Gotthold Ephraim LessingNatan mędrzecPoemat dramatyczny w pięciu aktachtłum. Anastazy Kwiryn

To on! To Natan!… Bóg niech przyjąć raczy

Dzięki, że wreszcie powracacie do nas.

Tak, Dajo, dzięki Bogu! Ale czemu

Powiadasz: wreszcie? Czyż wprzód wrócić chciałem?

Czyż wrócić mogłem?… Wszakże z Babilonu

Do Jeruzalem, gdy kto zbaczać musi

W prawo i w lewo, jest mil najmniej dwieście,

A ściągać długi nie jest interesem

Tak do zrobienia łatwym.

O Natanie!

Do jakiej nędzy moglibyście byli

Dojść tutaj!… Dom wasz…

Uległ pogorzeli.

o tym słyszałem już… Daj Boże, żebym

Słyszał już wszystko, co mam słyszeć jeszcze.

Niewiele brakło, żeby zgorzał[4] cały.

Naówczas, Dajo, wznieślibyśmy nowy

I wygodniejszy.

Prawda. Lecz w pożarze

O włos, że Recha także nie straciła

Życia!

Ojciec, Córka, StrachKto? Recha moja? Ona? Ona?

Tegom nie słyszał!… Ha! więc byłbym domu

Nie potrzebował!… Więc o włos, powiadasz,

Że nie spłonęła?… Ha! Spłonęła może!

Może zginęła w tym pożarze?… powiedz!

Mówże!… Od razu zabij mnie, a dłużej

Nie dręcz… A zatem tak? Spłonęła?

Gdyby

Tak było, czyżbym ja wam to mówiła?

Czemuż więc straszysz mnie?… O Recho, Recho!

O Recho moja!

Wasza? Wasza Recha?

Czyliż nie było zawsze mym zwyczajem

To dziecko moim zwać?

Czy równym prawem

Zowiecie swoim wszystko to, co macie?

Nie większym! Wszystko dała mi przyroda[5]

I szczęście, tylko własność tę jedyną

Zawdzięczam cnocie.

Jakże mi, Natanie,

Drogo za dobroć swą każecie płacić!

Jeżeli dobroć, co ma takie cele,

Dobrocią można nazwać!

Takie cele?…

Jakież to, Dajo?

Nie sumienie…

Dajo,

Pozwól, że najprzód ci opowiem…

Moje

Sumienie, mówię…

Jaką w Babilonie

Piękną materię ci kupiłem! Śliczna,

I w najpiękniejszym guście! Nie przywożę

Dla Rechy nawet nic wyszukańszego!

I cóż to znaczy, gdy sumienie moje —

Muszę to wyznać — już się nie da dłużej

Zagłuszać!

Pozwól, pilno mi zobaczyć,

Czy będą ci się podobały sprzączki,

Kolczyki, pierścień, oraz łańcuch, którem

Kupił w Damaszku…

Wyście zawsze tacy!

Pragniecie tylko darzyć, tylko darzyć!

Więc przyjm tak chętnie dary, jak je daję.

I milcz.

I milczeć! Któż by wątpił o tym,

Natanie, żeście hojni i uczciwi?

A jednak…

Jednak jestem tylko Żydem!

Co? Czyś to mówić chciała?

Co chcę mówić,

Wiecie wy lepiej.

A więc milcz!

Ja milczę.

Co tu na bożą zasługuje karę,

Czego nie mogę ani nie dopuścić,

Ani odmienić, niechaj na was spadnie.

Niech spadnie na mnie!… Lecz gdzież ona? Dajo!

Jeśli mnie łudzisz!… Czyliż wie już o tym,

Że przyjechałem?

Was się spytać o to!

Dotąd jej nerwy jeszcze drżą z przestrachu

I dotąd pożar jej fantazja plącze

W obrazy swoje. Duch jej śpi na jawie,

A we śnie czuwa: raz mniej niż zwierzęciem

Zda się, a czasem więcej niż aniołem.

Biedna! Czymżeśmy, ludzie!

Dzisiaj rano

Leżała, oczy zamknąwszy, jak martwa.

Nagle się zrywa, woła: „Słuchaj, słuchaj!

Przyszły wielbłądy mego ojca… Słyszysz?

To jego luby głos!…” I znów zamknęła

Oczy, a głowa, którą podpierała

Ręką, opadła na poduszki… Biegnę

Do drzwi i patrzę: to wy! Wy wracacie!…

Cóż w tym dziwnego? Dusza jej bawiła[6]

Przy was i przy nim cały czas.

I przy nim?

Jak to? i przy kim?

Przy tym, co z pożaru

Ją wyratował.

Któż to był? Kto? Gdzie on?

Kto mi ocalił moją Rechę? Któż to?

Młody templariusz, przed kilkoma dniami

Przyprowadzony tutaj jako jeniec,

Którego sułtan ułaskawił.

Jak to?

Sułtan Saladyn podarował życie

Templariuszowi? A więc mniejszym cudem

Nie byłbyś Rechy mej ocalił, Boże?

Gdyby on nie był chciał narazić życia,

Które odzyskał tak niespodziewanie,

Byłoby po niej.

Gdzież on? Dajo! Powiedz,

Gdzie ten szlachetny człowiek? Do nóg jego

Prowadź mnie! Skarby, którem wam zostawił,

Wszakże mu dałyście? Dałyście wszystkie?

I więcej mu przyrzekłyście? Wiele więcej?

Jakżeśmy mogły?

Nic? Nic?

Nie wiadomo,

Skąd przyszedł. Dokąd poszedł, nie wiadomo.

Nie znając wcale domu, tylko uchem

Wiedziony, w swoim rozpostartym płaszczu,

Przez dym i płomień śmiało szedł za głosem,

Który o pomoc wołał. Już się zdało,

Że zginął, kiedy z śród płomieni nagle

Wyszedł, unosząc ją ramieniem silnym,

I niewzruszony, zimny wobec dzięków,

Złożył swą zdobycz, między lud się wcisnął,

I znikł.

Spodziewam się, że nie na zawsze.

Ujrzałyśmy go znowu dni następnych,

Jak się przechadzał w cieniu palm, którymi

Jest otoczony grób Zmartwychwstałego.

Ja przystąpiłam doń i dziękowałam,

I zaklinałam, by odwiedzić zechciał

Biedną istotę, co spoczynku nie ma,

Póki dziękczynnych łez swych nie wypłacze

U jego kolan.

I cóż?

Nadaremnie!

Na prośby głuchym został, i wyszydził

Mnie bez litości…

To cię odstraszyło…

Bynajmniej! Co dzień doń przystępywałam

On co dzień szydził ze mnie jednakowo.

Com wycierpiała odeń już! I czego

Z chęcią nie zniosłabym!… Od dawna przecież

Już nie przychodzi więcej pod te palmy,

Co ocieniają grób naszego Pana…

Nikt nie wie, gdzie się podział. Was to dziwi

I zastanawia?

Myślę o tym, jaki

Wpływ to wywarło na umyśle Rechy.

Serce, RozumTak się wzgardzoną widzieć, i przez tego,

Którego serce każe cenić drogo;

Być odepchniętą tak, i pociąganą

Zarazem. Sądzę, że w podobnym razie

Serce i głowa długo walczyć muszą,

Czy ma zwycięstwo odnieść wstręt do ludzi,

Czy cichy smutek? Często nie zwycięża

Żadne z nich, tylko w walkę ich się miesza

Bujna fantazja, tworząc marzycieli,

U których głowa pełni serca rolę,

A serce głowy!… Smutna to zamiana!

Taki wypadek, jeśli się nie mylę,

Musiał zajść z Rechą… Ona marzy…

Marzy,

Tak słodko jednak, lubo…

Ale marzy!

Jedna z jej… chimer[7] — jeśli tak je zwiecie —

Jest jej szczególniej godną. Ów templariusz

Nie ziemską dla niej jest istotą, ale

Aniołem owym, pod którego pieczę

Oddane było serce jej od dziecka.

Spłynął on do niej z chmury, co go zawsze

Okrywa, którą nawet wśród płomieni

Był otoczony, i wziął templariusza

Postać… Nie śmiejcie się z niej!… Kto wie?… Albo,

Choć w was to budzi uśmiech, pozostawcie

Jej to marzenie, w którym się jednoczą

W jedno miłości koło: Żyd, chrześcianin[8]

I muzułmanin… Jest to tak przyjemne

Marzenie!

Dla mnie także jest przyjemnym!

Idź, dobra Dajo, idź i spójrz, co robi,

Czy mówić mogę z nią. Poszukam potem

Tego dzikiego i tak gniewliwego

Anioła stróża, a jeżeli jeszcze

Na tym padole bawi, wzniosłe czyny

W tak szorstki sposób pełniąc, to go znajdę

I przyprowadzę tu!

Zadanie trudne

Przedsiębierzecie…

Wówczas obłęd miły

Ustąpi miejsca prawdzie milszej jeszcze;

Bo wierz mi, Dajo, zawsze człowiekowi

Człowiek jest milszym od anioła. Toteż

I ty się na mnie nie rozgniewasz pewnie,

Jeśli uzdrowię naszą marzycielkę.

Tacy jesteście dobrzy, a zarazem

Tacy złośliwi!… Idę!… Ach! lecz patrzcie!…

To ona!…

Tyżeś, tyżeś to, mój ojcze?

Sądziłam, żeś tu naprzód wysłał tylko

Swój głos. Gdzież byłeś? Jakież to pustynie,

Góry i rzeki z sobą nas dzieliły?

Słyszałam prawie oddech twój, a przecież

Nie pośpieszyłeś Rechy twej uściskać;

Tej Rechy, która omal nie spłonęła!

Omal, o mało, ledwie! Nie drżyj, ojcze!

To brzydka bardzo śmierć, w płomieniach zginąć!

Och!

Moje dziecię, moje dziecię drogie!

Ty tam musiałeś przez Eufrat, Tygrys,

Jordan, i kto wie jakie jeszcze wody

Brodzić… Och! Jakże często ja o ciebie

Drżałam, dopóki sama się tak blisko

Ognia nie tknęłam. Ale odkąd płomień

Był mnie tak bliski, śmierć wśród fal zda mi się

Ochłodą, czarem, ocaleniem. Jednak

Tyś nie utonął, ja zaś nie zginęłam

Wśród ognia. Będziem sobą się cieszyli

I chwałę Bogu damy! On niósł ciebie

I czółno twoje, na niewidzialnego

Anioła skrzydłach, przez zdradliwe prądy,

On dał znak także aniołowi memu,

By mnie widzialny na swych skrzydłach białych

Przeniósł przez płomień.

Na swych skrzydłach białych!

Tak, tak! To biały płaszcz, co templariusza

Okrywał.

On to mnie widzialnie przeniósł

Przez płomień, skrzydłem swoim owiewany.

Zatem anioła mogłam oko w oko

Widzieć, anioła mego.

Byłoby to

Godnym mej Rechy, i nie znalazłaby

Piękności więcej w nim, niż on w niej samej.

Komuż to schlebiasz, ojcze? Aniołowi

Czy sobie?

Jednak, chociażby to tylko

Zwyczajny człowiek, człowiek, jakich co dzień

Spotykasz, taką oddał ci usługę,

Musiałby stać się w oczach twych aniołem,

I stałby się nim pewnie…

Nie, nie takim.

On był aniołem! Nie! On rzeczywistym,

On rzeczywistym był z pewnością!… Czyżeś

Mnie sam nie uczył, że są aniołowie?

Czyś mnie nie uczył, że Bóg może czynić

Cuda dla takich, którzy go kochają?

A ja go kocham przecież.

I on ciebie

Kocha i cuda czyni w każdej chwili

Dla ciebie i dla bliźnich twoich. Tak jest,

Przez całą wieczność wciąż je dla was czynił.

Wierzę w to chętnie.

CudJak to? Więc dlatego,

Że to zwyczajnie brzmi i naturalnie,

Iż cię templariusz wyratował, ma to

Już nie być cudem? Nie! Największym z cudów,

Że powszednimi tak się dla nas mogły

Stać rzeczywiste i prawdziwe cuda!

I gdyby nie ten cud ogólny, to by

Człowiek myślący rzadko uznał cudem

To, co zwać cudem mogą tylko dzieci,

Które się gapią na to, co niezwykłe,

I za nowością tylko gonią.

Chcecież

Jej biedny umysł, i tak naprężony,

Subtelnościami tymi do ostatka

Obłąkać?

Daj mi pokój!… Dla mej Rechy

Nie dosyć wielkim zdaje się to cudem,

Że ją ocalił z ognia człowiek taki,

Który sam musiał wprzód być ocalony

Przez cud… niemały cud! Bo czyż słyszano,

Żeby Saladyn kiedy podarował

Templariuszowi życie? By templariusz

Chciał jego łaski? Albo się spodziewał,

By mu za wolność swą chciał dać w zamianę

Bodaj skórzany pas, na którym nosi

Swój miecz lub sztylet?

To przemawia właśnie

Za moim zdaniem, ojcze. Z tej przyczyny

Nie był on wcale templariuszem, tylko

Postać tę przybrał. Czyliż do niewoli

Wzięty templariusz przybył kiedykolwiek

Po co innego do Jerozolimy,

Jak po śmierć pewną? Czyliż chodził wolno

Po Jeruzalem? Jakże mógł z nich który

Mnie wyratować w nocy?

Ho! Jak zręcznie!

Teraz ty, Dajo, przemów. Wszak mówiłaś,

Że sprowadzono go tu jako jeńca?

Coś więcej musisz wiedzieć bez wątpienia.

