oddali… Dałem się namówić, idę,

I rzeczywiście napotykam dziewczę…

3315

Ach! Muszę wstydzić się, sułtanie!…

SALADYN

Czego?

Przecież nie tego, żeś wrażenia doznał,

Widząc żydowskie dziewczę?…

TEMPLARIUSZ

Że me serce,

3320

Pod wpływem mowy ojca ujmującej,

Tak się wrażeniu opierało słabo.

Ja głupiec! W chwilę byłem znów w płomieniach!…

Potem prosiłem o nią i zostałem

Wzgardzony!…

SALADYN

3325

Jak to?

TEMPLARIUSZ

Mądry ojciec wprawdzie

Wprost nie odmówił, ale mądry ojciec

Chce wprzód wybadać, chce się wprzód namyślać!…

Ma słuszność!… Czyliż ja tak nie robiłem?…

3330

Czym nie namyślał się? Nie dowiadywał,

Gdym głos jej w ogniu słyszał? Słusznie! Słusznie!

Na Boga! Jest to pięknie, tak być mądrym,

Tak być przezornym!…

SALADYN

No, staremu trzeba

3335

Ustąpić trochę!… Czyliż długo będą

Jego wahania trwały? Czyż zażąda,

Byś wprzódy Żydem został?

TEMPLARIUSZ

Kto wie! …

SALADYN

Kto wie? …

3340

Ten, kto zna lepiej tego Żyda.

TEMPLARIUSZ

Przesąd,

W którym my wzrośli, chociaż go poznamy,

Jeszcze nad nami władzy swej nie traci…

Nie wszyscy wolni, co z swych kajdan szydzą!

SALADYN

3345

Trafna uwaga; ale Natan, Natan

Zaprawdę…

ZabobonyTEMPLARIUSZ

Jest to między przesądami

Największy przesąd, sądzić, że nasz własny

Mniej jest przesądny, niżli inne…

SALADYN

3350

Prawda!

Lecz Natan…

TEMPLARIUSZ

Pragnąc w tym przesądzie całą

Utrzymać ludzkość, nim dzień prawdy dla niej

Zaświeci… pragnąć…

SALADYN

3355

Prawda! Ale Natan….

On tej słabości nie podlega wcale.

TEMPLARIUSZ

I jam tak sądził. A jeżeli jednak

Ten wyborowy mąż jest pospolitym

Żydem, co szuka chrześcijańskich dzieci,

3360

By je w żydostwie chować, to cóż wtedy?

SALADYN

Któż go oskarża o to?…

TEMPLARIUSZ

Ta dziewczyna,

Której nadzieją pragnie mi zapłacić

To, com był winien darmo dla niej zrobić,

3365

Otóż to dziewczę nie jest jego córką,

Jest zagubionym chrześcijańskim dzieckiem.

SALADYN

I dać ci nie chciał jej pomimo tego?

TEMPLARIUSZ

żywo

Chce dać, czy nie chce, zdarta z niego maska,

I wyjaśnione są przechwałki jego!

3370

Za tym żydowskim wilkiem, przyodzianym

W baranią skórę mędrca, nie tak trudno

Będzie mi puścić sforę psów, co w szmaty

Porwą fałszywą odzież!

SALADYN

poważnie

Chrześcianinie,

3375

Spokojnie!

TEMPLARIUSZ

Jak to? Co?… spokojnie,

Chrześcijaninie?… Gdy Żyd i muzułman

Przy swym żydostwie i przy muzułmaństwie

Obstają, tylko chrześcijanin winien

3380

O swe chrześciaństwo nie dbać?…

SALADYN

jeszcze poważniej Chrześcianinie,

Spokojnie!

TEMPLARIUSZ

spokojnie

Czuję całą moc wyrzutu,

Jaki Saladyn w tym wyrazie mieści!…

3385

Ach! Gdybym wiedział, jak by Assad w moim

Postąpił miejscu!

SALADYN

Nie o wiele lepiej!

Zapewne również tak porywczo! Ale

Kto cię nauczył tak mnie jednym słowem

3390

Rozbrajać, powiedz? Rzeczywiście, jeśli

Rzecz się tak miała, to Natana mego

Sam nie poznaję wcale. Jest on zresztą

Mym przyjacielem. Moi przyjaciele

Gniewać się z sobą nie powinni. Słuchaj!

3395

Działaj ostrożnie! Nie śpiesz się, Natana

Dawać na pastwę fanatykom waszym!

Milcz o tym, za co wasze duchowieństwo

Karać go zechce, mnie sprawiając boleść…

Nie sil się na to, byś na przekór Żydom

3400

I muzułmanom był chrześcijaninem.

TEMPLARIUSZ

Omal wszystkiego już nie wyjawiłem.

To mnie wstrzymało, że mi patryjarcha

Swoją żądnością krwi zohydził zamiar

Wyznania prawdy.

SALADYN

3405

Jak to? Więc poszedłeś

Do patryjarchy wprzód niż do mnie?

TEMPLARIUSZ

W szale,

Pod namiętności wpływem… Przebacz… Teraz

Lękam się, czyli nadal zechcesz we mnie

3410

Uznawać jeszcze jaki rys Assada.

SALADYN

Tę twą obawę właśnie. Widzę teraz,

Z jakich to błędów rosną nasze cnoty.

Bądź tylko takim, jakim jesteś, dalej,

Nic nie zaszkodzi ci to w sercu moim.

3415

Lecz idź go szukać, jak on szukał ciebie,

Sprowadź go tutaj. Chcę cię z nim pojednać.

Jeśli ci idzie tak o tę dziewczynę,

To się nie lękaj, będzie ona twoją,

I Natanowi nie przepuszczę płazem,

3420

Że chrześcijańskie dziecko śmiał wychować

Bez wieprzowiny!… Idź!…

Templariusz odchodzi, Sittah opuszcza sofę.

SCENA V

Saladyn, Sittah.

SITTAH

To rzecz szczególna!…

SALADYN

Więc prawda, Sitto? Assad mój być nie mógł

Ani dzielniejszym, ani też piękniejszym

3425

Młodzieńcem?…

SITTAH

Jeśli takim był, i jeśli

Z niego ten portret, a nie z templariusza

Jest zdjęty!… Ale jakżeś mógł zapomnieć

Zapytać się go o rodziców?…

SALADYN

3430

Zwłaszcza

O matkę?… Czyli kiedy w naszym kraju

Nie była?… Prawda?…

SITTAH

Tak, to jest możebne.

SALADYN

O! To możebne! Assad był widziany

3435

Mile przez piękne chrześcijańskie damy,

I tak lgnął do nich, że opowiadano…

No, no… niechętnie o tym mówię… Dosyć!…

Więc mam go znowu! Z całym charakterem

I miękkim sercem! Dziecko swoje Natan

3440

Musi mu oddać — prawda?…

SITTAH

Raczej mu zostawić,

Niżeli oddać!

SALADYN

W każdym razie! Jakie

Ma prawo do niej, gdy jej ojcem nie jest?…

3445

Ten, kto przedłużył życie jej w ten sposób,

Wstępuje w prawa tego, co dał życie.

SITTAH

Cóż teraz zrobić myślisz, Saladynie?

Gdybyś dziewczynę zaraz wziął do siebie,

By ją usunąć spod nieprawej władzy?

SALADYN

3450

Więc sądzisz, że to byłoby koniecznym?

SITTAH

Koniecznym może nie… ciekawość tylko

Nasuwa mi tę radę, bo o pewnych

Ludziach chciałabym jak najprędzej wiedzieć,

Jaką dziewczynę mogą kochać.

SALADYN

3455

Zatem

Poślij i każ ją przyprowadzić.

SITTAH

Mogęż,

Mój bracie?

SALADYN

Tylko wzgląd miej na Natana!

3460

Niechaj nic nie wie, że ją ma od niego

Przemoc oddzielić.

SITTAH

Nie bój się.

SALADYN

Tymczasem

Pójdę dowiedzieć się, gdzie jest Al-Hafi.

Wychodzą.

Zmiana. Otwarte podwórze w domu Natana od strony palm, jak w pierwszej scenie pierwszego aktu. Część towarów i kosztowności leży rozpakowana.

SCENA VI

Natan, Daja.

DAJA

3465

Wszystko wspaniałe, wszystko wyborowe!

Takie, jak tylko wy umiecie dawać!

Gdzież to robiona ta materia srebrna

W złote gałązki? Co kosztuje?… Śliczna

Suknia do ślubu!… Dla królowej nawet

3470

Lepszej nie trzeba!…

NATAN

Suknia ślubna? Czemu

Ślubna?…

DAJA

Być może, żeście nie myśleli

O tym, kupując… Lecz, Natanie, tylko

3475

Ta, a nie inna, może być do ślubu…

Jest jak umyślnie wyrobiona na to…

Tło białe jest to godło niewinności,

A pasma złote, co widnieją na nim,

Godło bogactwa!… Czy widzicie?… Śliczna!

NATAN

3480

Skąd ci te żarty, i o czyjej sukni

Majaczysz w sposób tak uczony?… Czyliż

Chcesz panną młodą zostać?

DAJA

Ja?…

NATAN

Dlaczegóż!

DAJA

3485

Ja?… mocny Boże!…

NATAN

Skąd więc i o czyjej

Mówisz mi sukni ślubnej? Ta jest twoja,

Więcej niczyja!

DAJA

Moja? Ma być moja?…

3490

Więc nie dla Rechy?…

NATAN

Com dla Rechy przywiózł,

Jest w innych skrzyniach… Zabierz to dla siebie,

Zabierz manatki swoje!

DAJA

Kusicielu! …

3495

Nie! Nie! Za wszystkie kosztowności świata,

Nie!… Nie tknę się ich, chyba że mi zaraz

Zaprzysiężecie użyć tej jedynej

Okazji, którą niebo wam nastręcza!…

NATAN

Okazji? Jakiej? Użyć? Lecz do czego?…

DAJA

3500

Po co udawać, że nie rozumiecie?