No, tak. Tak mówią, lecz zarazem mówią,

Że mu Saladyn podarował życie,

Bo w jego twarzy znalazł rysy brata,

Którego niegdyś kochał bardzo. Brat ten,

Jak powiadają, już od lat dwudziestu

Nie żyje. Nie wiem, jakie nosił imię,

Nie wiem, gdzie podział się… To wszystko razem

Zda się tak dziwnym, nieprawdopodobnym,

Że w tym zapewne słowa prawdy nie ma…

Dlaczegóż, Dajo, nieprawdopodobnym

To ci się zdaje? Czyliż nie dlatego,

Że wolisz wierzyć w to, co jest mniej jeszcze

Prawdopodobne? Czemużby Saladyn,

Który tak kocha swe rodzeństwo całe,

Nie miał mieć w młodszych latach swoich brata,

Ukochanego bardziej niźli inni?

Czyż być nie może dwóch podobnych twarzy?

Nie może obraz rysów trwać w pamięci?

Czyż przypomnienie nie wywiera wrażeń?

Gdzież tu jest, w czym tu jest niepodobieństwo?

Co, mądra Dajo? Więc to jest dla ciebie

Nie cudem wcale, tylko w twoje cuda

Koniecznie trzeba, warto jest uwierzyć?

Szydzicie ze mnie!

Bo ty ze mnie szydzisz.

BógMimo to jednak, twoje ocalenie,

Recho, zostaje cudem, który zdziałać

Mógł Ten jedynie, co postanowienia

Najstalsze królów i najniezmienniejsze

Najsłabszej nici poruszeniem zwala,

Są bowiem przed Nim głupstwem i błahością.

Ojcze mój, ojcze, jeśli jestem w błędzie,

Wiesz, że niechętnie bym w nim trwała.

Czyli,

Że chętnie przyjmiesz prawdę. Zważ więc tylko

Wydatność większa albo mniejsza czoła,

Inakszy zarys nosa, brwi osada

Nieco odmienna na czołowej kości,

Jeden rys, zmarszczka, zgięcie, kąt, nic jedno

W twarzy jakiegoś Europejczyka,

I to wystarcza, by cię tutaj, w Azji,

Ocalić z ognia! Czyż to nie jest cudem?

Jeśli koniecznie cudu wam potrzeba,

Po co anioła trudzić?

Cóż to szkodzi,

Natanie? — Jeśli mówić mi jest wolno,

Milej jest zawsze mniemać, że ratunek

Winniśmy niebu, a nie człowiekowi.

Czyż tak mniemając, nie jesteśmy bliżsi

Pierwszej przyczyny ocalenia?

Pycha!

Nic tylko pycha!… Garnek z prostej gliny

Pragnie, ażeby z żaru go wyjęto

Srebrnymi cęgi[9], by mu się zdawało,

Że sam jest srebrny. Ba! Co szkodzi, mówisz?

Ja spytam, jaką korzyść to przynosi,

Bo twoja bliższość pierwszych, boskich przyczyn,

To niedorzeczność tylko lub bluźnierstwo.

Ale to szkodzi, tak jest, zawsze szkodzi.

Słuchajcie tylko. Wszakże tej istocie,

Co ocaliła cię, czy to był człowiek,

Czy anioł, pragniesz szczerze oddać wzajem

Jakieś usługi, jak najwięcej usług?

Nieprawdaż? Anioł, Kondycja ludzkaJakież można aniołowi

Oddać usługi? Można mu dziękować,

Można doń wzdychać, modlić się, w zachwycie

Przed nim upadać, w święto jego pościć,

Dawać jałmużny — więcej już nic. Otóż

Mnie się wydaje, że na tym wy same

Większe korzyści niż on odnosicie.

Wasze go posty nie utuczą wcale,

Wasze jałmużny jego nie zbogacą,

Ani wasz zachwyt go nie uszczęśliwi,

Ani go większym zrobi ufność wasza.

Czy tak? To wszystko tylko dla człowieka.

Zaprawdę, człowiek więcej sposobności

Byłby nam podał, by dlań coś uczynić,

A Bóg wie, żeśmy szczerze jej pragnęły!

Ale on nie chciał nic, nie potrzebował

Nic, tak stanowczo, tak sam starczył sobie,

Jak aniołowie tylko starczyć mogą.

Wreszcie, gdy zniknął…

Zniknął? … jak to zniknął?

Nie pokazuje się już pod palmami!

Czyście szukały go gdzie indziej jeszcze?

Nie szukałyśmy.

Jak to? Nie? Nie, Dajo?

To wielka szkoda!… Marzycielstwo wasze

Jest okrucieństwem! A jeśli… a jeśli

Anioł ten… chory?

Chory!

Chory! Gdzieżby!

Jakiż dreszcz zimny mnie przebiega, Dajo!

Skroń rozpaloną miałam, teraz czuję,

Że lodowata.

Jest on cudzoziemcem,

Nie przywykł jeszcze do klimatu tego,

Jest młody, nie mógł jeszcze się wzwyczaić

Do obowiązków twardych swego stanu,

Do nocnych czuwań, głodu.

Dajo! Dajo!

To jest Natana tylko przypuszczenie.

Więc teraz leży sam, bez przyjaciela

I bez pieniędzy, by przyjaciół kupić.

Ach! Ojcze!

Leży bez opieki, rady,

Bez przychylnego głosu, przeznaczony

Na pastwę cierpień, na łup śmierci!

Gdzie? Gdzie?

On, co dla takiej, której nie znał, ani

Nie widział przedtem… cóż stąd? To był człowiek!

Rzucił się w ogień!

Litość nad nią miejcie,

Natanie!

On, co nie chciał ocalonej

Ujrzeć, ażeby dzięków jej oszczędzić!

Natanie! Litość! Litość nad nią miejcie!

On, co zobaczyć nie chciał jej i potem

Chyba w tym razie, gdyby mu wypadło

Powtórnie wyrwać ją z płomieni… Ale

Cóż to jest wszystko? Był to tylko człowiek!

Słuchajcie! Patrzcie!

On! On, bliski zgonu.

Jedyny balsam ma we świadomości

Swojego czynu!

Dość! Przestańcie! To ją

Zabija! Patrzcie!

Tyś jego zabiła!…

Mogłaś go zabić!… Recho! Recho moja!…

Ja ci lekarstwo, nie truciznę daję!…

Bóg, SprawiedliwośćOn żyje, żyje!… Przyjdź do siebie!… Nawet

Nie chory! Nawet nie jest chory!

Pewno?…

Żyje? Nie chory?…

Żyje niezawodnie!

Bo Bóg za dobro, które tu spełniamy,

Nagradza tutaj jeszcze. Widzisz teraz,

Że nie tak trudno jest pobożnie marzyć,

Jak dobrze czynić. Kondycja ludzkaJakże często ludzie

Leniwi w święte bawią się marzenia,

Ażeby tylko… choć zamiaru tego

Nie są świadomi… aby tylko czynów

Dobrych nie spełniać!

Ach! Mój ojcze! Nigdy

Już nie zostawiaj twojej Rechy samą!

Nieprawdaż, może on wyjechał tylko?

Tak… niezawodnie… Patrzcie, tam w oddali

Jakiś muzułman[10] wpatrzył się ciekawie

W moje wielbłądy objuczone. Czyliż

Znacie go?

To jest derwisz[11] wasz.

Kto?

Derwisz,

Co z wami w szachy grywa.

To on? Hafi?…

To jest Al-Hafi?

Teraz jest sułtana

Skarbnikiem.

Jak to? On? Al-Hafi? Znowu

Zaczynasz marzyć! Tak… to on w istocie

Zbliża się do nas. Idźcie już do domu!

Cóż to usłyszę?

Wytrzeszczajcie oczy

I patrzcie na mnie!

Tyżeś to, czy nie ty?

W tym świetnym stroju, derwisz?

Cóż dziwnego?

Czyż się już zrobić nie da nic z derwisza?

To prawda. Ale mnie się wydawało,

Że derwisz, prawy derwisz, nie pozwoli

Nic robić z siebie.

Na proroka! Zatem

Chyba nieprawym jestem… Ale skoro

Kto musi…

Musi derwisz? Derwisz musi?

Nikogo zmusić niepodobna[12], czyżby

Derwisza zmusić można? I do czego?

Do tego, o co bardzo jest proszony,

A co sam uzna dobrem. To derwisza

Jest obowiązkiem spełnić.

Tak, na Boga!

Prawdęś powiedział. Chodź, niech cię uściskam,

Człowieku! Wszakżeś moim przyjacielem?

Więc nie spytacie nawet, czym zostałem?

Pomimo tego, czym zostałeś?

Czyliż

Stać się nie mogłem w stroju tym hultajem,

Z którym wejść w przyjaźń brakłoby wam chęci?

Jeśli derwisza serce ci zostało,

To się nie lękam o to. Tym hultajem,

Paradnie strojnym, może wtedy tylko

Być twoja suknia.

Ona też wymaga

Poszanowania. No, i jak myślicie,

Czym bym na waszym mógł był zostać dworze?

Derwiszem, niczym więcej. Przy tym może

Jeszcze kucharzem.

Tak jest! Bym mej sztuki

Zapomniał u was. Więc kucharzem? Czemu

I nie piwniczym? No, nie zaprzeczycie,

Że mnie Saladyn[13] poznał lepiej, skoro

Dał mi skarbnika urząd.

On? U siebie?

Tak, ale tylko przy podręcznym skarbie,

Albowiem główny wciąż ma ojciec jego

W zawiadywaniu; ja domowy tylko.

Dom jego wielki?

Większy niż myślicie,

Bo każdy żebrak doń należy…

Jednak

Saladyn wrogiem jest żebraków…

Takim,

Że ich chce całkiem z państwa wykorzenić,

Choćby miał przez to sam wyjść na żebraka.

Tom właśnie myślał.

Wyszedł też w istocie

Już na żebraka, bo skarb jego co dzień,

Gdy przyjdzie wieczór, jest do szczętu pusty.

Chociażby z rana przypływ był największy,

Wszystko odpływa do południa,

Może

Do odpływania służą mu kanały,

Których nie można zatkać lub napełnić?

Zgadliście.

Łatwo było.

Źle jest, jeśli

Książę lud szarpie, niby sęp padlinę,

Ale dziesięćkroć gorzej, jeśli jego,

Jako padlinę, rozszarpują sępy!

O nie, derwiszu! Nie!

Wam mówić łatwo!…

No… ile dacie? a natychmiast moje

Miejsce wam oddam.

Ileż ci przynosi

To miejsce?

Ile? Mnie niewiele, ale

Wam może ono przynieść lichwę[14] wielką,

PieniądzBo kiedy przyjdzie odpływ, który często

Zdarza się, śluzy wasze otworzycie,

Dacie zaliczkę, i będziecie mogli

Wziąć procent, jaki sami chcecie.

Procent

I od procentu procent.

Tak.

Aż wreszcie

Zaliczka cała stanie się procentem.

To was nie nęci? No, to piszcie kwita

Z naszej przyjaźni, bo w istocie bardzo

Na was liczyłem!

Co? W istocie? Jak to?

Jakże to?…

Że mi pomożecie, abym

Mógł pełnić godnie urząd mój, to znaczy,

Żebym otwartą miał wciąż waszą kassę.

Wstrząsacie głową?

Trzeba się w tym względzie

Dobrze zrozumieć… Jest różnica wielka…

Ciebie, derwisza Al-Hafiego, chętnie

Wesprę we wszystkim, co jest w mocy mojej,

Ale Al-Hafi, co jest defterdarem[15]

Sułtana… temu… ten…

A co? Nie zgadłem?

W was zawsze dobroć brata się z rozwagą,

Rozwadze mądrość towarzyszy! Ale

Bądźcie cierpliwi! To, co rozróżniacie

W Al-Hafim, wkrótce samo się rozróżni.

Patrzcie, ta szata, którą dał mi sułtan,

Zanim się zniszczy, nim się podrze w szmaty,

W jakich derwisze chodzą, już na kołku

Wisieć tu będzie w Jeruzalem; ja zaś

Nad brzegiem świętej rzeki, nad Gangesem,

Z mistrzami mymi, po gorących piaskach,

Lekki i bosy błądzić będę…

Wiem, żeś

Zdolny do tego.

I grać z nimi w szachy.

To twe największe szczęście!

A czy wiecie,

Co mnie skusiło, żebym przestał żebrać,

I z żebrakami bawił się w bogacza?

Co było zdolnym mnie, najbogatszego

Między biednymi, w jednej chwili zmienić

W najbiedniejszego wśród bogatych?

Pewno

Nie świetna odzież?

Coś o wiele jeszcze

Gorszego. Oto, po raz pierwszy w życiu

Byłem przedmiotem pochlebstw. Tak jest, sułtan,

W obłędzie swojej wspaniałomyślności,

Schlebiał mi.

Jak to?

Rzekł mi: „Żebrak tylko

Wie, co żebrakom może być przyjemnym.

Żebrak nauczył się żebraków wspierać

W sposób właściwy. Twój poprzednik nadto

Był zimnym, ostrym. Szorstkim był w dawaniu,

I jeśli dawał, to zbyt skrzętnie badał

O biorącego. Nie dość mu się zdało,

Że niedostatek widział, chciał przyczyny

Jego wyśledzić, by wysokość datku

Najskąpiej do nich zastosować. Tego

Al-Hafi robić mi nie będzie. Takim

Niedobroczynnym dobroczyńcą w Hafim

Saladyn biednym się nie wyda. Hafi

Nie będzie, jako zamulone ścieki,

Które przyjmują strumień czystej wody,

Aby zmąconą po kropelce sączyć,

Bo Hafi myśli, czuje jak Saladyn.”