Powiem wam krótko: ten templariusz kocha

Rechę. Oddajcie mu ją… Tym sposobem

Skończy się grzech wasz, grzech, o którym dłużej

Milczeć nie mogę. Tak dziewczyna wróci

3505

Znów między chrześcian, będzie tym, czym była,

A wy za dobro, które nam świadczycie,

Ogni piekielnych nie będziecie dłużej

Ściągali na swą głowę…

NATAN

Znowu stara

3510

Piosenka! Struny wprawdzie naciągnięte

Nowe, lecz jakoś niezbyt strojnie dźwięczą.

DAJA

Jak to?

NATAN

Templariusz miłym jest. Jemu

Oddałbym Rechę pewno jak najchętniej,

3515

Lecz… cierpliwości.

DAJA

Cierpliwości!… Czyż to

Nie wasza stara piosnka?…

NATAN

Tylko kilka

Dni cierpliwości. Patrzaj… ktoś tu idzie..

3520

Braciszek! Spytaj, czego żąda?

DAJA

Czego

Pragnie?

Odchodzi.

NATAN

I daj mu, nim poprosi.

na stronie

Gdybym

3525

Mógł znaleźć sposób, jak do templariusza

Przystąpić, przyczyn mojej ciekawości

Nie wyjawiając… Bo jeżeli powiem,

A me domysły są bezzasadnymi,

To niepotrzebnie wmięszam jego ojca.

głośno do wracającej Daji

3530

Cóż tam?…

DAJA

Chce mówić z wami.

NATAN

Więc go wprowadź,

A sama odejdź.

Daja wychodzi.

SCENA VII

Natan, Braciszek.

NATAN

na stronie

Tak bym chętnie ojcem

3535

Rechy pozostał… Ba! Czyż być przestanę,

Chociaż przestanę nosić nazwę?… Dla niej

Ojcem się zawsze będę zwał, gdy pozna

Jak chętnie byłbym nim.

głośno

Pobożny bracie,

3540

Witajcie! Czymże służyć wam?

BRACISZEK

O! Niczym!…

Panie Natanie, cieszę się, że w zdrowiu

Znów was oglądam…

NATAN

Więc mnie znacie?

BRACISZEK

3545

Czyliż

Może kto nie znać was?… Czyż nie wsuwacie

Każdemu w rękę, wraz ze szczodrym datkiem,

Wspomnienia swego? Ja mam je od wielu

Lat…

NATAN

sięgając po pieniądze

3550

Dobry bracie, niechże się odświeży…

BRACISZEK

Dziękuję… Biednych okradłbym, nie mogę

Przyjąć… Pozwólcie jednak, że ja wzajem

Wspomnienie moje wam odświeżę trochę…

Chlubię się bowiem, że i ja wsunąłem

3555

Coś w waszą rękę, co swą wartość miało…

NATAN

Wybaczcie!… wstyd mi… mówcie co… Za karę

Zwrócę siedemkroć wartość…

BRACISZEK

Przede wszystkim

Muszę powiedzieć wam, jak się to stało,

3560

Że dziś dopiero przypomniałem sobie

O tym, com kiedyś wam powierzył.

NATAN

Mnieście

Coś powierzyli?

BRACISZEK

Do niedawna jeszcze,

3565

Jako pustelnik żyłem pod Jerycho,

Przy kwarantannie, lecz arabscy zbójcy

Obrabowali mi mój domek boży,

Złupili celę i uprowadzili

Mnie z sobą. Szczęściem w drodze im umknąłem,

3570

I tu przybyłem, by od patryjarchy

Otrzymać inne miejsce, w którym mógłbym

Bogu samotnie przez dni moich resztę

Służyć…

NATAN

Niepokój dręczy mnie, więc, bracie,

3575

Mówcie od razu, coście powierzyli

Mnie…

BRACISZEK

Zaraz, panie. Otóż patryjarcha

Na górze Tabor przyrzekł mi pustelnię,

Jak tylko która będzie opróżnioną;

3580

Tymczasem kazał przyjąć mnie w klasztorze,

Jako braciszka… Po sto razy dziennie

Do mej pustelni wzdycham, bo patriarcha

Wciąż mnie używa do spraw, co są dla mnie

Wstrętne… Na przykład…

NATAN

3585

Kończcie, bracie, proszę.

BRACISZEK

Zaraz. Na przykład teraz ktoś mu mówił,

Że jest tu pewien Żyd, co chrześcijańskie

Dziecko za córkę sobie wychowuje.

NATAN

z niepokojem

Co?

BRACISZEK

3590

Posłuchajcie tylko!… Zatem na mnie

Włożył zlecenie, żebym, jeśli zdołam,

Wpadł na trop tego Żyda, i okropnie

Gniewał się na to straszne wykroczenie,

Które się zbrodnią zwie przeciw Duchowi

3595

Świętemu, to jest najstraszniejszym grzechem

Ze wszystkich grzechów… chociaż, Bogu dzięki,

Nie wiemy dobrze, na czym to właściwie

Grzech ten zależy… Wtenczas się zbudziło

Nagle sumienie we mnie i w pamięci

3600

Mojej stanęło, że to ja sam może

Do tego grzechu nieodpuszczonego

Przed laty powód dałem… Więc powiedzcie,

Czy nie wam konny giermek przed latami

Osiemnastoma oddał do rąk dziecko,

3605

Dziewczynkę kilkotygodniową?

NATAN

Jak to?…

W istocie… to jest…

BRACISZEK

Lecz przypatrzcie mi się,

Ten konny giermek to ja…

NATAN

3610

To wy?

BRACISZEK

Pan ów,

Który wam oddać kazał dziecko, zwał się…

Jak sądzę… Filneck.. Wolf von Filneck…

NATAN

Właśnie!

BRACISZEK

3615

Ponieważ matka krótko przed tym zmarła,

A ojciec musiał… jeśli pomnę dobrze…

Jechać do Gazza, dokąd nie mógł z sobą

Zabrać robaczka, więc go przysłał do was…

Czy to nie w Darun wówczas was znalazłem?

NATAN

3620

Tak jest.

BRACISZEK

Nie byłoby to wcale dziwnym,

Gdyby mnie pamięć zwiodła. Rozmaitych

Miewałem panów, a u tego krótko

Służyłem… Poległ wnet pod Askalonem…

3625

Dobry to zresztą pan był!

NATAN

Prawda! Prawda!

Tyle wdzięczności jemu winien jestem,

Tyle mi razy uratował życie!

BRACISZEK

To bardzo ładnie. A więc tym ochotniej

3630

Córeczkę jego przyjęliście?

NATAN

Łatwo

To pojąć!

BRACISZEK

A więc gdzież jest ona? Przecież

Nie zmarła? Śmiało mówcie, że nie zmarła…

3635

Jeśli nikt zresztą więcej o tym nie wie,

To nie ma strachu…

NATAN

Nie ma?…

BRACISZEK

Mnie możecie

Ufać, Natanie! Bo ja sobie myślę

3640

Tak: jeśli z dobrem, które mam uczynić,

Blisko graniczy złe, to tego dobra

Czynić nie trzeba, bo choć dość dokładnie

Wiemy, co złem jest, ale co jest dobrem,

Tego tak ściśle nie możemy wiedzieć.

3645

Było to bardzo naturalnym, żeście,

Chcąc chrześcijańskie dziecię dobrze chować,

Jako swe własne je chowali. Miłość

Kazała wam tak zrobić, i miałaby

Was za to czekać kara? To byłoby

3650

Niesprawiedliwe. Prawda, że przezorniej

Zrobilibyście, gdybyście kazali

Obcym chrześciańskie wychowywać dziecię

W wierze chrześciańskiej, ale w takim razie

Czyżby to dziecko przyjaciela było

3655

Kochanym przez was? Dziecko, Miłość, ReligiaA miłości dziecku,

Choćby dzikiego zwierza, jest potrzeba

W tych młodych latach bardziej, niż chrześciaństwa.

Na chrześciaństwo jeszcze ma dość czasu.

Jeśli więc dziewczę zdrowo i pobożnie

3660

Pod okiem waszym wzrosło, to zostało

Przed okiem bożym tym, czym było. Czyliż

Całe chrześciaństwo nie jest zbudowane

Na judaizmie? Chrystus, ŻydNieraz mnie bolało,

I wiele nad tym łez wylałem, żeśmy

3665

Chrześcianie często zapominać zwykli,

Iż sam Zbawiciel nasz był także Żydem.

NATAN

Wy, dobry bracie, za mną przemówicie,

Gdy złość, obłuda, przeciw mnie podniosą

Głosy… z powodu czynu… czynu, który…

3670

Wy tylko sami wiedzieć to będziecie,

Ale do grobu weźcie tajemnicę…

Nigdy mnie jeszcze nie popchnęła pycha,

Bym ją powierzył komukolwiek… wam ją

Opowiem tylko… Zacnej ją prostocie

3675

Opowiem tylko… Bo wy tylko sami

Zdolniście pojąć, jakie czyny może

Wymóc na sobie człowiek, co się boi

Boga…

BRACISZEK

Wzruszenie was przejęło… oczy

3680

Wasze łez pełne…

Religia, PrzemocNATAN

W Darun z owym dzieckiem

Mnie znaleźliście, lecz nie wiecie o tym,

Że na dni kilka przedtem chrześcijanie

Wymordowali Żydów w Gath, nie szczędząc

3685

Kobiet i dzieci… lecz nie wiecie o tym,

Że między nimi była moja żona

Z siedmiu synami, co się ukrywała

U mego brata, i że wszyscy razem

Zginęli w ogniu…

BRACISZEK

3690

Sprawiedliwy Boże!

NATAN

Gdym przybył, trzy dni, w prochu i popiele

Dzień i noc leżąc, przepędziłem w płaczu

Przed Bogiem… W płaczu? Nie! Ja przeciw Bogu

Bunt podnosiłem, wrzałem, przeklinałem

3695

Siebie, świat, wszystko, a chrześciaństwu wieczną

Zaprzysięgałem zemstę…

BRACISZEK

Ach! Pojmuję!

NATAN

Powoli jednak rozum mój powrócił

I rzekł łagodnie: „Przecież na niebiosach

3700

Jest Bóg! To wszystko było jego wolą!

Idź, pełń to, co już dawno pojmowałeś,

A co trudniejszym nie jest do spełnienia,

Niż do pojęcia, byłeś pełnić zechciał.

Wstań!” A więc wstałem… Zawołałem: „Boże!

3705

Chcę, jeśli ty chcesz, żebym chciał”. W tej chwili

Zsiedliście z konia i oddaliście mi

Dziecię, co było w płaszcz wasz zawinięte.

Coście mówili, co odpowiedziałem,

Już nie pamiętam… Tylko wiem, że dziecię

3710

Wziąłem do siebie, że je całowałem,

Żem na kolana upadł, i żem wołał:

„Boże! Z siedmiorga jednoś mi już zwrócił!”

BRACISZEK

Natanie! Wyście chrześcijanin! Świadkiem

Bóg wielki, żeście chrześcijanin! Nie ma

3715

Lepszego nad was chrześcianina!

NATAN

Bracie!

Co w waszych oczach mnie chrześcijaninem

Czyni, to w moich was przedstawia Żydem…

Lecz rozczulenia rzućmy! Trzeba czynu!…

3720

I choć mnie wkrótce siedmiokrotna miłość

Do tej dziewczyny cudzej przywiązała,

Choć mnie zabija sama myśl, że mogę,

Tracąc ją, znowu siedmiu moich synów

Utracić — jeśli chce Opatrzność z moich

3725

Rąk ją odebrać — słucham.

BRACISZEK

Ja to samo

Chciałem wam radzić, co wam duch wasz własny

Poradził mądrze.

NATAN

Ale pierwszy lepszy

3730

Nie może mi jej wydrzeć.

BRACISZEK

O! To pewna!

NATAN

Większych praw do niej, niż ja, mieć nie może

Nikt, więc przynajmniej musi mieć wcześniejsze.

BRACISZEK

Które natura mu i krew nadała?

NATAN

3735

Tak właśnie myślę! A więc mi wymieńcie

Kogoś, co jako brat, stryj albo krewny,

Lub kuzyn zgłasza się… ja się nie wzbronię

Oddać jej, pewny, że ją wychowałem

Tak, żeby mogła dla każdego domu

3740

I każdej wiary być ozdobą. Sądzę,

Że o tym waszym panu i o rodzie

Jego cokolwiek więcej wiecie?

BRACISZEK

Dobry

Natanie, to już trudno. Powiedziałem,

3745

Żem krótko w służbie był u niego.

NATAN

Wiecież

Choć to, z jakiego rodu była matka?…

Czy nie z Stauffenów?…

BRACISZEK

Może… Tak, tak sądzę.

NATAN

3750

Czy brat jej nie był Konrad ze Stauffenów

Rodziny? Czyli nie był templariuszem?…

BRACISZEK

Jeżeli dobrze pomnę… Ale zaraz!

Przyszło mi na myśl, że po nieboszczyku

Panu książeczkę jeszcze mam… Wyjąłem

3755

Mu ją z zanadrza, gdy pod Askalonem

Grzebaliśmy go…

NATAN

Więc?

BRACISZEK

Są tam modlitwy.

Brewiarzem [53] zwiemy ją… Chrześcianin każdy,

3760

Jak sądzę, może jej używać. Wprawdzie

Ja nie… nie umiem czytać…

NATAN

Mniejsza o to!

Do rzeczy!

Książka, JęzykBRACISZEK

W książce tej jest na okładkach,

3765

Jak mi mówiono, własną ręką pana,

Pisane o nim i o jego rodzie.

NATAN

Co za szczęśliwy traf! Biegnijcie! Idźcie!

Prędko! przynieście mi tu tę książeczkę…

Na wagę złota gotów jestem za nią

3770

Zapłacić, stokroć jeszcze będę wdzięczny!

Idźcie! Biegnijcie!

BRACISZEK

Bardzo chętnie! Ale

To po arabsku jest, co tam pisane.

NATAN

To wszystko jedno, tylko ją przynieście.

Braciszek odchodzi.

3775

O Boże! Gdybym zdołał ją zachować,

I mógł pozyskać podobnego zięcia! …

Trudno przypuścić to!… Lecz niech się stanie,

Co się stać musi!… Kto by mógł jednakże

Do patryjarchy o tym donieść?… Muszę

3780

Pamiętać o to spytać… Może Daja

Coś wygadała…

Daja wbiega spiesznie.

SCENA VIII

Natan, Daja.

DAJA

pomięszana

Wyobraźcie sobie,

Natanie! …

NATAN

Cóż tam?

DAJA

3785

Biedne dziecko, tak się

Zlękło!… Przysłano po nią…

NATAN

Od patriarchy?

DAJA

Nie, od sułtana siostry, księżny Sitty.

NATAN

Nie od patriarchy?

DAJA

3790

Nie — od Sitty, przecież

Tak powiedziałam… Od księżniczki Sitty…

Chce, żeby do niej przyszła…

NATAN

Kto? Czy Recha?…

Chce, żeby Recha przyszła?… No, jeżeli

3795

Nie patryjarcha przysłał, ale Sittah…

DAJA

Skądże wam myśl ta?

NATAN

Czyś ty nie słyszała

O nim w tych czasach?… czyś mu nie szepnęła?…

DAJA

Ja? Jemu?…

NATAN

3800

Gdzież jest ten posłaniec? …

DAJA

Tutaj.

NATAN

Ostrożność każe, bym z nim sam pomówił.

Chodź. Oby tylko w tym nie było ręki

Patriarchy!

Wychodzi.

DAJA

3805

A ja drżę o co innego!…

Tak, jedynaczka, domniemana córka

Tak bogatego Żyda, być by mogła

Dosyć ponętną i dla muzułmana…

Oho! Templariusz przepadł!… Przepadł, jeśli

3810

Na jeden jeszcze krok się nie odważę…

Jeśli jej samej prawdy nie odkryję…

Dobrze! Skorzystam z pierwszej sposobności,

Gdy sama będę z nią, by to uczynić.

Sposobność taka może wnet się zdarzy,

3815

Gdy ją prowadzić będę do pałacu…

Przynajmniej szkody tym nie zrobię! Tak jest!

Teraz lub nigdy! Trzeba to uczynić!

Idzie za Natanem.

AKT V

Pokój w pałacu Saladyna, ten sam co w czwartym akcie. Worki z pieniędzmi na tym samym miejscu.

SCENA I

Saladyn, wkrótce potem trzej mamelucy.

SALADYN

wchodząc

Pieniądze tu są jeszcze! A derwisza

Ani wynaleźć! Musiał się zasiedzieć

3820

Nad szachownicą i o sobie samym

Zapomniał, czemuż więc nie miałby o mnie

Zapomnieć?… Ale cierpliwości…

do wchodzącego mameluka.

Cóż tam?

MAMELUK

Sułtanie, radość! Pożądane wieści!

3825

Właśnie z Kairu przyszła karawana,

Przyszła szczęśliwie, i przynosi haracz

Znad bogatego Nilu za lat siedem.

SALADYN

Zuch, Ibrahimie, z ciebie!… Pożądaną

Wieść mi przynosisz!… A więc wreszcie!… wreszcie!…

3830

Dzięki ci za to!…

MAMELUK

czekając, do siebie

No? Co będzie dalej? …

SALADYN

I na cóż czekasz?… Odejdź.

DarMAMELUK

Zwiastunowi

Dobrej nowiny więcej nic?

SALADYN

3835

Cóż więcej?

MAMELUK

Żadnego daru dla zwiastuna?… Czyliż

Ja mam być pierwszy, co od Saladyna

Jedynie z dobrym słowem wyszedł? Pierwszy,

Względem którego mąż tak sławny, skąpym

3840

Chce się okazać?…

SALADYN

Weźże sobie jeden

Z tych worków.

MAMELUK

Teraz nie chcę, choćbyś nawet

Dawał mi wszystkie.

Wychodzi.

SALADYN

3845

Cóż znów? Chodź! Dwa zabierz!…

Odszedł na serio! Czyż we wspaniałości

Mnie chce przewyższyć? Bo mu przykrzej pewno

Odmawiać, niż mnie dawać!… Ibrahimie!…

Skądże mi przyszło w moich dni ostatku

3850

Chcieć być inakszym, niż dotychczas byłem?

Czyliż Saladyn nie ma Saladynem

Umrzeć!… Musiałby chyba wówczas nie żyć

Jako Saladyn.

DRUGI MAMELUK

wchodząc

Dobra wieść, sułtanie!

SALADYN

3855

Jeśli chcesz donieść mi…

DRUGI MAMELUK

Że karawana

Przyszła z Egiptu.

SALADYN

To już wiem.

DRUGI MAMELUK

Zbyt późno

3860

Przybyłem zatem.

SALADYN

Czemu późno? Zabierz

Za dobrą wolę jeden lub dwa worki.

DRUGI MAMELUK

Jeden i dwa to trzy.

SALADYN

Ha! Skoro liczysz

3865

Tak, to weź.

DRUGI MAMELUK

Przyjdzie tutaj jeszcze trzeci,

Jeśli tu będzie mógł przyjść.

SALADYN

Jak to jeśli?…

DRUGI MAMELUK

Ot, bo kark skręcił… Gdyśmy byli pewni,

3870

Że karawana już się zbliża, każdy

Rzucił się naprzód, by ci pierwszy donieść.

Ten nas wyścignął wszystkich, lecz spadł z konia,

Więc wyprzedziłem ja go. Aż do miasta

Byłem na przodzie, lecz Ibrahim, hultaj,

3875

Lepiej tu w mieście zna ulice.

SALADYN

Biedak!

Spadł!… przyjacielu! Jedź do niego! Wracaj!

DRUGI MAMELUK

Wracam natychmiast, i jeżeli żyje,

Połowa tego złota doń należy.

Wychodzi.

SALADYN

3880

I to poczciwy chłopiec! Kto się może

Poszczycić, że ma takich mameluków?…

Gdyby mi wolno było, to bym myślał,

Że im mój przykład pomógł, by się stali

Takimi, jacy są… Precz zatem z myślą

3885

Przyzwyczajenia ich do inakszego

Postępowania na dni moich schyłku.

TRZECI MAMELUK

wchodząc

Sułtanie!

SALADYN

Tyś spadł z konia?

TRZECI MAMELUK

Nie. Donoszę

3890

Tylko, Emir Mansor, dowodzący

Transportem zsiada z konia..