Tak brzmiał ptasznika wabik, i niebaczny

Gil wpadł do siatki. Ach! pyszałek ze mnie!

I pyszałkowi tak się podejść dałem!

No, no, powoli, mój derwiszu! Pozwól…

Co? Nie nazwiecie tego pyszałkostwem,

Że ktoś chce wobec stu tysięcy takich,

Co ludzi gnębią, dławią i mordują,

Sam jeden zdawać się ich przyjacielem?

Nie pyszałkostwem, że ktoś chce małpować

Wszechmogącego miłosierdzie, które

Na złych i dobrych, na uprawną rolę

I na pustynię spływa bez różnicy?

Nie pyszałkostwem wreszcie, że ktoś mniema,

Iż zawsze będzie miał dłoń pełną? Mówcie,

Nie pyszałkostwem to jest czystym?

Dosyć!

Przestań już!

Zaraz, niechże i o moim

Zarozumieniu wspomnę! Czyż nie byłem

I ja pyszałkiem, gdy w zamiarach takich

Szukałem dobrych stron, żem je znajdował,

I że w tym udział wziąłem?… Co? Nieprawda?

Al-Hafi, wracaj śpiesznie na pustynię,

Bo się obawiam, żebyś pośród ludzi

Nie przestał wkrótce być człowiekiem.

Słusznie…

I ja się tego lękam… bądźcie zdrowi!

Idziesz, Al-Hafi? Wstrzymajże się trochę!

Czyż ci ucieknie puszcza? Czekaj chwilę!…

Nie chce mnie słuchać… Hej! Al-Hafi, czekaj!…

Poszedł, a jeszcze chciałem go zapytać

O templariusza… Wie coś o nim może.

Natanie!

Co tam? Co nowego?

Znowu

Widzieć go można! Znowu jest widzialny!

Ależ kto, Dajo?

On! On!

On? On?… Wszędzie

Jakoś „on” da się spotkać. Czyż dla ciebie

On jest „on” tylko? … Tak być nie powinno,

Chociażby nawet był aniołem…

Chodzi

Znów pod palmami i daktyle zrywa…

Przyjmuje pokarm?… i ma templariusza

Postać?…

Nie dręczcie mnie! Poza gęstwiną

Wzrok jej dopatrzył go, i wciąż go śledzi…

Ona was prosi i zaklina, byście

Do niego poszli bez odwłoki! Śpieszcie!…

Ona wam z okna wskaże, w którą stronę

Poszedł… O! Śpieszcież!

Co? Tak jak z wielbłąda

Zsiadłem? Czyż można? Idź! Ty śpiesz do niego,

Powiedz mu, żem już wrócił, bo ten dzielny

Człowiek jedynie w mej nieobecności

W me progi wstąpić nie chciał. Teraz chętnie

Przyjdzie, gdy ojciec prosi… Idź i powiedz,

Że ja go proszę, że go z serca proszę.

Daremnie! Do was przyjść nie zechce wcale,

Nie zechce wstąpić w progi Żyda.

Zatem

Wstrzymaj go chwilę, lub przynajmniej wzrokiem

Śledź, gdzie się uda; ja natychmiast śpieszę.

Ten mnie nie z nudów ściga! Och! Jak zerka

Na moje ręce!

Dobry bracie!… Chociaż

Może was ojcem zwać winienem. Prawda?

Bratem, laikiem[16] jestem…

Zatem, bracie,

Gdybym miał… ale… Bóg mi świadkiem… nie mam.

I za to dzięki! Niech wam Bóg odpłaci

Stokroć, co byście chcieli dać, bo wola,

Nie datek dawcę czyni… Nie po datek

Zresztą za panem mnie wysłano…

Zatem

Wysłano?

Tak jest, stąd, z klasztoru!

Z tego,

Gdziem się spodziewał znaleźć kawał chleba

Pielgrzymi?

Stoły były już zajęte,

Lecz niech pan wróci.

Po co? Wprawdzie mięsa

Dawno nie jadłem, ale cóż to szkodzi?

Daktyle za to są dojrzałe.

Niech pan

Ostrożny będzie z tym pokarmem; w większej

Ilości bardzo na śledzionę działa,

Melancholiczny temperament sprawia.

A jeśli lubię być melancholicznym?…

No, ale przecież nie z tą tylko radą

Was tu przysłano?

O nie! Mam zlecenie

Dojść myśli waszych, panie, i wybadać…

I to mówicie mi tak wprost?…

Dlaczegóż

Nie miałbym mówić tego? …

To przebiegły

Braciszek!…

Pewno jest was tam w klasztorze

Więcej podobnych?

Nie wiem. Muszę słuchać,

Panie.

Słuchacie więc, nic nie badając?

Czyżby inaczej było to słuchaniem?

Prostota zawsze słuszność ma!

Możecież

Wyznać przede mną, kto to tak ciekawy

Poznać mnie bliżej? Bo że nie wy sami,

Przysiągłbym.

Czyżby mi to wypadało

Lub zdać się mogło?

Komuż więc wypada,

I ma się przydać na co ta ciekawość?

Komuż?

Jak sądzę, patryjarsze, bowiem

On przysłał mnie tu.

Co? Czyż patryjarcha

Na białym płaszczu czerwonego krzyża

Nie zna?

Ja także znam go.

Więc, braciszku,

Jestem templariusz, jeniec… jeśli dodam,

Żem do niewoli wzięty pod Tebninem,

Gdyśmy w ostatniej chwili zawieszenia

Broni to miasto chcieli zdobyć, aby

Na Sydon prosto pójść… jeżeli dodam,

Że nas dwudziestu wzięto, a jednego

Mnie tylko sułtan ułaskawił, to już

Dość będzie wiedział patryjarcha, może

I więcej niż mu trzeba…

Lecz nie więcej

Niż wie. On chciałby wiedzieć, z jakich przyczyn,

Saladyn panu podarował życie,

Panu jednemu.

Czyż ja sam wiem? Miałem

Już obnażoną szyję, już klęczałem

Na płaszczu moim, oczekując ciosu,

Kiedy Saladyn spojrzał na mnie bystrzej,

Przyskoczył, skinął. Wnet mnie podniesiono,

Rozcięto pęta… Chciałem mu dziękować;

Ujrzałem oczy jego we łzach… nie wyrzekłem

Słowa, on milcząc odszedł… ja zostałem.

Co w tym być mogło, jak do tego przyszło,

Niechaj odgadnie to sam patryjarcha.

Wnosi on z tego, że was Bóg do wielkich,

Do bardzo wielkich dzieł zachował.

Prawda!

Żebym żydowskie dziewczę wyniósł z ognia,

Żebym pielgrzymom na Synaju górę

Był przewodnikiem, i do tym podobnych

Dzieł wielkich.

Większe znajdą się. Te zresztą

Nie są tak drobne. Może patryjarcha

Znajdzie sam dla was sprawy większej wagi.

Co? Co, braciszku?… Czyli może o tym

Wspomniał coś?…

Tak jest! Dał mi polecenie

Wymiarkowanie[17] z pana, czyś pan skłonny

Do tego…

Zatem wymiarkujcie.

Ciekaw

Jestem, jak sobie pocznie.

Cóż?

Najprościej

Będzie, gdy powiem panu bez ogródek

Myśl patryjarchy.

Dobrze.

On by pragnął

Przez pana przesłać list…

Przeze mnie przesłać?

Jam nie posłaniec… Czyż to ma być zresztą

Owo chlubniejsze dzieło niż wyrwanie

Żydówki z ognia?

Tak się zdaje, bowiem

Na owym liście — mówi patryjarcha —

Chrześciaństwu[18] wiele ma zależeć. Tego,

Kto list ten — mówi patryjarcha — wiernie

Doręczy, Pan Bóg osobliwszą łaską

Niebios obdarzy. A tej łaski — mówi

Patriarcha — pan jest najgodniejszy z wszystkich.

Ja? Ja? Dlaczego?

Bo pan jesteś wolny,

Możesz rozpatrzeć się gdzie trzeba, wszędzie,

Wiesz, jak się broni miast i szturmem bierze

Twierdze, więc mógłbyś — mówi patryjarcha —

Wewnętrzny, drugi mur, świeżo wzniesiony,

Najlepiej zbadać i najdokładniejszy

Rycerzom krzyża — mówi patryjarcha —

Dać jego opis.

Dobry bracie, czyliż

Mogę treść tego listu wiedzieć?

Ja sam

Nie znam jej dobrze… List ten ma dojść ręki

Króla Filipa… Patryjarcha… Często

W podziw wpadałem, skąd tak święty człowiek,

Żyjący niebem tylko, miewać może

O sprawach ziemi tyle wiadomości,

I myśleć o nich tyle… Muszą one

Męczyć go bardzo…

Więc cóż? Patryjarcha…

Wie on dokładnie, jak i z której strony,

W razie nowego rozpoczęcia wojny,

Saladyn swoje zacząć ma działania.

Wie o tym?

Tak jest, i chce zawiadomić

Króla Filipa, aby mógł rozważyć,

Czyli[19] tak wielkie jest niebezpieczeństwo?

Czy jest konieczność rozejm z Saladynem,

Który wasz zakon złamał tak walecznie,

Wznawiać, i ofiar na to łożyć tyle?

To mi patriarcha! Prawda, dzielny człowiek!

Nie chce zwykłego ze mnie mieć posłańca,

Lecz chce mieć — szpiega! Powiedz patryjarsze,

Dobry braciszku, że o ile mogłem

Sam siebie zbadać, nie jest to rzemiosło

Dla mnie… Za jeńca tutaj się uważam,

A templariusza powołanie — mieczem

Walczyć z wrogami, nie wywiadom służyć!

I jam tak myślał… Lecz niech to was, panie,

Nie gniewa… Teraz jeszcze coś… Patriarcha

Powziął wiadomość, jak się zwie warownia,

I w którym miejscu leży na Libanie,

Gdzie przechowane są te skarby, z których

Przezorny ojciec Saladyna płaci

Wojsku, i z których koszta uzbrojenia

Jego opędza. Często i Saladyn

Do tej warowni zwykł przybywać boczną

Ścieżką… bez straży prawie… Pan pojmuje?

Dotąd nie.

Cóż by mogło być łatwiejszym,

Jak w tej wycieczce schwytać Saladyna,

I raz z nim koniec zrobić?… Pan się wzdryga?

Już Maronitów[20] kilku bogobojnych

Ofiarowało się do tego czynu,

Byleby tylko jaki mąż waleczny

Chciał przewodnikiem być…

I patryjarcha

Chce, żebym ja był tym walecznym mężem?

Mniema on przy tym, że z Ptolomaidy

Król Filip będzie mógł w tej sprawie pomóc.

Mnie, mnie więc wybrał, bracie? Czyż nie wiecie,

Czyście przed chwilą znowu nie słyszeli,

Żem wdzięczność winien sułtanowi?

Tak jest,

Lecz — patryjarcha mówi — że to piękne,

Ale Bóg… zakon…

Nic w tym nie odmienią,

I nie nakażą mi podłego czynu…

Lecz — patryjarcha mówi — że czyn podły

W obliczu ludzi, nie jest podłym czynem

W obliczu Boga…

Ja Saladynowi

Zawdzięczam życie, i ja miałbym jemu

Wydrzeć je?…

Prawda… Ale — patryjarcha

Mówi — że zawsze wrogiem jest Saladyn

Chrześciaństwa, zatem nie ma prawa waszym

Być przyjacielem.

Moim przyjacielem?

Ja tylko nie chcę łotrem względem niego

Stać się! Niewdzięcznym łotrem!

I to prawda!

Lecz patryjarcha mówi, że wdzięczności

Nikt nie jest winien, tak w obliczu Boga,

Jak wobec świata za usługę, której

Nie uczyniono wprost dla niego. A że,

Jak powiadają — mówi patryjarcha —

Sułtan dlatego życie wam darował,

Iż mu się zdało w rysach waszej twarzy

Coś przypominać jego brata.

Nawet

I o tym wie już patryjarcha?… Cóż stąd?…

A gdyby było tak?… O Saladynie!

Co? Więc natura dałaby mi tylko

Twarz brata twego, a nic w duszy mojej

Z rysami jego zgodnym by nie było?

Albo, jeżeli coś się z nimi zgadza,

Ja bym to stłumić miał dla patryjarchy?

Nie! Tak przyroda kłamać nie jest zdolną!

Tak Bóg w swych dziełach sam nie przeczy sobie!

Idź, bracie! Nie burz żółci mej i odejdź!

Odchodzę, bardziej rad[21], niż tutaj szedłem.

Wybaczcie, panie! My, klasztorni ludzie,

Winniśmy słuchać naszych przełożonych.

Coś mi się zdaje, że go ten braciszek

Nie bardzo dobrze usposobił… Ale

Muszę zlecenie spełnić…

Otóż macie!

Czym się w szatańskie dostał dziś pazury?…

Ledwiem uwolnił się od mnicha, zaraz

Nadchodzi baba!

Co ja widzę! Zacny

Rycerzu! Wyż-to!… Bogu dzięki! Dzięki

Tysiączne! Gdzież to przez ten czas byliście?

Nie chorowaliście?

Nie.

Zdrowie służy?

Tak.

Myśmy bardzo o was zatrwożeni

Byli.

Tak?…

Podróż odbyliście pewno?

Właśnie.

Dopiero dziś z niej wróciliście?

Wczoraj.

A dzisiaj ojciec Rechy wrócił,

A zatem Recha się spodziewa…

Czego?