SALADYN

Niech przychodzi

Co prędzej! Otóż i on!…

SCENA II

Saladyn, emir Mansor.

SALADYN

Pozdrowiony

3895

Bądź nam, emirze! Jakże poszła droga?…

Mansorze! Długo czekać nam kazałeś

Na siebie.

MANSOR

List ten powie ci, sułtanie,

Jakie w Tebajdzie musiał Abdulkassem

3900

Stłumić zamieszki, nim mogliśmy ruszyć.

Ja przyśpieszałem transport, ile było

W mej mocy.

SALADYN

Wierzę ci. Bez zwłoki teraz

Weź nowy konwój… musisz zaraz jechać

3905

Dalej, odstawić większą część pieniędzy

Na Liban, ojcu memu… Czy to chętnie

Uczynisz?

MANSOR

Chętnie, bardzo chętnie.

SALADYN

Tylko

3910

Niech konwój będzie silny… Na Libanie

Nie tak bezpiecznie teraz. Nie słyszałeś?

Znów się ruszają templariusze… Miej się

Na ostrożności. Idź!… Gdzież karawana?…

Pójdę zobaczyć ją i sam zarządzę

3915

Wszystko. A potem muszę iść do Sitty.

Wychodzą.

Zmiana. Miejsce pod palmami, przed domem Natana.

SCENA III

TEMPLARIUSZ

sam, przechadza się

Do domu jego wejść nie mogę… Przecież

Musi się wreszcie tu pokazać. Przedtem

Tak przed tym domem chętnie mnie widziano!

Mamże doczekać tego, że się stanie

3920

Przykrym dla niego, iż tak uporczywie

Tu się przechadzam?… Hm! Tak wielka gorycz

Mówi przeze mnie!… Cóż mnie nań zgniewało

Tak bardzo?… Nic mi jeszcze nie odmówił,

Jak sam powiada, a Saladyn przyrzekł

3925

Wziąć to na siebie, przyrzekł go nakłonić…

Czyżby chrześcianin we mnie jeszcze bardziej

Był wkorzeniony, niż w nim Żyd?… Ha! Może!…

Któż się zna dobrze?..Ojciec, Córka. Jakże mogłem zresztą

Przeczyć mu tego łupu, który sobie

3930

Na chrześcijaństwie zdobył?… Jest to, prawda,

Łup niezwyczajny!… tak urocze dziecko!…

Dziecko, lecz czyje?… Czy tamtego, który

Nieurobioną bryłę na pustynię

Żywota rzucił, a sam poszedł dalej?

3935

Czyli też tego, co tę bryłę podniósł,

I boskie dla niej obmyśliwszy kształty,

W nie ją przyoblókł? Niechaj chrześcijanie

Mówią co zechcą, ojcem Rechy, ojcem

Prawdziwym, mimo tego chrześcianina

3940

Co jej dał życie, zawsze Żyd zostanie!…

Gdy myślę o niej, jako o chrześciance,

Gdy wyobrażam sobie, że jej braknie

Tego wszystkiego, co jedynie mogła

Od podobnego nabyć Żyda, wtedy…

3945

Mów serce moje, co by ciebie do niej

Wabiło?… Prawie nic! Jej uśmiech nawet,

Gdyby był tylko kurczem jej muskułów,

Pięknym i miłym, ale gdyby to, co

Uśmiech ten budzi, czaru, co przystraja

3950

Usta jej lube miało nie być godnym, —

Nie! Taki uśmiech mnie by nie porywał!…

Tyle uśmiechów takich już widziałem,

Którymi hojnie obdarzano głupców,

Frantów, szyderców, zalotników, albo

3955

Pochlebców — przecież mnie nie czarowały…

Czyżbym i wtedy uczuł jakąś żądzę,

Bujać motylem w jej słonecznym blasku? —

Nie wiem!… I oto jestem zagniewany

Na tego, co jej taką wartość nadał!…

3960

O co? Dlaczego?… Bom zasłużył na to

Szyderstwo, jakim żegnał mnie Saladyn!…

Źle ze mną bardzo, gdy Saladyn mógł w to

Uwierzyć!.. Jakże małym ja się muszę

Wydawać w jego oczach, jakże nędznym!…

3965

I to z powodu tej dziewczyny!… Kurdzie!

Kurdzie!… Inaczej być powinno! Zwróć się

Z tej błędnej drogi! Jeśli zresztą Daja

Mówiła rzeczy, których dowieść trudno?

A! On nareszcie!… Wyszedł z domu… mówi…

3970

Aa! Lecz z kim mówi?… Z kim?… Z braciszkiem!

Wie już o wszystkim… może już wydany

Przed patryjarchą!… Ha! W mej zaciekłości

Co ja zrobiłem?… Jak to jedna iskra

Namiętnych ogni łatwo mózg wypala! …

3975

Prędko! Pomyślmy, co uczynić trzeba!…

Będę nań czekał tutaj, aż odejdzie

Braciszek.

Odchodzi na stronę.

SCENA IV

Natan, Braciszek.

NATAN

Dzięki! Jeszcze dzięki, dobry

Bracie!

BRACISZEK

3980

Ja także wam winienem dzięki!

NATAN

Wy? Mnie? I za co?… żem wam uporczywie

Narzucił to, co nie jest wam potrzebne?…

Gdybyście tylko uporowi swemu

Ulec nie chcieli; gdybyście wy gwałtem

3985

Bogatszym się ode mnie stać nie chcieli.

BRACISZEK

Wszakże i tak ta książka nie jest moją,

Lecz jest własnością córki, jest jedynym

Spadkiem po ojcu jej… Daj tylko, Boże,

Abyście kiedyś nie pożałowali,

3990

Żeście tak wiele dla niej uczynili.

NATAN

Czyżbym mógł?… Nigdy nie mógłbym żałować…

BRACISZEK

Tak, lecz patriarcha oraz templariusze…

NATAN

Niezdolni tyle złego mi wyrządzić,

Bym czegokolwiek kiedy mógł żałować,

3995

Tym bardziej tego. Czy jesteście pewni,

Że to templariusz podał myśl patriarsze?…

BRACISZEK

Niepodobieństwo prawie, żeby to był

Kto inny! Tyle wiem, że niezbyt dawno

Pewien templariusz mówił z nim, a z tego,

4000

Co uszu moich doszło, wnosić mogę…

NATAN

Ale w tej chwili w całym Jeruzalem

Jeden jest tylko. Tego znam. Ten moim

Jest przyjacielem. Zacny, szczery człowiek.

BRACISZEK

Ten sam… Lecz często to, czym rzeczywiście

4005

Jesteśmy w świecie i czym być musimy,

Nie bywa w zgodzie…

NATAN

Tak niestety! Kto bądź

Mógł to być zresztą, niechaj co chce czyni,

Ja z waszą książką, na nic nie zważając,

4010

Zaraz stąd prosto pójdę do sułtana.

BRACISZEK

Życzę wam szczęścia; żegnam was…

NATAN

A nawet

Jej nie widzieliście… Wróćcież się jeszcze…

Byleby tylko dziś się patriarcha

4015

Nic nie dowiedział… Bah! I dziś możecie

Powiedzieć wszystko, co wam się podoba.

BRACISZEK

Nic mu nie powiem. Bądźcie zdrowi.

NATAN

Bracie,

Chciejcie pamiętać o nas!

Braciszek odchodzi.

4020

Boże wielki!

Czemuż nie mogę upaść na kolana

Tu, zaraz! Jakże łatwo się rozplata

Ten węzeł, który często mnie przerażał!

Bóg, CzynBoże! Jak lekkim czyni mnie nadzieja,

4025

Że już nie będę nic kryć potrzebował,

Że tak swobodnie będę mógł wśród ludzi

Stawać, jak staję przed Twym tronem, Boże,

Który nie sądzisz ludzi podług czynów,

Bo wiesz, że czyny te rzadko własnymi

4030

Są ich czynami!

SCENA V

Natan, Templariusz.

TEMPLARIUSZ

zbliżając się

Zaczekajcie na mnie,

Natanie, pójdę z wami!

NATAN

Kto mnie woła?

To wy, rycerzu? Gdzieżeście bawili [54],

4035

Żem u sułtana z wami się nie spotkał!

TEMPLARIUSZ

Zminęliśmy się… za złe mi nie bierzcie.

NATAN

Ja nie, lecz sułtan.

TEMPLARIUSZ

Wnet po wyjściu waszym…

NATAN

Mówiliście z nim, to już dobrze.

TEMPLARIUSZ

4040

Ale

Chce mówić z nami obydwoma.

NATAN

Owszem,

Tym lepiej. Chodźmy. Ja tam szedłem właśnie.

TEMPLARIUSZ

Czy mogę spytać was, Natanie, z kim to

4045

Rozstaliście się?…

NATAN

Czyliż go nie znacie?

TEMPLARIUSZ

Jeśli się nie mylę, był to ten poczciwy

Braciszek, który patryjarsze musi

Służyć za wyżła.

NATAN

4050

Może u patriarchy

Jest rzeczywiście.

TEMPLARIUSZ

Fortel to jest zręczny

Użyć prostoty, żeby torowała

Drogi matactwu…

NATAN

4055

Tak, prostoty głupiej,

Lecz nie poczciwej.

TEMPLARIUSZ

Czyż w poczciwą wierzyć

Może patriarcha?

NATAN

Ja za tego ręczę,

4060

Że patryjarsze swemu nie pomoże

Do żadnych czynów złych.

TEMPLARIUSZ

Tak się wydaje

Przynajmniej. Czy wam nic nie mówił o mnie?

NATAN

O was?… Właściwie o was nic. Być może,

4065

Że mu nieznane nawet wasze imię.

TEMPLARIUSZ

Zapewne.

NATAN

Ale mi o templariuszu

Mówił.

TEMPLARIUSZ

Co mówił?

NATAN

4070

Coś takiego, co się

Was niezawodnie nie tyczyło.

TEMPLARIUSZ

Kto wie!…

Powiedzcie.

NATAN

Że mnie jeden z templariuszów

4075

Przed patryjarchą miał oskarżyć…

TEMPLARIUSZ

Że was

Oskarżył, jest to, chciejcie wierzyć, kłamstwo!

Chciejcie posłuchać mnie, Natanie. Jestem

Nie z takich ludzi, którzy się umieją

4080

Zapierać czynów swoich. Com uczynił,

To uczyniłem! I nie jestem z takich,

Którzy o wszystkim, co uczynią, twierdzą,

Że było dobrem. Czemużbym się wstydził

Błędu? Czyż nie mam chęci go naprawić?…

4085

I czyliż nie wiem, ile z taką chęcią

Dokonać może człowiek?… Posłuchajcie…

Jam ten templariusz, który miał was niby

Oskarżyć. Wiecie, co mnie rozdrażniło,

Co krew w mych żyłach wprowadziło w wrzenie!…

4090

Zarozumialec jestem!… Tak od razu

Ciałem i duszą padłem wam w objęcia!…

Jak mnie przyjęliście, jak zimno… chłodno…

A chłodno, wierzcie, to jest gorzej jeszcze,

Niżeli zimno… jak się staraliście

4095

Wymówkę znaleźć, i zapytaniami

Obojętnymi, jakeście mi chcieli

Do zrozumienia dać odmowę waszą,

Otem i teraz jeszcze nie potrafię

Myśleć spokojnie!… A więc, posłuchajcie…

4100

Byłem wzburzony strasznie, kiedy Daja

Cichaczem przyszła do mnie i wyznała

Mi tajemnicę waszą. Zdało mi się,

Że w niej znajduję wyjaśnienie, co was

Skłoniło, byście tak zrobili.

NATAN

4105

Jak to?…

TEMPLARIUSZ

Chciejcie wysłuchać mnie. Zdawało mi się,

Żeście nie chcieli w ręce chrześcianina

Powrócić tego, co wam się udało

Wydrzeć chrześcianom. Więc mi przyszło na myśl

4110

Po prostu zmusić was… nóż wam do gardła

Przyłożyć…

NATAN

Czyż to tak po prostu? czyż to

Jest proste?

TEMPLARIUSZ

Chciejcie mnie posłuchać. Prawda!

4115

Źlem zrobił!… Może nie jesteście winni,

I głupia Daja plecie bez podstawy;

Może ma do was złość i chce w ten sposób

Szkodzić wam… może, może!… Jestem młokos,

Z ostateczności jednej wpadam w drugą,

4120

I raz za wiele czynię, a za mało

Drugi raz! Sam to widzę! Więc wybaczcie,

Natanie!

NATAN

Jeśli tak mnie uważacie…

TEMPLARIUSZ

U patryjarchy byłem, lecz imienia

4125

Waszego przed nim nie zdradziłem. Jest to

Kłamstwo, powtarzam. Tylkom mu ogólnie

Opisał zajście i żądałem zdania…

I tego czynić nie potrzeba było,

Prawda, bom wiedział wprzód, że patryjarcha

4130

Jest niegodziwcem… Czyż nie mogłem z wami

Mówić otwarcie?… Czyż mi wolno było

Narażać dziewczę na utratę ojca

Takiego, jakim wy jesteście? … Trudno!…

Sam patryjarcha swą niegodziwością,

4135

Której utaić nie potrafi, prędko

Zwrócić mnie umiał na właściwą drogę..

Bo posłuchajcie mnie, Natanie!… Dajmy,

Że jest mu znanym wasze imię!.. Cóż stąd?

Może dziewczynę wam odebrać wtedy,

4140

Jeżeli tylko waszą jest, niczyją

Więcej. Z waszego domu do klasztoru

Zabrać ją może, a więc mnie ją dajcie!…

Mojej mi żony nie zabierze!… Dajcie,

Mnie ją oddajcie! Prędko!… Czy jest waszą

4145

Córką, czy nie jest, czy jest chrześcijanką,

Czy też Żydówką, czy bez żadnej wiary…

To wszystko jedno!… Ja was ani teraz,

Ani też nigdy o to w moim życiu

Pytać nie będę… Jak jest, tak niech będzie.

NATAN

4150

Więc wam się zdaje, że mi tak zależy

Na ukrywaniu prawdy?

TEMPLARIUSZ

Niech tak będzie,

Jak jest.

NATAN

Ja przecież ani do was, ani

4155

Do kogokolwiek, co ma do niej prawo,

Nie zaprzeczyłem, że jest chrześcijanką,

I że jest tylko mą wychowanką…

Żem zaś nie odkrył tego, z tego liczbę

Jej jestem winien tylko.

TEMPLARIUSZ

4160

Nawet przed nią

Wyjawiać tego nie potrzebujecie!

Pozwólcie, żeby nic jej nie zmuszało

Inaczej na was patrzeć, jak na ojca!

Służy wam jeszcze nad nią cała władza,

4165

Więc mnie ją dajcie!… Błagam was, Natanie,

Mnie ją oddajcie!… Ja ją tylko mogę

I pragnę po raz drugi uratować!…

NATAN

Tak jest, wy byście byli mogli, ale

Już nie w tej chwili… Teraz już za późno!

TEMPLARIUSZ

4170

Jak to? Za późno?…

NATAN

Dzięki patryjarsze…

TEMPLARIUSZ

Co? Patryjarsze? Dzięki?… Dzięki? Za co?

On by zasłużyć mógł na wasze dzięki?…

Jakim sposobem?…

NATAN

4175

Bo przez niego wiemy,

Czyją jest krewną, wiemy, w czyje ręce

Z całą pewnością może być wydaną.

TEMPLARIUSZ

Niech mu dziękuje za to ten, kto będzie

Mógł mu dziękować za coś więcej.

NATAN

4180

Teraz

Z tych rąk możecie dostać ją, nie z moich.

TEMPLARIUSZ

O biedna Recho! Jakiż los cię ściga!…

Co by dla innych sierot szczęściem było,

Nieszczęściem staje się dla ciebie… Gdzie są,

4185

Natanie, gdzie są owi krewni?

NATAN

Gdzie są?

TEMPLARIUSZ

I kim są oni?…

NATAN

Jest brat, od którego

Zależeć będzie ręka jej…

TEMPLARIUSZ

4190

Brat? Kto jest

Tym bratem?… Żołnierz? Kapłan? Niech się dowiem,

Czego się mam spodziewać!…

NATAN

Jak ja sądzę,

Nie jest tym ani owym, albo może

4195

Jest tym i owym… Ja go zresztą jeszcze

Nie znam tak dobrze…

TEMPLARIUSZ

I cóż więcej?

NATAN

Człowiek

Zacny, i Recha pod opieką jego

4200

Szczęśliwą pewnie będzie.

TEMPLARIUSZ

To chrześcianin!…

Ja czasem nie wiem, co mam o was myśleć…

Nie chciejcie tego za złe brać, Natanie!…

Czyż w pośród chrześcian żyjąc, nie zostanie

4205

Zmuszoną także grać chrześcianki rolę?..

Czyż się nie przejmie nią, gdy ją odgrywać

Będzie zbyt długo?… Czy zdrowego ziarna,

Któreście sieli, kąkol nie zagłuszy?…

I o to wy się tak troszczycie mało?…

4210

I nie zważając na to, powiadacie,

Że jej u brata będzie dobrze?

NATAN

Tak jest,

Tak myślę; zresztą gdyby jej u niego

Czego zabrakło, czyż mnie i was nie ma?

TEMPLARIUSZ

4215

O! Czegóż może braknąć jej u brata?…

Czyż jej braciszek nie nakarmi, czyż jej

Nie zaopatrzy w stroje i łakocie?…

A czegóż więcej dla siostrzyczki trzeba?…

Ach! Prawda! Jeszcze męża!… No, i tego,

4220

Znajdzie brat dla niej w końcu, a im będzie

Bardziej chrześciańskim, tym się lepszym wyda!…

Natanie! Z waszych rąk aniołem wyszła,

A tam jej duszę szpecić będą inni!…

NATAN

Ja nie obawiam się!… Miłości naszej

4225

Zawsze zostanie godną!…

TEMPLARIUSZ

Tak nie mówcie!

O mej miłości tak nie mówcie! Ja jej

Udać nie umiem, nie, ani na chwilę…

Ale czekajcie!… Czy się ona może

4230

Domyślać, co się ma z nią stać?…

NATAN

Ha! Kto wie,

Choć nie wiem, skąd by…

TEMPLARIUSZ

A więc wie, czy nie wie

O tym, co losom jej zagraża, musi

4235

Z ust moich także to usłyszeć!… Zamiar

Niezobaczenia jej, aż kiedy będę

Mógł ją zwać moją, zmieniam, cofam!… Śpieszę…

NATAN

Czekajcie! Dokąd?

TEMPLARIUSZ

Do niej! Tam się dowiem,

4240

Czy ta dziewczęca dusza dość jest męską,

Aby się mogła na krok godny siebie

Odważyć?

NATAN

Na krok jaki?…

TEMPLARIUSZ

Żeby o was,

4245

Ani o swego brata nie pytała,

Nie dbała więcej…

NATAN

I?…

TEMPLARIUSZ

I poszła za mną,

Chociażby miała przez to zostać żoną

4250

Muzułmanina!

NATAN

Stójcie! Nie znajdziecie

Jej w domu, jest u Sitty, u sułtana

Siostry…

TEMPLARIUSZ

Dlaczego? Odkąd?

NATAN

4255

Jeśli chcecie.

Zastać tam z nią jej brata, chodźcie ze mną…

TEMPLARIUSZ

Brata czyjego? Sitty czy też Rechy?

NATAN

Ich obu może!… Chodźcie, chodźcie, proszę!

Wychodzi, wyprowadzając go.

Zmiana. Harem Sitty.

SCENA VI

Sittah, Recha.

SITTAH

w dalszym ciągu rozmowy

Jakże się cieszę tobą, dziewczę lube! …

4260

Lecz tak spłoszona nie bądź, tak trwożliwa!…

Rozpogódź czoło, bądź rozmowną, ufną…

RECHA

Księżniczko!

SITTAH

Nie! Nie! Nie zwij mnie księżniczką!

Nazwij mnie Sittą, przyjaciółką, siostrą,

4265

Mateczką twoją. Mogłabym, jak sądzę,

Być nią!… Tak młoda jesteś, tak rozsądna,

Ile ty rzeczy umiesz! Coś ty pewno

Już przeczytała!…

RECHA

Ja?… Żartujesz, Sitto,

4270

Z swej młodej siostry… Ja zaledwie umiem

Czytać!…

SITTAH

Zaledwie umiesz! O! Kłamczyni!