O co tak często prosić was kazała…

Ojciec jej także was jak najusilniej

Zaprasza. Wraca właśnie z Babilonu,

Wraz z dwudziestoma wielbłądami, które

Niosą na grzbietach wszystko, czym najlepszym

Oraz najdroższym mogą się poszczycić

Z drogich kamieni, tkanin i klejnotów,

Indie i Persja, Syria, nawet Chiny.

Nic nie kupuję.

On wśród swego ludu

Czczonym jest, jakby książę. Często przecież

Mnie to dziwiło, że go zwie lud jego

Natanem „mądrym”, nie „bogatym”.

Może

Lud jego mądrość ma za jedno z pełną

Kieszenią…

Wprawdzie, chcąc go zwać właściwie,

Podobno „dobrym” zwać go trzeba. Nie wiem

Jak wam przedstawić, jaki on jest dobry!

Gdy się dowiedział, coście uczynili

Dla jego Rechy, byłby w tym momencie

Uczynił dla was wszystko…

Eh?

Więc pójdźcie,

Zobaczcie sami..

Co? Czy to, jak prędko

Minie ów moment?

Gdyby Natan nie był

Tak dobry, czyżbym chciała pozostawać

Przy nim tak długo? Czyliż sądzisz, że ja

Nie pomnę[22] o tym, żem chrześcianką, i że,

Gdym za małżonkiem mym do Palestyny

Dążyła, nie to było mym marzeniem,

Że tu żydowskie dziewczę wychowywać

Będę? Nieboszczyk mój małżonek służył

W wojsku cesarza Fryderyka…

Z rodu

Był on Szwajcarem, i miał zaszczyt w jednej

Rzece z cesarzem się utopić… Powiedz,

Kobieto, ileś razy mi to plotła?

Czyż nie przestaniesz ścigać mnie?

Ja, ścigać?

Boże!

Tak, ścigać. Mówię wam wyraźnie,

Że was już więcej widzieć ani słyszeć

Nie chcę; że nie chcę, byście nieustannie

Przypominali mi o czynie, który-m

Spełnił nie myśląc, a gdy myśleć o nim

Zacznę, zagadką sam się dla mnie stanie.

Wprawdzie żałować go nie będę. Ale,

Jeśli wypadek taki się przytrafi

Powtórnie, na was ciążyć będzie wina,

Jeśli nie będę działał tak pochopnie,

I pozostawię w ogniu, co się pali!

Boże uchowaj!

Więc mi zróbcie grzeczność,

Od dzisiaj więcej mnie nie napastujcie!

Proszę was o to! Oraz uwolnijcie

Mnie od jej ojca! Żyd jest Żydem, ja zaś

Jestem Szwab prosty. Obraz tej dziewczyny

Z duszy mej dawno znikł już, jeśli kiedy

Tam był.

Lecz nie znikł obraz wasz z jej duszy.

Cóż stąd wynika? Co wynika?

Kto wie?

Ludzie nie zawsze są tym, czym się zdają.

Lecz rzadko lepsi są.

Czekajcież chwilę!

Gdzież się śpieszycie tak?

Kobieto, czyliż

Chcesz mi obrzydzić palmy, pod którymi

Lubię przechadzkę?

Idź, idź, ty niemiecki

Niedźwiedziu! Idź! Idź! Muszę jednak zważać,

Żebym zwierzyny tropu nie zgubiła.

Co, Saladynie, jak grasz dzisiaj?

Słabo?

Sądziłem jednak…

Grasz na moją korzyść…

To posunięcie trzeba cofnąć…

Czemu?

Konik odkryty.

Prawda, więc tak.

W takim

Razie uciekam.

Dobrze. Szach!

Na cóż to

Przydało ci się? Dość mi się zastawić,

I wszystko jest, jak było.

Z tej zasadzki

Nie uda mi się widać wyjść bezkarnie!

Chcesz, to weź konia.

Nie chcę go. Przechodzę.

Nie chcesz ustąpić. Na tym stanowisku

Więcej zależy ci, niż na koniku.

Może.

Lecz nie ciesz się przedwcześnie. Oto

Coś, czego pewnie się nie spodziewałaś.

W istocie, że nie. Jakżem się spodziewać

Mogła, że pragniesz pozbyć się królowej?

Mojej królowej?

Widzę ja to dobrze,

Że wygrać muszę dziś bezwarunkowo

Tysiąc denarów.

Jak to?

Bo usilnie

Starasz się przegrać… Lecz ja tracę na tym

Podwójnie. Najprzód, taka gra nie bawi,

A przy tym z tobą, gdybym mogła przegrać,

To bym wygrała więcej, bo masz zwyczaj

W dwójnasób, kiedy przegram, na pociechę

Obdarowywać mnie…

Więc miałbym prawo

Myśleć, siostrzyczko, że i ty usilnie

Starasz się przegrać?

Bądź co bądź, mój bracie,

Ta szczodrobliwość twoja jest powodem,

Że nigdy lepiej grać się nie nauczę.

No, grajmy tylko dalej! Skończ raz wreszcie!

Tak posunąłeś? Dobrze! Szach podwójny!

Prawda! Takiego szachu nie spostrzegłem,

Co by zabierał i królową razem.

Pomyśl, czy nie ma na to rady?

Nie ma.

Zabierz królową! Nie mam nigdy szczęścia

Do niej.

Czy w szachach tylko?

Precz z nią! Szkoda

Niewielka! Jestem znowu zasłonięty.

Brat mój nauczył mnie, że się królowym

Grzeczność należy.

Bierzesz, czy nie bierzesz,

Nie mam królowej..

Po co brać?… Szach!

Dalej!

Jeszcze szach!… jeszcze!… jeszcze!… i raz jeszcze!…

I mat!…

Bynajmniej. Możesz się konikiem

Zastawić, albo czym chcesz, choć to zresztą

Jest wszystko jedno.

Prawda!… Więc wygrałaś,

Hafi zapłaci. Trzeba zaraz posłać

Po niego. Miałaś słuszność. Myśli moje

Nie przy grze były, byłem roztargniony,

Sitto, a przy tym, po cóż wciąż nam dają

Te gładkie szachy, które nie przywodzą

Na myśl niczego? Czyż z imanem grałem?

Ale cóż znowu!… Chciałbym mą porażkę

Czymś bądź osłonić.. — Nie bezkształtność figur

Spowodowała mą porażkę, Sitto,

Ale twa sztuka, wzrok spokojny, bystry…

Te słowa również mają słodzić przykrość

Przegranej… Dosyć… Byłeś roztargniony

Bardziej ode mnie…

Co? Cóż twą uwagę

Mogło rozpraszać?

Nie twe roztargnienie

Zapewne. Kiedyż będziem znów, mój bracie,

Grali tak pilnie, jak bywało dawniej!

Tym chętniej wówczas będziem grali!… Myślisz,

Że wybuch wojny nam przeszkodzi?… Trudno!

Cóż na to począć? Ja jej nie zaczynam!

Chętnie na dłuższy rozejm bym pozwolił,

I chętnie Sicie mojej dałbym męża,

Dobrego męża, który byłby bratem

Ryszarda, jego bratem…

Zawsze chwalisz

Twego Ryszarda!

Gdyby brat nasz, Malek,

Siostrę Ryszarda pojąć mógł za żonę,

Jakąż rodziną bylibyśmy razem!

Najpierwszą z pierwszych! Słyszysz, że i sobie

Nie szczędzę pochwał… Mam się za godnego

Moich przyjaciół… Takie związki, to by

Wydały ludzi!…

Z pięknych twoich marzeń

Śmiałam się tylko!… Religia, Chrystus, ImięNie znasz chrześcian, bracie…

Nie chcesz ich poznać… Nie to jest ich dumą,

Żeby być ludźmi… oni chrześcianami

Pragną być tylko, i to co im podał

Twórca ich wiary, pełnią nie dlatego,

Że to jest ludzkim, ale że tak uczył

I że tak robił Chrystus. Szczęście dla nich,

Że to był człowiek dobry… Szczęście dla nich,

Że cnoty jego mogą naśladować

Na ślepo… Ale czyliż jego cnoty?…

Nie! Ich zadaniem głosić jego imię;

Ono ma zaćmić i pochłonąć wszystkie

Imiona ludzi dobrych. O to tylko,

O imię tylko idzie im…

Inaczej,

Czyliż byliby chcieli od was, byście

Ty wraz z Melekiem odmienili wiarę,

Nim was małżeństwo z chrześcianami złączy?

To chcesz powiedzieć?

Tak jest! Jakby miłość,

Którą Stworzyciel łączy męża z żoną,

Było wyłącznym chrześcian przywilejem.

Chrześcianie wierzą w płonnych[23] rzeczy tyle,

Że i w to mogliby uwierzyć. Ale

Mylisz się, siostro. Templariusze tylko,

A nie chrześcianie winni są w tym względzie,

I tylko jako templariusze, nie zaś

Jako chrześcianie. Tylko z ich przyczyny

Rzecz ta nie mogła przyjść do skutku. Oni

Nie chcieli za nic puścić z rąk swych Akry,

Którą Ryszarda siostra Melekowi,

Bratu naszemu, miała wnieść w posagu.

Oni to głupich udawali mnichów,

Aby zatrzymać gród zdobyty w wojnie;

Oni pośpiesznie skorzystali z chwili,

Zaledwie rozejm zdążył dojść do kresu…

I owszem! Dobrze! Dalej, tylko dalej!

Nic przeciw temu nie mam! Wszystko zresztą

Stało się, jak się stać musiało.

Zatem

W czymże się mylę? Cóż, jeżeli nie to,

Swobodę myśli dzisiaj ci odjęło?

To, co jedynie odjąć mi ją może.

Niedawno byłem na Libanie, siostro,

U ojca… walczy z ciągłym brakiem…

Biada!

Nie może wybrnąć… potrzeb tyle… wszędzie

Brak…

Czego braknie?

Czego braknie? Tego,

Czemu nie warto nawet dać nazwiska,

Co, gdy posiadam, zda mi się zbytecznym,

A kiedy nie mam, nieodzownym. Gdzież jest

Al-Hafi? Gdzie jest? Czyli już posłano

Po niego? Czego braknie? Tych przeklętych

Nędznych pieniędzy!… Ach! Al-Hafi, dobrze,

Żeś przyszedł!

Pewno przyszły już pieniądze

Z Egiptu? Czy też jest ich aby dużo?

Więc masz wiadomość?

Ja? Ja nie. Myślałem,

Że tu odebrać je mam.

Wypłać Sicie

Tysiąc denarów!

Wypłać, zamiast odbierz!

To mniej podobno, niż nic! Mam je Sicie

Wypłacić? Znowu Sicie? To przegrana?

Znowu przegrana w szachy!… Prawda, stoją

Jeszcze…

Zazdrościsz mego szczęścia?

Czego

Zazdrościć, skoro… wiecie dobrze…

Hafi!

Pst! Cicho!

Sami go zazdrośćcie sobie!

Pst! Pst! Al-Hafi!

Graliście białymi?

Tu szach daliście?

Szczęście, że nie słyszy.

Teraz posuwa on?

Powiedzże przecież,

Że mi pieniądze dasz?…

Tak je weźmiecie,

Jak je braliście zawsze!

Czyś szalony!

Gra nie skończona jeszcze, Saladynie!

To nie przegrana partia!

Dość, dość, zapłać!

Zapłać! Królowa przecież wasza stoi!

To nic; nie wchodzi do gry.

Dajże pokój!

Powiedz, że dasz mi zaraz te pieniądze…

Tak, jak wam zawsze daję… naturalnie!…

Choćby królowej w partii tej nie było,

To jeszcze nie mat.

Mat. Tak chcę i basta!

Taka wygrana, jaka gra! Zapłaty

Tak się dopełni, jak wygrano.

Cóż to?

Co on powiada?

Czyż go nie znasz, bracie?

Bywa upartym, pragnie być proszonym;

Zazdrosny nawet trochę.

Względem ciebie?

Względem mej siostry? Co ja słyszę, Hafi?

Jesteś zazdrosny? Ty?

A może! może!

Pragnąłbym mieć jej rozum, i jak ona

Być dobrym.

Dotąd zawsze sprawiedliwie

Płacił mi, zatem teraz też zapłaci.

Przestańmy o tym mówić. Idź, Al-Hafi,

Odejdź! Ja wkrótce przyślę po pieniądze.

O nie! Już dłużej łudzić go nie będę,

Niech raz wie prawdę.

Jaką? Kto?…

Al-Hafi!

Przyrzekłeś przecież! Tak mi dotrzymujesz

Słowa?

Czyż mogłem myśleć, że to zajdzie

Aż tak daleko?

No! Niech raz się dowiem!

Al-Hafi, proszę, miej wzgląd…

Rzecz w istocie

Dziwna! I cóż to może być takiego,

W czym Sittah woli ufać derwiszowi,

Obcemu, niżli bratu?… Rozkazuję

Tobie, Al-Hafi! Mów, derwiszu…

Bracie,

Nie chciej w szczegóły wchodzić, bo nie warte

Tego zupełnie. Wiesz, że wiele razy

Podobną sumę wygrywałam w szachy

Od ciebie, a że nie są mi potrzebne

Pieniądze, w kasie zaś Al-Hafi nie ma

Ich nazbyt wiele, więc te należności

Są w zawieszeniu… Nie bój się jednakże;

Nie myślę wcale robić z nich podarku

Tobie, Hafiemu, ani kssie…

Prawda!

Lecz czyż to tylko to?…

Są jeszcze jakieś

W takim rodzaju kwoty. Pensji, którą

Mi wyznaczyłeś, od miesięcy kilku

Nie pobierałam…

To nie wszystko jeszcze.

Jeszcze nie wszystko, co ty mówisz?…

Odkąd

Czekamy próżno na należne sumy

Z Egiptu… ona…

Po co tego słuchać?

Nie tylko, że nic wziąć nie chciała…

Dobra

Dziewczyna! Ale to, co miała, wniosła

Do kasy… Prawda?

Tak, utrzymywała

Cały dwór, wszystkie koszta ponosiła!

Ha! To jest moja siostra!

Któż uczynił

Mnie tak bogatą, żem to zrobić mogła,

Jeżeli nie ty, bracie?

Toteż wkrótce

Brat ten ją zrobi biedną, jak sam biedny.

Ja biedny? Brat jej biedny? Kiedyż miałem

Mniej albo więcej nad miecz jeden, suknię

Jednę, jednego konia i jednego

Boga? I czegóż więcej mi potrzeba?

I kiedyż tego może mi zabraknąć?

Toteż, Al-Hafi, winien bym cię zgromić…

Nie łaj go, bracie… Gdybym tak i ojcu

Naszemu ulżyć mogła w jego troskach…

Ach! Znów odpędzasz myśl swobodną… Mnie tu

Niczego nie brak i nie może braknąć,

Lecz braknie jemu, a przez niego braknie

Nam wszystkim… Mówcie, co tu począć?… Sumy

Z Egiptu może nie nadejdą prędko…

Co jest powodem tego, Bóg wie. Przecież

Jeszcze tam spokój trwa niezamącony…

Uszczuplić, ująć, zaoszczędzić rad bym,

Byleby tylko mnie się to tyczyło,

A inni na tym nie cierpieli… Ale

Cóż począć?… Przecież konia, miecz i szatę

Mieć muszę… Trudno także utargować

Coś z tej daniny, jaką składam Bogu,

Który się zresztą zadawalnia[24] małym,

Bo sercem moim… Więc na zapas w kasie

Twojej, Al-Hafi, wiele rachowałem.

Na zapas w kasie?… Chciejcie mi powiedzieć,

Czy nie kazalibyście mnie zadusić,

Albo też zakłuć, gdyby się wydało,

Że mam zapasy? Na niedobór prędzej

Odważyłbym się!

Lecz cóż zrobim teraz?

Czyż niepodobna[25] było u nikogo

Wprzód się zadłużyć, niż u Sitty?

Czyliż

Dałabym sobie wydrzeć to pierwszeństwo,

Bracie? I teraz jeszcze o nie stoję![26]

Całkiem ubogą nie zostałam jeszcze…

Całkiem ubogą? Tego brakowało!

Idź zaraz, Hafi, bierz skąd się da, pożycz

Skąd będzie można i jak będzie można…

Przyrzecz, obiecuj! Tylko nie pożyczaj

Od takich, którzy mnie bogactwo swoje

Winni… Pożyczka u nich zaciągnięta

Mogłaby zdawać się żądaniem zwrotu…

Idź do najskąpszych… Tacy mi najchętniej

Pożyczą, wiedzą bowiem, jak sowicie

Pieniądz się u mnie procentuje.

Takich

Nie znam.

Przychodzi mi na myśl, że właśnie

Wrócił przyjaciel twój.

Co? Mój przyjaciel?

Któż to?

Żyd pewien, wielce szanowany.

Żyd szanowany wielce i przeze mnie?

Któremu Bóg dał… mam jeszcze w pamięci

Własne twe słowa… który z ręki Boga

Posiadł ze wszystkich ziemskich dóbr najmniejsze,

Oraz największe w szczodrobliwym dziale.

Tak powiedziałem? A cóż rozumiałem

Przez to?

Najmniejsze dobro to bogactwo,

Największe: mądrość.

Co? o jakimś Żydzie,

O Żydzie tak się wyraziłem?

Czyliż

Nie powiedziałeś tego o Natanie?

Ach! Tak! Tak! O tym! O nim! O Natanie!

Na myśl nie przyszło mi od razu!… Prawda!

Ą więc powrócił!… No, z nim tam zapewne

Źle nie jest… Prawda! Ma u swego ludu

Nazwisko mędrca i bogacza!…

Teraz

Bardziej niż kiedy może być nazwany

Bogaczem. Całe miasto brzmi rozgłosem,

Jakie klejnoty, jakie skarby przywiózł.

No, jeśli bogacz wrócił, to i mędrzec

Wrócił zapewne.

Cóż Al-Hafi? Gdybyś

Poszedł do niego?

Po cóż mam iść? po co? …

Nie po pożyczkę przecież… Nie! Znam ja go

Dobrze… Pożyczyć?… On pożyczyć miałby?…

Mądrością jego właśnie jest, że nigdy

Nic nie pożycza.

Kiedyś wcale[27] inny

Dałeś mi jego obraz…

W konieczności

Zakredytuje towar, lecz pieniędzy,

Pieniędzy nigdy nie pożyczy. Zresztą

Jest to Żyd taki, jakich nie ma wielu:

Rozumny, umie żyć, gra dobrze w szachy.

Lecz w złym odmienny jest tak, jak i w dobrym

Od innych Żydów… Liczyć nań nie można.

DarUbogim daje, daje na przekorę

Saladynowi… może nie tak wiele

Jak on, lecz jak on szczerze, bez wglądania

W powody nędzy. Żyd czy muzułmanin,

Pers czy chrześcianin, to dla niego jedno…

I taki człowiek…

Jakże się to stało,

Że o nim dotąd nie słyszałem?

Ten by

Nie chciał pożyczki dać Saladynowi,

Saladynowi, co jej chce dla drugich,

A nie dla siebie?…

W tym się okazuje

Znów Żydem, zwykłym Żydem! Wierzcie, jest

Kiedy o datek idzie, tak zazdrosny,

Że chciałby wszystkie: „Niechaj Bóg zapłaci”

Jakie wymawia kto bądź w świecie całym,

Zabrać na własność swoją. Nie pożycza

Nikomu, żeby mógł obdarzać zawsze.

Ponieważ zakon litość mu nakazał,

A nie nakazał oddawania usług

Tym, co litości nie żądają, przeto

Litość nad nędzą sprawia, że ten człowiek

Do usług możnym wcale nie jest skłonny.

Jestem ja wprawdzie trochę poróżniony

Z nim od dość dawna, lecz nie sądźcie, żebym

Nie chciał mu przyznać, co należy. Jest on

Najlepszy w świecie do wszystkiego, tylko

Do tego wcale nie… Gdzie indziej pójdę

Szukać pomocy… Przypominam sobie,

Że jest tu Murzyn jeden, wielki bogacz,

I skąpiec wielki… Idę!

Po cóż śpieszysz

Tak bardzo, Hafi?…

Pozwól mu, niech idzie.

Odszedł, jak gdyby wymknąć się chciał tylko.

Co to jest? Czyliż on by się tak na nim

Oszukał, czy też chciałby nas oszukać?

Co? O co pytasz? Nie wiem prawie, o kim

Mówiliście. Ja słyszę o tym Żydzie,

O tym Natanie, dzisiaj po raz pierwszy.

Czyż to podobna, by ci był nieznanym

Człowiek, o którym mówią, że Dawida

I Salomona odkrył grób? Że odgadł

Potężne słowo, którym ich pieczęcie

Otwierać można, i że stamtąd skarby

Nieprzeliczone czerpie.

Jeśli skarby

Jego w istocie z grobów są czerpane,

To nie Salomon ani Dawid leżą

W tych grobach, ale głupcy.

Albo łotry!…

Toteż obfitsze bogactw jego źródło

Niż groby pełne złota.

Jak słyszałem,

Jest kupcem.

Tak jest. Juczne[28] ciężarami

Wielbłądy jego są na wszystkich drogach,

I przez pustynie ciągną, a okręty

Jego do wszystkich zawijają portów.

Mówił mi o tym kiedyś sam Al-Hafi,

I z zachwyceniem opowiadał, jak on

Szlachetnie, zacnie użytkuje z skarbów,

Które tak pilnie stara się gromadzić.

Dodawał, jak jest wolnym od przesądów

Duch jego, jak jest serce jego pełne

Cnót wszelkich, które z pięknem chodzą w parze.

A teraz o nim mówił tak niepewnie,

Tak zimno…

Nie tak zimno! Mówił, jakby

Sądził, że chwalić go jest niebezpiecznie,

A ganić nie jest sprawiedliwie… Jak to?

Więc i najlepszy pośród swego ludu

Musiałby takim być, jak ten lud cały,

Tak, że Al-Hafi musiałby się wstydzić

Jego przyjaźni w pewnym względzie? Zresztą

Żyd ten wystarczy nam, choćby był Żydem

Mniej albo więcej.

Nie chciałabyś przecież,

Żeby mu gwałtem zabrać jego własność?

Co zowiesz gwałtem? Ogień? Miecz? Tych środków

Nie radzę wcale. Trzebaż innej broni

Na słabych, jak ich słabość? Chodź tymczasem

Ze mną na chwilę do haremu mego,

Posłuchać śpiewu nowej niewolnicy,

Którą kupiłam wczoraj. Przez tę chwilę

Dojrzeje może w mojej głowie projekt,

Który powzięłam względem niego. Chodźmy!

Bardzoś się spóźnił, ojcze. Już go może

Nie będzie można zastać tutaj.

No, no!

Jeśli nie znajdę go tu pod palmami,

Znajdę gdzie indziej… Bądź spokojną… Widzisz!

Daja się zbliża do nas!

Niezawodnie

Zgubiła jego ślad.

To być nie może.

W przeciwnym razie szłaby prędzej.

Jeszcze

Nas nie spostrzegła pewno.

Teraz widzi,

Że tu jesteśmy.

I przyśpiesza kroku;

Patrz!… bądź spokojną, bądź spokojną!…

Czyliż

Chciałbyś mieć córkę, która by w tej chwili

Była spokojną, nie myślała o tym,

Któremu winna życie, drogie dla niej

Najwięcej przez to, że je ma od ciebie?

Nie chcę, byś inną była, niżli jesteś,

Chociażbym wiedział, że się w twojej duszy

I co innego jeszcze budzi…

Cóżby,

Mój ojcze?

Pytasz? Pytasz tak nieśmiało?

Mnie? Wszystko, co się dzieje w twoim łonie,

Jest niewinnością i przyrody prawem;

Niech cię nie trwoży więc, jak mnie nie trwoży.

Ale mi przyrzecz, że gdy się wyraźniej

Ozwie twe serce, kryć nie będziesz życzeń

Swoich przede mną.

Na myśl, że przed tobą

Mogłabym taić… drżę.

Dość teraz o tym!

Układ zawarty raz na zawsze… Oto

Daja!… Cóż?

Chodzi jeszcze pod palmami,

I wkrótce przy tym murze się ukaże…

Patrzcie, nadchodzi!

Zdaje się rozważać,

Dokąd iść: naprzód? Czy też nazad[29]? W prawo?

Czy w lewo?

Nie, nie! On tą właśnie drogą

Koło klasztoru chodzi częściej, zatem

Będzie przechodził tędy… Zakład!…

Prawda!

Więc rozmawiałaś z nim? I cóż? Cóż dzisiaj?

Taki jak zawsze.

Więc ustąpcie, żeby

Was tu nie spostrzegł, albo lepiej wróćcie

Do domu!

Chwilkę jeszcze!… Ach! Te krzaki!

Kradną mi widok jego! …

Chodźmy, Recho!

Ojciec ma słuszność; gdyby cię tu spostrzegł,

Gotów by wrócić zaraz!

Ach! Te krzaki!

Kryją go, ale, skoro je wyminie,

Spostrzec was musi… Idźcie!

Chodź więc, Recho.

Przez okno będziesz mogła go zobaczyć.

Doprawdy?

Prawie że się lękać muszę

Tego dziwaka. Wobec tej surowej

Zacności czuję, żem zapomnieć gotów

Języka. Jest to rzecz szczególna, żeby

Mógł się tak mięszać człowiek przed człowiekiem! …

Ha! Idzie!… Boże!… Młodzian ten wygląda

Na męża… Dobrze wróży ten wzrok śmiały

I ten chód pewny. Może to łupina

Gorzką jest tylko, a nie ziarno samo!…

Gdziem ja mógł widzieć taką twarz?… Wybaczcie,

Szlachetny Franku…

Co?

Wybaczcie!

Czego?…

Czego chcesz, Żydzie?

Że śmiem kilku słowy

Do was przemówić.

Czyż zabronić mogę?…

Lecz mówcie krótko.

Raczcie mi wybaczyć…

Nie wymijajcie pogardliwie tego,

Co wam na wieki winien wdzięczność.

Jak to?

Ach! Odgaduję!… Prawda? Wy jesteście…

Zowię się Natan, jestem tej dziewczyny,

Przez was z pożaru ocalonej, ojcem,

I chcę…

Dziękować?… To zbyteczne!… Dosyć,

Za wiele nawet dzięków znieść musiałem

Za tę drobnostkę. Zresztą, nie jesteście

Żadnej wdzięczności winni mi. Czym wiedział,

Że ta dziewczyna była córką waszą?

Jest obowiązkiem templariuszów śpieszyć

Z pomocą wszystkim bez różnicy, których

W nieszczęściu widzą. Życie dla mnie było

Ciężarem wówczas; chętnie, bardzo chętnie

Okoliczności się chwyciłem, w której

Za inne dać je mogłem, choćby tylko

Za życie jakiejś tam Żydówki.