RECHA

Cokolwiek pismo ojca mego… Ale

Myślałam, że o książkach mówisz…

SITTAH

4275

Tak jest,

O książkach.

KsiążkaRECHA

Książki trudno mi jest czytać.

SITTAH

Doprawdy?

RECHA

Tak jest. Ojciec mój nie lubi

4280

Mądrości z książek zaczerpniętej, która

Martwymi znaki [55] zbyt się słabo wpaja

W umysł.

SITTAH

Co mówisz?… Ha! Ma słuszność może,

Lecz wiadomości twe…

RECHA

4285

Te zaczerpnęłam

Z ust jego własnych, i przy każdej prawie

Mogę wymienić, z jakich przyczyn, kiedy,

Gdzie, w jaki sposób on mi jej udzielił.

SITTAH

W ten sposób wiedza łatwo się udziela,

4290

A nauczyciel uczy duszą całą.

RECHA

Pewno i Sittah nie czytała dużo,

Lub wcale?

SITTAH

Jak to?… Wprawdzie się nie chlubię,

Że nie tak było, ale powiedz, czemu

4295

Tak sądzisz?…

RECHA

Jesteś taka szczera, taka

Otwarta, taka naturalna…

SITTAH

Cóż stąd?…

RECHA

Ojciec powiada, że takimi rzadko

4300

Nas zostawiają książki… tak powiada

Ojciec.

SITTAH

Och! Ten twój ojciec, jakiż to jest

Człowiek!

RECHA

Nieprawdaż? …

SITTAH

4305

Jak on zawsze bliskim

Jest prawdy!

RECHA

Prawda?… I takiego ojca…

SITTAH

Co ci jest, Recho droga?

RECHA

I takiego

4310

Ojca…

SITTAH

O Boże! Płaczesz!

RECHA

I takiego

Ojca… Ach! Muszę to powiedzieć! Muszę!…

Serce me pragnie wylać boleść swoją…

Zalana łzami pada do nóg Sitty.

SITTAH

4315

Co ci jest, Recho?

RECHA

I takiego ojca

Ja mam… mam… stracić!…

SITTAH

Ty? Masz stracić ojca?…

Jak to?… Spokojną bądź!… Nie, nigdy!… Powstań…

RECHA

4320

Och! Ty daremnie moją przyjaciółką

I moją siostrą być nie chciałaś!…

SITTAH

Jestem,

Jestem twą siostrą, przyjaciółką, ale

Powstań, bo zwołam ludzi!

RECHA

odzyskuje moc nad sobą i wstaje

4325

Przebacz! Przebacz!

W boleści mojej zapomniałam o tym,

Kim jesteś… Wobec Sitty nie przystoją

Jęki i rozpacz!… Zimny tylko rozum,

Spokojny, może zrobić wszystko! Czyjej

4330

On sprawy broni, ten zwycięża…

SITTAH

Cóż więc?

RECHA

Nie! Przyjaciółko moja, moja siostro,

Ty nie pozwalaj na to, nie pozwalaj,

By mi innego narzucano ojca!

SITTAH

4335

Ojca innego ci narzucić? Tobie?

Któż by mógł? Któż by pragnął tego, dziecię?

RECHA

Kto?… moja dobra… niepoczciwa Daja…

I chce… i może… Tak… ale ty nie znasz

Tej niepoczciwej… dobrej Dai… Boże!

4340

Przebacz jej! Ty ją nagródź za to!… Tyle

Dobrego, tyle złego mi zrobiła!

SITTAH

Tyle zrobiła złego? O! To pewnie

Dobrego w niej niewiele…

RECHA

Wiele, bardzo

4345

Wiele!…

SITTAH

Któż ona jest?

RECHA

Chrześcianka, która

Dziecko, ReligiaW dzieciństwie moim mnie pielęgnowała,

Pielęgnowała tak troskliwie!… Nie chcesz

4350

Mi wierzyć?… Dzięki jej, nie czułam braku

Matki. Nagrodzić racz ją za to, Boże!…

Lecz tak straszyła mnie, tak mnie męczyła!…

SITTAH

Jak? Czym?

RECHA

Ach! Biedna Daja!… już mówiłam,

4355

Że jest chrześcianką, więc z miłości musi

Dręczyć… należy do tych marzycieli,

Którym się zdaje, że poznali jednę,

Jedyną drogę, co do Boga wiedzie.

SITTAH

Teraz pojmuję!…

RECHA

4360

I dlatego sądzą,

Że obowiązkiem ich każdego zwracać

Na ową drogę. Jest to naturalne,

Bo jeśli wierzą, że to jest jedyna,

Prawdziwa droga, jakże pozostawiać

4365

Mogą na innej swych przyjaciół, którzy

Dążą do zguby i do potępienia?…

Chyba musieliby tych samych ludzi

Kochać, a razem nienawidzić. Toteż

Nie o to się dziś skarżyć na nią głośno

4370

Jestem zmuszona… Łkania jej, przestrogi,

Groźby, modlitwy, chętnie bym znosiła

I nadal jeszcze, bo gdym ich słuchała,

Dobre się myśli po mej głowie snuły…

I komuż wreszcie by to nie schlebiało,

4375

Że dla istoty innej jest tak drogim,

Iż ta istota drży z obawy, aby

W wieczności odeń nie być odłączoną.

SITTAH

To prawda…

RECHA

Ale… tego już za wiele,

4380

Tego odeprzeć niczym już nie mogę,

Ani słowami, ani cierpliwością.

SITTAH

Co? Czego?…

RECHA

Tego, co mi, jak powiada,

Teraz dopiero wyjawiła.

SITTAH

4385

Teraz?…

ŚwiątyniaRECHA

Tak, właśnie teraz, kiedyśmy z nią tutaj…

Koło opuszczonej przechodziły

Świątyni chrześcian. Ona nagle staje,

Zdaje się walczyć z sobą, wilgotnymi

4390

Oczyma patrzy w niebo, to znów na mnie…

Chodź — mówi wreszcie — tędy, przez ten kościół

Pójdziemy prosto… Idę, z dreszczem patrzę

Na rozpadnięte ściany… Ona staje…

Widzę, że jestem na zwalonych stopniach

4395

Ołtarza, który mchem już porósł. Co się

Działo tam ze mną, kiedy ona nagle,

Łzy rzewne lejąc, załamując ręce,

Do stóp mych padła…

SITTAH

Biedne dziecię!

RECHA

4400

Kiedy

Na Boga, co tam tylu modłów słuchał,

I tyle cudów czynił, zaklinała

Mnie… ze współczuciem zaklinała, abym

Miała nad sobą litość, lub przynajmniej

4405

Jej przebaczyła to, że jest zmuszoną

Odkryć przede mną, jakie prawa do mnie

Ma jej religia… Kościół…

SITTAH

do siebie

Nieszczęśliwa! …

Jam to przeczuła!

RECHA

4410

Żem ja z krwi chrześciańskiej…

Że jestem chrzczona… że nie jestem córką

Natana!… że on nie jest moim ojcem!…

O Boże! Boże!… on mym ojcem nie jest!…

Sitto! Ach! Sitto! Jam u nóg twych znowu…

SITTAH

4415

Recho! Nie! Powstań! Mój brat! Powstań, Recho!…

SCENA VII

Też same, Saladyn.

SALADYN

Cóż to się stało, Sitto?

SITTAH

Jest w rozpaczy,

O Boże!…

SALADYN

Któż to?

SITTAH

4420

Przecież wiesz…

SALADYN

To córka

Natana! Co jej?…

SITTAH

Przyjdź do siebie, dziecię!

Sułtan!

RECHA

czołgając się na kolanach, ze spuszczoną głową, do stóp Saladyna

4425

Nie wstanę! Nie! Nie wstanę wprzódy!

Nie spojrzę wprzódy w to oblicze, które

Sprawiedliwości i dobroci bożej

Jest nam odblaskiem…

SITTAH

Wstań!… wstań!…

RECHA

4430

Aż przyrzecze…

SALADYN

Wstań! Wstań, przyrzekam wszystko, co chcesz…

RECHA

Że mi

Zostawią ojca mego, a mnie jemu!…

Nie wiem dotychczas, kto chce być mym ojcem,

4435

I kto chcieć może… Nie chcę tego wiedzieć!…

Bo czyż krew tylko czyni ojcem?… Czyliż

Krew tylko?…

SALADYN

podnosząc ją

Teraz zrozumiałem! Któż to

Był tak okrutny, że mógł tobie samej,

4440

Mógł tobie samej mówić takie rzeczy?…

Czyż to sprawdzone?… dowiedzione?…

RECHA

Tak się

Zdaje, bo Daja mówi, że od mamki

Mojej wie o tym.

SALADYN

4445

Od twej mamki?

RECHA

Która

Konając, wyznać miała jej…

SALADYN

Konając! …

I bezprzytomna może!… Choćby wreszcie

4450

Prawdą to było, to krew, krew jedynie

Nie czyni jeszcze ojcem… Co najwięcej

Zwierzęcia ojcem czyni, co najwięcej

Nadaje pierwsze prawo do nabycia

Tego imienia… Więc się nie bój, dziecię!…

4455

Skoro dwóch ojców spiera się o ciebie,

Porzuć ich obu, weź trzeciego… mnie weź

Za swego ojca!

SITTAH

Uczyń tak, ach! Uczyń!

SALADYN

Ja będę dobrym ojcem, bardzo dobrym…

4460

Ale poczekaj! Mam myśl jeszcze lepszą!…

Co ci po ojcach?… Oni umierają!

Lepiej obejrzyj się za takim, kto by

Mógł żyć tak długo, jak ty… Czy takiego

Nie znasz?

SITTAH

4465

Rumienić się ją zmuszasz!

SALADYN

Tego

Właśnie pragnąłem. Bo rumieniec nawet

Brzydką twarz piękną czyni, czyżby pięknej

Nie miał piękniejszą jeszcze zrobić?… Właśnie

4470

Natana, ojca twego, czekam tutaj,

I kogoś jeszcze… Czy zgadujesz, kogo?…

Tutaj… wszak na to mi pozwolisz, Sitto?