Wielkie,

Ale potworne słowa! Lecz to łatwo

Zrozumieć… Skromność każe się wielkości

Kryć za potworność, aby uniknęła

Podziwu. Jeśli jednak pogardzacie

Podziwem, raczcie odpowiedzieć, jaka

Dań mniej byłaby dla was wstrętną? Zacny

Rycerzu, obcym tu jesteście, oraz

Jesteście jeńcem; tylko to jedynie

Daje mi śmiałość spytać, czym wam mógłbym

Usłużyć?

Niczym.

Jestem bogacz.

W moim

Pojęciu nie był nigdy Żyd bogaty

Lepszym od innych Żydów.

Czemuż jednak

Nie mógłby służyć wam, pomimo tego

Tym, co lepszego ma — bogactwem swoim?

I owszem, tego nie chcę się zarzekać,

Ze względu na mój płaszcz. Gdy mi się zniszczy,

Spruje, rozpadnie w szmaty, przyjdę do was

Pożyczyć sobie sukna lub pieniędzy

Na nowy! Tylko niech to was nie trwoży,

Nie spoglądajcie na mnie tak ponuro!

Jeszcze do tego dość daleko, patrzcie!

Jeszcze wygląda jako tako, chociaż

Róg jeden brzydko ma splamiony. Jest to

Przypalenizna, ślad pożaru, w którym

Wyratowałem waszą córkę.

Przecież

Rzecz to szczególna, że ta brzydka plama

Lepsze świadectwo daje człowiekowi

Niż jego własne usta. Ucałować

Chciałbym tę plamę… Ach! Wybaczcie, panie,

To mimo woli…

Co?

Łza nań kapnęła.

Nie szkodzi to, nie jest on po raz pierwszy

Skropionym.

Żyd ten wkrótce mnie zwycięży.

Szlachetny panie! Czy nie pozwolicie

Płaszcz ten na chwilę posłać do mej córki?

Po co?

By mogła usta do tej plamy

Przycisnąć, skoro nadaremnie pragnie

Kolana wasze oblać łzami…

Ależ…

Żydzie… więc imię wasze Natan… zatem…

Natanie… silnych słów umiecie użyć!

Mięsza mnie mowa wasza… zresztą… byłbym…

Kryjcie swe myśli, jak wam się podoba,

Ja was odgadnę pod wszelaką maską…

Jesteście nazbyt prawym, nazbyt zacnym,

Abyście mogli być grzeczniejszym, panie.

Uczucie tylko mówi przez dziewczynę,

A przez służącą posłuszeństwo; ojciec

Wyjechał z domu… o jej dobre imię

Szło wam, chcieliście uciec od pokusy,

Ujść, byle tylko nie zwyciężyć. Dzięki

I za to składam wam…

Przyznaję, wiecie,

Jak templariusze myśleć winni.

Jak to?

Więc templariusze tylko?… i „powinni”? …

Tylko „powinni”, bo im tak kazały

Prawa zakonu? Ja wiem tylko, jakie

Są myśli ludzi dobrych, wiem też o tym,

Że wszystkie kraje dobrych ludzi rodzą.

Którzy się jednak, sądzę, różnią trochę.

Tak, barwą twarzy, szatą i postacią,

I że ich w jednym więcej, mniej zaś bywa

W innym narodzie. O! W tej mierze niezbyt

Różnica znaczna. Wielkim mężom, prawda,

Jak wielkim drzewom, trzeba miejsca wiele,

A gdy ich kilka obok siebie stanie,

Łamią gałęzie sobie wzajem. Za to

Średnio poczciwych znajdziem wszędzie wielu.

Niech tylko jeden drugim nie pogardza,

Niech tylko zgodnie obok siebie żyją,

Niech tylko szczytom drzewa się nie zdaje,

Że nie wyrosły, jak pień, z łona ziemi.

Dobrze mówicie! Znam jednakże naród,

Który okazał pierwszy tę pogardę

Innym. Czy wiecie, który ród, Natanie,

Najpierwszy nazwał się wybranym? Czyliż

Nie miałbym prawa za tę jego dumę

Odpłacać wzgardą albo nienawiścią?

Za ową dumę, co uważa tylko

Swojego Boga za prawego Boga?

Dumę, przejętą później po tym ludzie

W spadku przez chrześcian oraz muzułmanów?…

Dziwi was, że tak mówię, ja, templariusz,

Ja chrześcijanin? Ale gdzież szkaradniej

Niż tu objawia się ten religijny

Obłęd, co pragnie mieć lepszego Boga,

I tego Boga wszystkim chce narzucić?…

Jeżeli komu tu nie spadnie łuszczka[30]

Z oczu… Lecz co tam! Kto chce zostać ślepym,

Niech będzie ślepym… Zapomnijcie o tym,

Co powiedziałem… Idźcie!

Ha! Nie wiecie,

Że mnie te wasze słowa pociągają

Tym bardziej ku wam… Darmo! Przyjaźń, NaródMy musimy

Być przyjaciółmi, tak! Musimy!… Gardźcie

Narodem moim, jak wam się podoba!…

Czyżeśmy sobie naród wybierali?

Czyż my a naród nasz jesteśmy jedno?

Cóż to jest naród? Żyd lub chrześcijanin,

Czyż wprzód był Żydem lub chrześcijaninem,

Niżli człowiekiem? Ach! Gdy w was człowieka

Znajduję, dość mi, że się zwę człowiekiem.

Na Boga, słuszność macie, macie słuszność,

Natanie! Dajcie rękę! Wstyd mi teraz,

Że się przez chwilę na was nie poznałem.

A mnie to dumnym czyni, bo od razu

Poznać się tylko daje pospolitość.

Za to w pamięci pozostaje wiecznie

To, co niezwykłe. Tak, tak, przyjaciółmi

Zostać musimy.

Już jesteśmy. Z jakąż

Radością Recha przyjmie tę wiadomość!…

Ach! Jak urocza przyszłość w oddaleniu

Przed moim wzrokiem się rysuje!… Najprzód

Musicie poznać Rechę.

Najgoręcej

Chcę tego… Któż to wybiegł od was z domu?

Czy Daja?

Tak jest. Przestraszona.

Czyżby

Naszej się Resze stało co?

Natanie!

Natanie!

Cóż tam?

Chciejcie mi wybaczyć,

Zacny rycerzu, że wam przerwać muszę!

Cóż tam?

Cóż zaszło?

Sułtan przysłał, sułtan

Chce z wami mówić. Boże! Sułtan!

Ze mną?

Saladyn?… Pewno chce zobaczyć rzeczy,

Które przywiozłem. Powiedz, że dotychcżas

Wszystko to prawie nierozpakowane.

Nie, nie, nic widzieć nie chce, tylko z wami

Chce mówić, prędko, jak najprędzej!

Przyjdę;

Idź, powiedz!

Raczcie nam wybaczyć, gniewny

Rycerzu! Boże! Myśmy tak strwożone!…

Czego chcieć może sułtan?…

Wnet to będzie

Wiadome… idź już.

Zatem go nie znacie

Dotąd?

Sułtana? Nie, nie unikałem,

Lecz nie szukałem jego znajomości.

Tyle dobrego wieści o nim głoszą,

Żem wolał wierzyć temu, niż się starać

Poznać go. Ale dziś niech sobie wieści

Jakie chcą będą… Skoro wam darował

Życie…

To prawda… Życie, którym żyję,

Jest jego darem.

Przez ten czyn podwójnie,

Po trzykroć życiem mnie obdarzył. Przez to

Wszystko się między nim a mną zmieniło,

Jednym tym czynem przykuł mnie na wieki

Do siebie. Czekam tylko, co mi najprzód

Spełnić rozkaże; wszystkom spełnić gotów,

I wyznać przed nim, że to czynię dla was.

Sam mu nie mogłem jeszcze podziękować,

Choć go na drodze spotykałem często.

Widać wrażenie, jakie nań wywarłem,

Jak szybkim było, tak też szybko znikło.

Kto wie, czy jeszcze mnie pamięta. Jednak

Raz jeszcze musi mnie przypomnieć sobie,

Aby rozstrzygnąć o mym losie… Nie dość,

Że z jego tylko woli jestem, żyję,

Lecz czekać muszę, podług czyjej woli

Żyć mi rozkaże.

Prawda, tym więc bardziej

Pośpieszać muszę. Może padnie słowo

Z ust jego, które wspomnieć mi pozwoli

O was… pozwólcie i wybaczcie… śpieszę…

Lecz kiedyż w domu naszym was ujrzymy?…

Gdy pozwolicie.

Kiedy chcecie?

Zatem

Dziś jeszcze.

Jakże imię wasze, jeśli

Zapytać wolno?

Zwę się Kurd von Stauffen…

Kurd…

Co? Von Stauffen?… Co? Von Stauffen? Stauffen?

Czy was to dziwi?

Kurd von Stauffen!… Inni

Tego nazwiska byli tu…

Tak, było

I legło tutaj z tego rodu kilku…

Mój wuj… mój ojciec raczej… ale czemu

Wzrok tak wlepiacie we mnie?… coraz bardziej…

Nic! Nic to! Czyżbym mógł się dość napatrzeć

Na was?…

Więc teraz was opuszczę. Oko

Badacza często dopatruje więcej

Niż pragnął dojrzeć. Niechaj czas powoli,

A nie ciekawość z sobą nas zapozna.

„Oko badacza dopatruje często

Więcej niż pragnął dojrzeć”! Jakby czytał

W mej duszy… Tak jest… mnie to spotkać może.

Nie tylko Wolfa wzrost, chód Wolfa, ale

I jego głos. Tak… tak zupełnie… tak jest…

Tak samo wstrząsał głową Wolf, tak samo

Wolf nosił miecz swój, Wolf tak samo ręką

Czoło pocierał, żeby wzroku swego

Przyćmić płomienie… Tak głęboko wryte

W pamięć obrazy spać w nas mogą, aż je

Dźwięk jeden, słowo jedno zbudzi! Stauffen!…

Tak niezawodnie… tak jest… Filnek… Stauffen!…

Wkrótce dokładniej wiedzieć będę… wkrótce…

Lecz do sułtana najprzód… Cóż to? Daja

Zagląda tutaj… Chodźże bliżej, Dajo.

Cóż tam? Ciekawi was obydwie teraz

Zapewne wcale co innego, nie to,

Czego ode mnie sułtan żąda?

Czyliż

Można jej za złe brać to?… Zaczęliście

Właśnie rozmawiać z sobą poufalej,

Gdy nas przestraszył w oknie ten sułtański

Posłaniec.

Możesz jej powiedzieć tylko,

Że w każdej chwili niechaj się spodziewa

Jego przybycia.

Pewno? Pewno?

Sądzę,

Że się na ciebie mogę spuścić[31], Dajo…

Proszę cię, baczną bądź… nie pożałujesz

Tego… sumienie nawet twoje może

Dozna w tym ulgi… Tylko mi nie popsuj

Mych planów, tylko opowiadaj, pytaj

Z wstrzemięźliwością, z oględnością wszelką.

Że też wam przyszło na myśl mnie przestrzegać

O tym! Odchodzę. Idźcie też, bo śpieszy

Drugi posłaniec od sułtana, Hafi,

Wasz Derwisz.

Ha! Ha! Znów do was przychodzę!

Czyż to tak pilne? Czego chce ode mnie?

Kto?

Sułtan. Idę, idę.

Do sułtana?

Więc nie Saladyn przysłał cię tu?

Nie on;

Zatem przysyłał już?

Przysyłał.

Zgadłem.

Co? Coś zgadł?

Że… że… Przyjaźń, KłamstwoJam niewinny temu,

Niewinny temu jestem… Ile mogłem,

Tylem nagadał, tyle nakłamałem,

By to odmienić!

Ależ co odmienić?

Coś zgadł?

Że teraz wyście defterdarem[32]

Zostali. Bardzo was żałuję, ale

Patrzeć się na to nie chcę. Idę zaraz,

Zaraz odchodzę… Jeśli macie jakie

Dać mi zlecenia, abym je załatwił

W drodze, to proszę. Tylko coś takiego,

Co człowiek nagi wziąć lub spełnić może…

Odchodzę, mówcie prędko.

Lecz, Al-Hafi,

Zastanówże się, że o niczym nie wiem…

Co pleciesz?

Wszakże worek zabieracie

Ze sobą?

Worek?

No, tak jest, pieniądze,

Które zaliczyć macie sułtanowi.

Więc o to tylko idzie?

Ja mam na to

Patrzeć, jak będzie was dzień w dzień obdzierał

Aż do ostatka? Ja mam patrzeć na to,

Jak wciąż rozrzutność będzie pożyczała

Z pełnego śpichrza mądrej przezorności,

Dopóki biedne myszy w tym spichlerzu,

Z głodu nie zginą? Czy wam się wydaje,

Że kto pieniędzy waszych potrzebuje,

Rad waszych słuchać będzie? On, Saladyn,

Rad miałby słuchać? Kiedyż on pozwolił,

By mu radzono? Wystaw[33] sobie tylko,

Natanie, co mnie teraz z nim spotkało!

Co?

Gdy przyszedłem, właśnie ze swą siostrą

Przestał grać w szachy… Sittah gra dość dobrze,

Lecz partia, którą miał już za przegraną

Saladyn, jeszcze była ustawiona…[34]

Patrzę i widzę, że daleko bardzo

Do mata!…

Toż to tryumf był dla ciebie!

Dość było na jej szach posunąć króla

W tył, ku pionkowi… Ja bym wam to zaraz

Pokazał…

Wierzę i tak.

Tym sposobem

Mógłby wyjść z wieżą… chcę mu to powiedzieć,

Wołam go, a on… Wyobraźcie sobie…

Innego zdania był?

Nie słuchał wcale!

Rozrzucił całą partię!