SITTAH

Bracie!…

SALADYN

Przed tamtym, lube dziewczę, pewno

4475

Jeszcze się bardziej zarumienisz…

RECHA

Przed kim?

SALADYN

Oh! Obłudnico!… No, no, zblednij, zblednij,

Jeśli potrafisz i chcesz.

Wchodzi niewolnica i zbliża się do Sitty.

Czy to oni?

SITTAH

4480

Dobrze, niech przyjdą. Tak, to oni, bracie.

SCENA VIII

Ciż sami, Natan, Templariusz.

SALADYN

Ach! Moi drodzy przyjaciele! Tobie

Tobie, Natanie, muszę przede wszystkim

Powiedzieć, że już kiedy tylko zechcesz,

Możesz odebrać, coś mi dał…

NATAN

4485

Sułtanie!

SALADYN

Ja teraz nawet mógłbym ci sam służyć…

NATAN

Sułtanie!…

SALADYN

Przyszła karawana. Jestem

Taki bogaty, jak nie byłem dawno.

4490

Powiedz mi, może ci potrzeba złota

Na jakie wielkie przedsięwzięcie? Wiem ja,

Że i wy kupcy czasem nie miewacie

Gotówki nazbyt wiele.

NATAN

I dlaczegóż

4495

Otej drobnostce mówisz najprzód? Mam tu

Oko złzawione, które mi jest pilno

Osuszyć!

Zbliża się do Rechy.

Recho! Tyś płakała!… Co ci?

Przecieżeś jeszcze moją córką!

RECHA

4500

Ojcze!…

Mój ojcze!…

NATAN

Dosyć!… Wzajem pojmujemy

Siebie. Wesołą bądź, spokojną!… Jeśli

Twe serce twoim jeszcze jest, jeżeli

4505

Nic mu innego nie zagraża, ojciec

Twój jeszcze twym jest ojcem.

RECHA

Nikt! Nikt inny!…

TEMPLARIUSZ

Nikt inny! Zatem byłem w błędzie! Czego

Nie obawiamy się utracić, tego

4510

Nie posiadaliśmy i nie pragniemy!…

Dobrze! Tak! Dobrze!… To rzecz całą zmienia,

Natanie, to rzecz zmienia!… Saladynie!

Przybyliśmy na twe wezwanie, ale

W błąd wprowadziłem cię. Już nie potrzeba,

4515

Żebyś się trudził.

SALADYN

Jak porywczo znowu

Działasz, młodzieńcze! Czyliż ma ci wszystko

Iść w ręce samo? Chęci twe zgadywać?

TEMPLARIUSZ

Widziałeś przecież sam, sułtanie, przecież

4520

Słyszałeś!…

SALADYN

Tak jest. Ale to niedobrze,

Żeś tak niepewny był swej sprawy.

TEMPLARIUSZ

Teraz

Jestem jej pewny!

SALADYN

4525

Kto zbyteczne prawa

Rości z powodu najlepszego czynu,

Ten czyn ów cofa… To, coś wyratował,

Nie jest własnością twoją, bo inaczej

Zbójca, którego chciwość w płomień rzuca,

4530

Byłby podobnym tobie bohaterem.

Zbliża się do Rechy.

Chodź, moje dziecię, chodź!… Nie bądź zbyt srogą!…

Gdyby on mniej był dumnym, zapalonym,

Byłby cię pewno nie ratował… Niechże

Jedno za drugie mu się liczy… Chodź więc,

4535

Zawstydź go! Uczyń to, co należało

Uczynić jemu… Wyznaj mu swą miłość,

Oddaj się jemu, a jeżeli tobą

Pogardzi, albo jeśli kiedykolwiek

Zapomni o tym, że już przez to samo

4540

Więcej dla niego czynisz, niż on zrobił

Dla ciebie… Bo cóż zrobił on dla ciebie?…

Trochę okopcił się?… i cóż to znaczy?…

Jeśli zapomni o tym, to w nim nie ma

Duszy Assada… Jego tylko maskę

4545

Ma, a nie serce! Chodź więc!

SITTAH

Idź, idź, dziecię!

Dla twej wdzięczności i to poświęcenie

Niczym się wyda!

NATAN

Wstrzymaj się, sułtanie!…

4550

Wstrzymaj się, Sitto!…

SALADYN

Czemuż?

NATAN

Ktoś tu jeszcze

Ma prawo mówić!

SALADYN

Któż zaprzecza temu?…

4555

Tak… przybranemu ojcu służy prawo

Mówić, najpierwsze nawet, jeśli zechcesz…

Słyszysz?… o wszystkim wiem już!

NATAN

Nie o wszystkim! …

Ja nie o sobie mówię. Jest kto inny,

4560

Wcale [56] kto inny. Temu, Saladynie,

Głos przede wszystkim udziel.

SALADYN

Któż to?

NATAN

Brat jej!

SALADYN

Brat Rechy?

NATAN

4565

Tak jest!

RECHA

Brat mój? Więc mam brata?…

TEMPLARIUSZ

budząc się z zadumy

Gdzie? Gdzie on? Gdzie ten brat? Więc jeszcze nie tu?

Mieliśmy go tu zastać!…

NATAN

Cierpliwości!

TEMPLARIUSZ

z największą goryczą

4570

Potrafił ojca jej narzucić!… Miałby

Brata nie znaleźć?…

SALADYN

Znowu cios chybiony!…

Chrześcijaninie! Takie podejrzenie

Nędzne, Assada ust by nie splamiło!…

4575

Dobrze! Bądź takim dalej! …

NATAN

Przebacz mu to,

Sułtanie! Ja mu chętnie to przebaczam…

Któż wie, jak w miejscu jego, w jego wieku

Postępowalibyśmy? …

zbliżając się do niego, przyjaźnie

4580

Naturalna

To rzecz, Imięrycerzu… gdybyście mi byli

Od razu chcieli wyznać swe prawdziwe

Nazwisko…

TEMPLARIUSZ

Jak to?…

NATAN

4585

Nie jesteście Stauffen.

TEMPLARIUSZ

Któż zatem jestem?

NATAN

Nie jesteście Kurdem

Von Stauffen.

TEMPLARIUSZ

Kimże jestem?

NATAN

4590

Imię wasze

Leon von Filneck.

TEMPLARIUSZ

Jak to?…

NATAN

Was to dziwi?…

TEMPLARIUSZ

Zapewne! Któż tak twierdzi?…

NATAN

4595

Ja tak twierdzę,

I wiele jeszcze rzeczy twierdzić mogę,

Choć nie oskarżam was o kłamstwo…

TEMPLARIUSZ

Jak to?

NATAN

Być może także, że i tamto imię

4600

Nosicie prawnie…

TEMPLARIUSZ

Tak i mnie się zdaje…

na stronie

To Bóg mu natchnął te wyrazy.

NATAN

Wasza

Matka z Stauffenów pochodziła rodu.

4605

Jej brat, a wuj wasz, który was wychował,

I u którego was pozostawili

Wasi rodzice w Niemczech, gdy ich ostry

Klimat wypędził stamtąd, ten w istocie

Zwał się von Stauffen, ten miał Kurd na imię,

4610

I jako syna mógł was adoptować…

Czyście od dawna z nim się rozłączyli?

Czy żyje jeszcze?

TEMPLARIUSZ

Cóż wam powiem na to?

Natanie! Prawda, co mówicie! Tak jest!

4615

Lecz on nie żyje. Ja przybyłem tutaj

Wraz z ostatnimi posiłkami, które

Nasz zakon ściągnął z Europy… Ale

Jakiż to związek mieć by mogło z bratem

Rechy?…

NATAN

4620

Wasz ojciec…

TEMPLARIUSZ

Jak to? Więc i jego

Znaliście?…

NATAN

Był on moim przyjacielem.

TEMPLARIUSZ

Był przyjacielem waszym? Czy podobna,

4625

Natanie?…

NATAN

Zwał się Wolf von Filneck, Niemcem

Jednakże nie był.

TEMPLARIUSZ

Więc i o tym wiecie?

NATAN

Tylko żonaty z Niemką, matką waszą,

4630

Krótki czas tylko w Niemczech z nią przebywał…

Następnie…

TEMPLARIUSZ

Ani słowa więcej? Błagam

Was o to!… Ale mówcież, gdzież ten

Brat Rechy?…

NATAN

4635

Bratem Rechy wy jesteście!

TEMPLARIUSZ

Ja?…

RECHA

On mym bratem?…

SITTAH

To rodzeństwo?

SALADYN

Oni

4640

Rodzeństwo?…

RECHA

zbliżając się do Templariusza

Ah! mój bracie!…

TEMPLARIUSZ

cofając się

Ja jej bratem!

RECHA

wstrzymując się i zwracając do Natana

To być nie może! Nie! Bo jego serce

Nic o tym nie wie!… Boże! My jesteśmy

4645

Oszuści!…

SALADYN

do Templariusza

Jak to? To oszuści?… Czyliż

Możesz tak myśleć?… Ty tak myślisz?… Chyba

Tyś sam oszustem, bo jest kłamstwem w tobie

Wszystko: postawa, głos i twarz!… Nie uznać

4650

Podobnej siostry! Idź!..

TEMPLARIUSZ

zbliżając się do niego z pokorą

O! Źle nie tłumacz

Mego zdziwienia, Saladynie! W chwili

Takiej zapewne nigdy nie widziałeś

Swego Assada, a więc nie potępiaj

4655

Mnie, ani jego!

śpiesząc do Natana

Coście mi zabrali,

To oddajecie pełną dłonią!… Więcej

Dajecie nawet, niżeście mi wzięli!

Tak! Nieskończenie więcej!..

ściskając Rechę

4660

Siostro moja!

O siostro! Siostro moja! Recho!

NATAN

Blanda

Von Filneck!…

TEMPLARIUSZ

Blanda! Blanda! Więc nie Recka?

4665

Nie wasza Recha? Więc ją odpychacie?…

Więc jej dajecie znów chrześciańskie imię?…

Czyż to z przyczyny mojej?… O Natanie!…

Czemuż ma za to cierpieć ona? Ona?…

NATAN

Co znów?… O dzieci moje! Moje dzieci!…

4670

Czyż brat mej córki nie jest także moim

Synem… jeżeli chce…

SALADYN

pozostawiając ich we wzajemnych uściskach, zbliża się ze zdumieniem i niepokojem do Sitty

Co powiesz, siostro?…

SITTAH

Jestem wzruszona!