Czy podobna!…

I rzekł, że chce mieć mata! Chce mieć mata!

Czyż to jest granie?…

Tak, jest to w istocie

Tylko bawienie się grą.

Dziurawego

Orzecha taka gra nie warta.

Szastać

Pieniędzmi, trwonić, to drobnostka, ale

Ciebie nie słuchać w jednym tylko razie,

W razie tak ważnym ciebie nie wysłuchać,

Bystrości twego oka nie podziwiać,

To, to jest godne zemsty, czy nie prawda?

Cóż znów? Powiadam wam to, byście mieli

Jakieś pojęcie o uporze jego…

Słowem, już dłużej wytrwać z nim nie mogę.

Teraz się włóczę po Murzynach brudnych,

I rozpytuję, czyby mu z nich który

Nie chciał pożyczyć. Nigdym u nich żebrać

Nie chciał dla siebie, teraz u nich właśnie

Szukać pożyczki dla innego muszę!

Pożyczać, jest to prawie być żebrakiem,

Tak jak na lichwę[35] dawać, jest kraść prawie.

Tam wpośród moich dawców, nad Gangesem,

Nie będę tego potrzebował, ani

Nie będę innym za narzędzie służył.

Tam nad Gangesem, tylko tam są ludzie!

Tu wy jesteście jednym, który godzien

Żyć nad Gangesem… A więc pójdźcie ze mną

Na łup mu dajcie wszystkie te marności,

O które idzie mu tak bardzo… Troski,

Mozoły wasze raz się skończą… chodźcie!

Sądzę, że to nam nie uciecze, Hafi.

Namyśleć mi się pozwól… czekaj…

Po co?…

Nad czymś podobnym się nie myśli wcale…

Póki nie wrócę od sułtana… póki

Się nie pożegnam…

Ten, kto się namyśla,

Szuka powodów niezrobienia czegoś…

Kto nie ma siły zaraz, bez wahania,

Zacząć dla siebie żyć, ten niewolnikiem

Zostanie wiecznie. Bądźcie zdrowi. Żyjcie

Jak sobie chcecie… Tam jest moja droga,

A wasza tutaj…

Lecz, Al-Hafi, musisz

Zdać wprzód swój urząd…

Ha! Ha! Żarty!… Tego,

Co jest w mej kasie, liczyć nie jest warto…

Zresztą porękę za rachunki moje

Wy dacie albo Sittah! Bądźcie zdrowi…

Dam ją z ochotą!… Dziki, dobry, zacny…

Jak mam go nazwać… Tak, prawdziwy żebrak

Jeden na świecie jest prawdziwym królem.

Jakże się ojciec mój wyraził, Dajo?…

Że „w każdej chwili mogę się spodziewać

Jego przybycia”?… — Ileż chwil jednakże

Już upłynęło!… Ach! i któż by myślał

O upłynionych? … Żyję teraz tylko

Każdą najbliższą chwilą, bo z nich jedna

Ma go sprowadzić tutaj!

O przeklęte

To zawezwanie od sułtana! Natan

Byłby go zaraz z sobą przyprowadził.

A gdyby teraz przyszedł? Gdyby teraz

W tej chwili z życzeń moich najgorętsze

Się wypełniło?… Cóż stąd? Cóż stąd?…

Cóż stąd?…

Sądzę, że także najgorętsze z moich

Życzeń spełniłoby się.

Cóż naówczas

W mej piersi zastąpiłoby pragnienie,

Która odwykła czuć się próżną takich

Najwyższych pragnień?… Nie?… Ach! To okropne!…

Moje życzenie pragnień już spełnionych

Miejsce obejmie… me życzenia, abym

Mogła cię widzieć w Europie, w rękach,

Które są godne ciebie…

Jesteś w błędzie!

OjczyznaZ tejże przyczyny, z której ono twoim,

Życzenie takie moim być nie może.

Ciebie ojczyzna wabi, a mnie moja

Czyżby zatrzymać tutaj nie zdołała?

Czyliżby obraz twoich, w duszy twojej

Przechowywany, miał być potężniejszym

Od wpływu, który na mnie wywierają

Ci, których widzę, słyszę i dotykam?

Moi!…

Daremnie pragniesz się upierać!…

Niebo ma swoje niepojęte drogi!

Cóż, jeśli właśnie przez twojego zbawcę

Bóg jego, Bóg ten, za którego walczy,

Powiedzie cię do kraju i do ludu,

Dla których jesteś przeznaczoną?

Dajo!

BógCo ty mi mówisz?… Masz pojęcia jakieś

Dziwne… „Bóg jego, ten Bóg za którego

On walczy”!… Czyliż może Bóg być czyim?

Jaki to byłby Bóg, którego człowiek

Mógłby zwać swoim własnym? Za którego

Trzeba by było walczyć? Skądby człowiek

Wiedział, dla której cząstki tego świata

Jest urodzony, jeżeli nie dla tej,

Na której przyszedł na świat?… Dajo! Dajo!

KwiatyGdyby mój ojciec słyszał twoje słowa!…

Co on ci zrobił, że mi zawsze tylko

W dali od niego pokazujesz szczęście?…

Co on ci zrobił, że do ziarn mądrości,

Które tak czyste zasiał w mojej duszy,

Mięszasz tak chętnie chwasty, czy też kwiaty

Swojego kraju?… Dajo! Droga Dajo!

On nie chce twoich kwiatów różnowzorych

Na mojej grządce… A ja wyznać muszę,

Że choćby kwiaty te na mojej grzędzie

Najpiękniej rosły, wycieńczają one

Jej grunt, a czuję się ich słodką wonią

Zbyt odurzoną, upojoną prawie.

Twój umysł do nich nawykł. Nie chcę ganić

Silniejszych nerwów, co ten zapach znoszą,

Lecz mnie nie dawaj ich… Już twym aniołem

Małoś umysłu mi nie obłąkała…

Jeszcze się wstydzę przed mym ojcem tego

Głupstwa!…

Tak! Głupstwa!… Jakby rozum zdrowy

Tu tylko znaleźć można!… Głupstwa! Głupstwa!…

Gdybym ja mogła mówić!…

Czyż nie możesz? …

Czyżem cię kiedy nie słuchała pilnie,

Gdyś mi o wiary swojej bohaterach

Opowiadała?… Czym nie podziwiała

Ich czynów?… Czylim nad ich cierpieniami

Nie przelewała szczerych łez?… Ta wiara

Nie zdała mi się w nich zbyt bohaterską,

BógAle natomiast stała się tym dla mnie

Większą pociechą ta nauka wzniosła,

Że miłość Boga nie zależy wcale

Od błędnych pojęć, jakie o nim mamy…

Kochana Dajo! Ojciec nam tak często

Mówił to! Samaś na to się zgadzała!

Czemuż chcesz burzyć sama, coś z nim razem

Wzniosła?… Nie, Dajo, nie jest to rozmowa

Na chwilę, w której mamy go powitać…

Chociaż… mnie samej… mnie zależy bardzo

Na tym, czy i on… Dajo! Słuchaj! Dajo!

Ktoś idzie… słuchaj!… On… on może!

Tutaj!

To on… mój zbawca! Ach!…

Dla uniknienia

Tego jedynie tu nie przychodziłem

Dotąd… więc…

Pragnę tylko u stóp tego

Dumnego męża złożyć dzięki Bogu,

Nie człowiekowi… Człowiek dzięków nie chce…

Nie chce ich tak, jak kubeł wody, który

Także był czynny przy gaszeniu ognia…

Dał się napełnić, wylać, nic nikomu,

Nikt jemu nic nie winien. Tak i człowiek!

Coś go wrzuciło w ogień, ja upadłam

W jego ramiona, niby na płaszcz jego

Iskra, i potem znowu nas oboje

Coś wyrzuciło z ognia. Za cóż tutaj

Dziękować? Wino czasem w Europie

Do jeszcze większych rzeczy jest podnietą,

A templariusze muszą postępować

W ten sposób, muszą, jak psy tresowane,

Dobywać z wody równie jak z płomieni.

O niedobra Dajo!

Jeśli w przystępie żółci albo troski

Przykrym być mogłem, czyż potrzeba było

Wszystkie te głupstwa, co z języka mego

Spłynęły, do niej tu przynosić?… Dajo!

Była to zemsta zbyt okrutna!… Obyś

Na przyszłość nie tak źle mnie przedstawiała

Przed nią!

Rycerzu! Zdaje mi się, że te

Drobne ukłucia nie są zbyt bolesne

Dla was…

Co? Jak to? Więc mieliście troski?

I chętniej życie swe składacie innym

W ofierze, niżli swoje troski?

Dziecię!

Urocze dziecię! Dusza ma pomiędzy

Okiem i uchem zda się podzieloną!

Nie! Ro jest nie to dziewczę, nie to, które

Wyniosłem z ognia! Któż by tę dziewczynę

Mógł znać i w płomień za nią nie poskoczył?

Któż byłby czekał na mnie?… Wprawdzie… przestrach…

Odmienia w oczach postać…

Ja jednakże

Takim was widzę, jak widziałam wówczas.

Teraz, rycerzu, chciejcie mi powiedzieć,

Gdzieście tak długo byli? Może nawet

Winnabym spytać, gdzie jesteście teraz…

Jestem… tam może, gdziem być nie powinien.

A gdzież byliście?… Czy tam także, gdzieście

Być nie powinni?… To niedobrze.

Byłem na… górze… jakże się ta góra

Nazywa? Byłem… byłem na Synaju.

Na górze Synaj? … Dobrze! Zatem mogę

Was się zapytać, czyli[36] to jest prawdą…

Co? Co? Czy prawdą jest, że tam dziś jeszcze

Oglądać można owo miejsce, w którym

Mojżesz przed Bogiem stał, gdy…

Nie, nie o to

Chciałam was spytać; wiem, że gdzie bądź stanął,

To stał przed Bogiem; ale czy to prawda,

Że nie tak trudno wchodzić na tę górę,

Jak schodzić. Dotąd, ilem gór zwiedziła,

Nie doświadczyłam tego nigdzie jeszcze.

Jakże, rycerzu? Cóż to? Odwracacie

Twarz swą ode mnie? Widzieć mnie nie chcecie?

Bo chcę was słuchać.

Bo się ukryć chcecie,

Że was porywa pusty śmiech z dziewczyny,

Która nie umie o tej świętej górze

O coś innego spytać?… Prawdaż?…

Zatem

Znów będę patrzył na was. Co? Lecz teraz

Wy spuszczacie wzrok, i wasze lica

Uśmiech przebiega? Mamże więc dopiero

Z wymowy rysów waszych chcieć to czytać,

Co mi mówicie, tak wyraźnie milcząc?

O Recho! Recho! Jak on słusznie mówił:

„Wprzód ją poznajcie”!

Kto tak mówił? O kim?

„Wprzód ją poznajcie”. Tak wasz ojciec do mnie

Powiedział o was!

A ja nie mówiłam?

Ja nie mówiłam tego?

Ale gdzież on?

Gdzie jest wasz ojciec? Jeszcze u sułtana?

Zapewne.

Jeszcze! Jakąż ja mam pamięć!

Nie, tam tak długo być nie może; pewno

Już oczekuje na mnie pod klasztorem.

Tak się umawiał ze mną przecież… Zatem

Wybaczcie, muszę iść po niego.

To już

Należy do mnie… Pozostańcie tutaj,

Rycerzu… Wkrótce razem z nim powrócę.

Nie, nie, on na mnie czeka, a nie na was.

A przy tym może… Któż wie? … u sułtana

Mógłby… Nie znacie Saladyna!… Mógłby…

Wpaść w jakie przykre położenie… Wierzcie,

Niebezpieczeństwo grozi… śpieszyć muszę…

Niebezpieczeństwo grozi? Jakie? Komu?

Mnie, wam i jemu, jeśli stąd natychmiast,

Zaraz nie pójdę.

Co to znaczy, Dajo?

Odszedł tak prędko? Co go wypędziło?

Nie obawiajcie się! Nie sądzę, by to

Złym było znakiem.

Jest więc znakiem? Czego?

Tego, co czuje… wre w nim, lecz się lęka

Wykipieć… Waszym już jest…

Jak to, moim?

Ty, jak on także, jesteś niepojętą

Dla mnie.

Niedługo wszystkie niepokoje,

Jakich nabawił was, będziecie mogli

Mu odwzajemnić; ale nie należy

Być zbyt surową, mściwą.

Sama chyba

Wiesz, o czym mówisz.

Czyliż wam już teraz

Spokój nie wrócił?

Wrócił, prawda, wrócił.

Przyznajcie zatem, że niepokój jego

Radość wam sprawia, i że tylko temu

Niepokojowi spokój wasz winniście.

Zupełnie o tym nie wiem. Tyle tylko

Powiedzieć mogę, że się sama dziwię,

Iż po tak strasznej burzy w sercu moim

Tak błogi spokój nagle zapanował.

Jego wzrok, mowa i obejście jego,

Wszystko w nim, tak mnie…

Tak was nasyciło?

Tego nie powiem, lecz…

Lecz głód wasz pierwszy

Zaspokoiło…

To już prędzej, jeśli

Tak sądzisz.

Sądzić muszę.

Drogim zawsze

Będzie on dla mnie i nad życie droższym,

Choć już nie będzie na myśl każdą o nim

Silniej mi biło serce… Lecz co plotę?…

Chodź, droga Dajo, chodź do okna, które

Wychodzi na te palmy…

Coś podobno

Nie tak zupełnie jest zaspokojony

Głód pierwszy.

Teraz patrzeć chcę na palmy,

A nie na niego tylko pod palmami.