SALADYN

Mnie przejmuje drżeniem

4675

Myśl, że doznamy większych jeszcze wzruszeń.

Przygotuj umysł do nich, jeśli możesz.

SITTAH

Jak to?

SALADYN

Natanie! Jeszcze słowo! Słowo!

Przystępuje do Natana i rozmawia z nim po cichu; tymczasem Sittah zbliża się do rodzeństwa z oznakami współczucia

Słuchaj, Natanie, czyliż nie mówiłeś…

NATAN

4680

Czego?

SALADYN

Że ojciec Rechy nie był z rodu

Niemcem… Któż zatem był i skąd pochodził?

NATAN

Tej tajemnicy nigdy mi nie zwierzył,

Z ust jego nie wiem o tym…

SALADYN

4685

Ale nie był

Z Zachodu? Frankiem?

NATAN

Z tym się nie ukrywał!

Najchętniej mówił mową perską.

SALADYN

Perską?

4690

Perską? I czegóż więcej jeszcze trzeba?…

To on!

NATAN

Kto?

SALADYN

Brat mój! Tak jest! On! Mój Assad

Z pewnością.

NATAN

4695

Skoro sam na domysł wpadasz,

To w tej książeczce znajdziesz potwierdzenie.

Oddaje mu książeczkę.

SALADYN

otwierając ją szybko

A! Jego pismo! Także je poznaję!…

NATAN

Nic jeszcze nie wiesz! Od twej woli tylko

Zawisło [57], czego chcesz się stąd dowiedzieć!

SALADYN

przejrzawszy książeczkę

4700

Co? Ja bym nie chciał dzieci mego brata

Uznać za moją krew, za moje dzieci?

Ich bym nie uznał? Tobie je zostawił?

To one, Sitto, tak, to one! One!

Tak! To są moje… mego brata dzieci!

Rzuca się w ich objęcia.

SITTAH

podobnież

4705

Co słyszę?… Ale mogłoż być inaczej?

SALADYN

do Templariusza

Teraz, uparty chłopcze, musisz, musisz

Mnie kochać!

do Rechy

Chcesz, czy nie chcesz, czym być chciałem,

Jestem dla ciebie…

SITTAH

4710

Tak! I ja, me dzieci!

SALADYN

do Templariusza

Synu! Mój synu! Mój Assadzie! Synu

Mego Assada!

TEMPLARIUSZ

Ja z twej krwi pochodzę!

A więc te bajki, które mi prawiono

4715

W dzieciństwie moim, nie snem tylko były!

Pada mu do nóg.

SALADYN

podnosząc go

Patrzcie! Niedobry! Więc coś słyszał o tym,

I swym mordercą chciał mnie zrobić! Czekaj!

Ściskają się w milczeniu. Zasłona spada.

Przypisy

[1]

bawić (daw.) — przebywać. [przypis edytorski]

[2]

emir — dowódca wojskowy a. zarządca prowincji w krajach arabskich. [przypis edytorski]

[3]

mameluk — żołnierz gwardii przybocznej. [przypis edytorski]

[4]

zgorzeć (daw.) — spłonąć. [przypis edytorski]

[5]

przyroda — przyrodzenie, natura, charakter. [przypis edytorski]

[6]

bawić (daw.) — przebywać. [przypis edytorski]

[7]

chimera — tu: wyobrażenie. [przypis edytorski]

[8]

chrześcianin — dziś popr.: chrześcijanin. [przypis edytorski]

[9]

cęgi — dziś popr. forma N.lm: cęgami. [przypis edytorski]

[10]

muzułman — dziś popr.: muzułmanin. [przypis edytorski]

[11]

derwisz — pobożny wędrowny żebrak muzułmański. [przypis edytorski]

[12]

niepodobna (daw.) — nieprawdopodobne, niemożliwe. [przypis edytorski]

[13]

Saladyn (1138–1193) — wódz i polityk muzułmański. [przypis edytorski]

[14]

lichwa — pożyczanie pieniędzy na procent, zwykle zawyżony; tu: procent. [przypis edytorski]

[15]

defterdar — odpowiednik ministra finansów w państwach muzułmańskich. [przypis edytorski]

[16]

laik — tu: zakonnik bez święceń. [przypis edytorski]

[17]

wymiarkować (daw.) — zrozumieć, zorientować się. [przypis edytorski]

[18]

chrześciaństwu — dziś popr. forma C.lp: chrześcijaństwu. [przypis edytorski]

[19]

czyli — czy z partykułą pytajną -li. [przypis edytorski]

[20]

Maronita — członek wspólnoty chrześcijańskiej, która powstała w VI w. [przypis edytorski]

[21]

rad (daw.) — zadowolony. [przypis edytorski]

[22]

pomnieć (daw.) — pamiętać. [przypis edytorski]

[23]

płonny — jałowy, nic nieznaczący. [przypis edytorski]

[24]

zadawalniać się — dziś popr.: zadowalać się. [przypis edytorski]

[25]

niepodobna (daw.) — nieprawdopodobne, niemożliwe. [przypis edytorski]

[26]

I teraz jeszcze o nie stoję! — sens: i jeszcze teraz zależy mi na nim. [przypis edytorski]

[27]

wcale (daw.) — całkiem. [przypis edytorski]

[28]

juczny — tu: obładowany. [przypis edytorski]

[29]

nazad (reg.) — z powrotem. [przypis edytorski]

[30]

łuszczka — łuska. [przypis edytorski]

[31]

że się na ciebie mogę spuścić — sens: że mogę na tobie polegać. [przypis edytorski]

[32]

defterdar — odpowiednik ministra finansów w państwach muzułmańskich. [przypis edytorski]

[33]

wystawić sobie (daw.) — wyobrazić sobie. [przypis edytorski]

[34]

partia […] była ustawiona — pozycja była solidna, dziś mówi się: „dawała się ustać”. [przypis edytorski]

[35]

lichwa — pożyczanie pieniędzy na procent, zwykle zawyżony. [przypis edytorski]

[36]

czyli — czy z partykułą -li. [przypis edytorski]

[37]

łapka — tu: pułapka. [przypis edytorski]

[38]

rad (daw.) — zadowolony. [przypis edytorski]

[39]

wcale (daw.) — całkiem. [przypis edytorski]

[40]

zakon (daw.) — prawo. [przypis edytorski]

[41]

bawić (daw.) — przebywać. [przypis edytorski]

[42]

niepodobieństwo (daw.) — coś nieprawdopodobnego a. niemożliwego. [przypis edytorski]

[43]

swoję — dziś popr.: swoją. [przypis edytorski]

[44]

przekładać — właśc. przedkładać, uznawać za ważniejsze. [przypis edytorski]

[45]

płonka — gałązka bez owoców. [przypis edytorski]

[46]

pro i contra (łac.) — za i przeciw. [przypis edytorski]

[47]

apostazja — odrzucenie wiary religijnej przez osobę ochrzczoną. [przypis edytorski]

[48]

Bonafides — imię znaczące: łac.: dobrej wiary. [przypis edytorski]

[49]

czyli — czy z partykułą -li. [przypis edytorski]

[50]

Gennistan — prawdop.: kraina dżinnów. [przypis edytorski]

[51]

jamerlonk (niem.) — rodzaj płaszcza. [przypis edytorski]

[52]

niepodobna (daw.) — nieprawdopodobne, niemożliwe. [przypis edytorski]

[53]

brewiarz — książka zawierająca modlitwy i czytania dla duchownych na każdy dzień tygodnia. [przypis edytorski]

[54]

bawić (daw.) — przebywać. [przypis edytorski]

[55]

znaki — dzis popr. forma N.lm: znakami. [przypis edytorski]

[56]

wcale (daw.) — całkiem. [przypis edytorski]

[57]

zawisnąć (daw.) — zależeć. [przypis edytorski]

Dramat Gottholda Ephraima Lessinga z 1779 roku, napisany po tym, jak cenzura zabroniła mu dalszej polemiki z teologiem Johannem Melchiorem Goeze.

Sztuka jest pochwałą tolerancji religijnej, a jej centralnym dla wymowy ideowej punktem jest przypowieść o cudownym pierścieniu, którym ojciec miał obdarować ukochanego syna. Ponieważ nie mógł się zdecydować na żadnego z trzech potomków, wręczył im wszystkim identyczne pierścienie, więc nie było wiadomo, który jest cudowny. Tak samo zdaniem Lessinga nie można rozróżnić, która z trzech wielkich religii monoteistycznych (judaizm, chrześcijaństwo czy islam) jest prawdziwa.

Te i inne rozważania filozoficzne i teologiczne opakowane zostały w schemat fabularny, w którym młody templariusz ułaskawiony przez Saladyna zakochuje się w Resze, córce Natana – zaś w ostatnim akcie okazuje się bratankiem Saladyna i bratem Rechy.

Spis treści

Gotthold Ephraim LessingNatan mędrzecPoemat dramatyczny w pięciu aktachtłum. Anastazy Kwiryn

OSOBY:

AKT I

SCENA I

DAJA

NATAN

DAJA

NATAN

DAJA

NATAN

DAJA

NATAN

DAJA

NATAN

DAJA

NATAN

DAJA

NATAN

DAJA

NATAN

DAJA

NATAN

DAJA

NATAN

DAJA

NATAN

DAJA

NATAN

DAJA

NATAN

DAJA

NATAN

DAJA

NATAN

SzaleństwoDAJA

NATAN

DAJA

NATAN

DAJA

NATAN

DAJA

NATAN

DAJA

NATAN

DAJA

NATAN

OpiekaDAJA

NATAN

DumaDAJA

NATAN

DAJA

NATAN

DAJA

NATAN

DAJA

NATAN

DAJA

NATAN

DAJA

NATAN

DAJA

SCENA II

RECHA

NATAN

RECHA

NATAN

RECHA

NATAN

RECHA

NATAN

RECHA

NATAN

RECHA

NATAN

DAJA

NATAN

RECHA

NATAN

DAJA