Ten chłód gorączkę nową zapowiada.

Chłód? Nie ostygłam! Równie chętnie patrzę

Się na to, co spokoju mi nie mąci.

Tu przyprowadźcie go, gdy przyjdzie. Ale

Coś się nie zdaje śpieszyć…

Może nie był

W domu i trudno było go odszukać.

Oh! Siostro! Siostro!

Zdajesz się być, jakby

Przed rozpoczęciem bitwy.

Na broń taką,

Którą się władać nie uczyłem! Muszę

Udawać, zwodzić, obiecywać!… Kiedyż

W tym się ćwiczyłem, kiedyż próbowałem

Tego?… Dziś muszę czynić to… i po co?

Ażeby dostać garść pieniędzy! Żeby

Trochę pieniędzy dostać z ręki Żyda! …

Pieniędzy!… Takich jestem przymuszony

Chwytać się środków, by zapewnić sobie

Tę najmarniejszą z rzeczy marnych!…

Bracie!

Marności takie mszczą się, jeśli nimi

Zbyt pogardzamy.

Prawda to, niestety!

A jeśli Żyd ten jest w istocie dobrym,

Mądrym człowiekiem, jak go nam opisał

Derwisz?…

O! Wtedy czegóż się obawiać?

Łapki[37] potrzebne są na chytrych tylko,

Na bojaźliwych a przebiegłych Żydów,

Nie na dobrego i mądrego. Taki

Jest nasz, bez łapki. Będzie to przyjemność,

Słuchać takiego słów… czy zechce śmiało

Pozrywać sznurki sieci, czy zamierzy

Zręcznym wybiegiem z niej ci się wyśliznąć?…

Taką przyjemność masz w dodatku.

Prawda;

Rad[38] jestem z takiej sposobności.

Zatem

Nie ma już o co troszczyć się, albowiem,

Jeśli to człowiek taki, jacy zwykle

Bywają Żydzi, czemużbyś się wstydził

Okazać takim, za jakich uważa

On wszystkich ludzi?… Taki by lepszego

Od innych pewno wziął za głupca.

A więc

Musiałbym czynić źle, by nie myśleli

Źle o mnie ludzie źli?

Ba! Jeśli zowiesz

Złem używanie każdej rzeczy w sposób

Dla niej właściwy.

Jak to wy kobiety

Ubrać umiecie wszystko, co do głowy

Wam przyjdzie!

Ubrać!

Ja bo się obchodzić

Z tym, co zręczności albo przebiegłości

Większej wymaga, nie potrafię wcale…

Kruszą się zaraz w mej niezgrabnej dłoni

Podobne rzeczy… Coś takiego trzeba

Z taką zgrabnością wykonywać, z jaką

Jest pomyślane. Ale to już trudno! …

Działam jak umiem… tegom tylko pewny,

Że raczej gorzej mógłbym, niżli lepiej.

Mężczyzna, Walka, PodstępTylkoż o sobie nie wątp. Jam gotowa

Stanąć za ciebie, jeśli mi pozwolisz…

Mężczyzni tacy jak ty, pragną zawsze

Nam okazywać, że jedynie miecz ich

Wywalcza dla nich wyższe stanowisko.

Tak lew się wstydzi walk na podstęp z lisem,

Ale się lisa, nie podstępów wstydzi.

Jak to

Wam by się chciało dowieść, że mężczyźni

Do was podobni! No, idź, idź już, siostro.

Sadzę, że umiem lekcję.

Co? Mam odejść?

Nie myślisz przecież zostać?

Choć nie zostać

Tutaj, przy tobie… lecz w przyległej sali…

Słuchać!… Nie! Nic bym wskórać nie potrafił!

Idź już!… Nadchodzi… tylko nie podsłuchuj!

Ja zajrzę!

Przystąp bliżej, Żydzie… bliżej…

Tu… Bez obawy…

Ta niech twoim wrogom

Zostanie.

Zatem Natan się nazywasz?

Tak.

Natan mędrzec?

Nie.

Sam siebie, prawda,

Tak nie nazywasz, lecz cię lud tak zowie.

Lud, może.

Nie sądź, żebym miał w pogardzie

Głos ludu. Dawnom pragnął poznać męża,

Którego lud zwie mądrym.

A jeżeli

Lud przez szyderstwo dał mu to nazwisko?

Jeśli mądrością zwie roztropność zwykłą,

A za roztropnych ma tych, co się znają

Na tym, co korzyść niesie?

Masz na myśli

Korzyść prawdziwą?

Nie, bo w takim razie

Najroztropniejszym byłby, kto najchciwszy;

Wtedy w istocie mądrość i roztropność

Byłyby jednym.

Składasz dowód tego,

Czegoś się zaparł. Wiesz, co jest prawdziwą

Korzyścią, której lud zazwyczaj nie zna.

Pragniesz ją poznać, myślisz o niej — właśnie

To czyni mędrzec.

Takim każdy sądzi

Samego siebie.

Dosyć tej skromności!

Nie lubię słuchać jej, gdziem się spodziewał

Usłyszeć zimny rozum.

Więc do rzeczy!

Lecz bądź otwartym, Żydzie, bądź otwartym.

Sułtanie! Tak bym pragnął ci usłużyć,

Żebym był godnym nadal twych poleceń.

Usłużyć? Jak to?

Będziesz miał najlepsze

Rzeczy i będziesz miał je za najtańszą

Cenę.

O czymże mówisz? O towarach?

Szachrować z tobą będzie moja siostra.

To dla tej, co tam podsłuchuje.

Z kupcem

Nic do czynienia nie mam.

Więc zapewne

Chcesz się dowiedzieć, com w podróży mojej

Mógł zauważyć względem nieprzyjaciół,

Którzy się znów ruszają… Mówiąc szczerze…

I tegom także nie ciekawy teraz.

Wiem o tym tyle, ile mi potrzeba…

Chcę tylko…

Rozkaż, panie.

Pragnę spytać

O co innego, co innego wcale[39].

Ponieważ jesteś mądrym, więc mi powiedz,

Jaka religia, zakon, twoim zdaniem

Zawiera prawdę?

Jestem Żydem, panie.

Ja muzułmanin jestem. Między nami

Stoi chrześcianin. Z tych trzech wiar prawdziwą

Może być jedna tylko. Taki człowiek,

Jak ty, pozostać tam nie może, gdzie go

Los przypadkowy urodzenia rzucił,

Lub gdy zostaje, czyni to z zasady,

Z zastanowienia, z przekonania, z woli

Swej wolnej. A więc objaw mi swe zdanie!

Wskaż mi powody, których ja sam badać

Czasu nie miałem. Wymień mi zasady,

Które ten wybór twój spowodowały;

Wymień poufnie, bym się przejął nimi…

Jak to? Ty milczysz?… mierzysz mnie spojrzeniem?…

Zapewne pierwszym muszę być sułtanem,

Który objawia tę ciekawość, chociaż

Sądzę, że godną ona jest sułtana…

Nieprawdaż?… Mów więc!… Powiedz… Może żądasz

Chwili namysłu… Chętnie ci ją daję…

Czy ona słucha? Muszę ją podpatrzeć…

Chce słyszeć, czy się zręcznie biorę…

Pomyśl,

Tak, pomyśl nad tym. Ja powrócę wkrótce.

PrawdaHm! Hm! To dziwne! Co to znaczyć może?…

Czego chce sułtan? żądać miał pieniędzy,

A żąda… prawdy! Żąda jej tak zaraz…

W gotówce, jakby była to moneta…

Tak! Chyba z owych starych monet, które

Na wagę brano — taką, to być może,

Lecz nie monetą nową, której wartość

Stempel nadaje, którą by wyliczyć

Można na stole… taką prawda nie jest.

Możnaż ją w głowę kłaść, jak pieniądz w worek?…

Kto z nas dwóch tutaj, ja czy on, jest Żydem?…

Tak… ale czemuż nie miałby istotnie

Wymagać prawdy?… Może chce jej użyć

Jako zasadzki na mnie?… To byłoby

Nazbyt nikczemne; lecz cóż jest dla wielkich

Nazbyt nikczemnym?… Tak ni stąd ni zowąd

Wystąpił z takim zapytaniem. Prosto,

Bez żadnych wstępów.. Muszę być ostrożnym.

Lecz jak postąpić?… Żydem się okazać,

Wyłącznie Żydem, źle… nie Żydem… gorzej!

Mógłby zapytać: czemu, gdy nie jestem

Żydem, nie chciałbym być muzułmaninem?…

Tak, tylko bajka może mnie ocalić.

Bajki nie tylko są dla dzieci… Idzie…

Niech przyjdzie!…

Tam już oczyściłem pole.

Czym nie za prędko wrócił? Czyś już gotów?…

Więc mów… nie słucha nikt nas…

Słuchać może

Choćby świat cały…

Natan swojej sprawy

Tak pewny? Dobrze! To jest mądrość właśnie!

Nie kryć się z prawdą, dla niej na ofiarę

Poświęcać wszystko: życie, byt, krew, mienie!

Tak, jeśli trzeba, i jeżeli może

Zdać się to na co.

Odtąd może będzie

Słuszniejszym jeden z mych tytułów, tytuł

Ulepszyciela świata i zakonu[40].

Piękny to tytuł; lecz, sułtanie, pozwól,

Że nim zupełnie moją myśl ci zwierzę,

Przypowieść pewną wprzód opowiem.

Zgoda!

Lubiłem zawsze przypowieści, dobrze

Opowiadane.

Dobrze opowiadać

Nie moją rzeczą.

Znów ta skromność dumna!

No, mówże, mów już! Zacznij, opowiadaj!

Niegdyś, przed laty, na dalekim wschodzie

Żył mąż, co pierścień cenny z drogiej ręki

Otrzymał. Opal igrał w tym pierścieniu

Barw tysiącami i miał moc tajemną,

Że czynił tego, kto go nosił ufnie,

Bogu i ludziom miłym. Nie dziwota,

Że mąż ze wschodu nigdy nie zdejmował

Pierścienia tego z palca, i zamierzył

Wiecznie go w swoim pozostawić rodzie,

W ten sposób, że ten pierścień drogi złożył,

Ze wszystkich synów najukochańszemu,

I że mu zlecił, by po swoim zgonie,

Znów dał go temu z synów, dla którego

Największą miłość będzie miał, tak, aby

Najulubieńszy, bez żadnego względu

Na kolej rodu, tylko na podstawie

Pierścienia, głową był i księciem domu…

Czy mnie rozumiesz, panie?…

Mów, rozumiem.

Tak pierścień ciągle z syna szedł na syna,

Aż go trzech synów ojciec odziedziczył,

Który jednako kochał ich, i którzy

Jednako wzajem go kochali. Czasem

Ten mu się zdawał, czasem znowu inny,

W miarę jak z którym bawił[41], gdy dwaj drudzy

Byli od serca jego oddaleni,

Godnym pierścienia, i przez słabość, której

Źródło w miłości było, przyobiecał

Pierścień każdemu. Póki żył, nie było

Żadnych stąd skutków, lecz gdy umrzeć przyszło,

Ojciec w kłopocie znalazł się niemałym.

Przykro mu było zmartwić tych dwóch synów,

Którzy na jego polegali słowie…

ReligiaCóż robić? Posłał skrycie do złotnika,

Kazał mu zrobić dwa pierścienie nowe

Na wzór pierwszego, kosztów ani trudu

Nie szczędząc. Złotnik spełnił polecenie,

I gdy robotę odniósł, sam właściciel

Nie mógł rozpoznać, który był prawdziwy

Wśród trzech pierścieni. Więc zawołał synów,

Mówił osobno z każdym, i każdemu

Dał pierścień jeden i błogosławieństwo,

A potem umarł… Czy słuchacie, panie?

Słucham cię, słucham. Powieść twoja pewnie

Bliską jest końca.

Powieść już skończona,

Bo łatwo zgadnąć, co się potem stało…

Zaledwie ojciec umarł, każdy przyszedł

Ze swym pierścieniem, chcąc być panem domu…

Zaczęli badać, skarżyć się i spierać…

Daremnie!… Dowieść, który z trzech pierścieni

Prawdziwy, było już niepodobieństwem[42],

Prawie zupełnie takim, jakim dla nas

Powiedzieć, która wiara jest prawdziwą.

Co? Więc to miało na pytanie moje

Być odpowiedzią?

Miało to mnie tylko

Usprawiedliwić, że się nie podejmę

Rozpoznawania tych pierścieni, które

Ojciec polecił zrobić podobnymi.

Pierścienie! Żarty na bok! Mnie się zdaje,

Że te religie, które wymieniłem,

Różnią się wielce wszystkim, aż do jadła,

Aż do napoju i odzieży…

Tylko

Pod względem zasad nie są tak odmienne…

Czyż nie są wszystkie wsparte na podstawie

Dziejów pisanych, albo przekazanych

Ustnym podaniem?… Otóż można dzieje

Przyjmować tylko na podstawie wiary

W czyjeś świadectwo… Wszakże tak?… A w czyim

Świadectwie większą ufność pokładamy?

Wszakże w świadectwie swoich, tych co mają

Krew jednę z nami, którzy nam od młodu

Okazywali miłość swoję[43], którzy

Tam nas zwodzili tylko, gdzie dla dobra

Naszego zwieść nas było koniecznością?

Mamże mojemu ojcu mniej dać wiary,

Niż ty twojemu? Albo też przeciwnie,

Czyż mogę żądać, żebyś ty swym przodkom

Zarzucił kłamstwo, byłeś tylko moim

Fałszu nie zadał? Co?

Na Boga! Prawda!

On słusznie mówi. Muszę milczeć.

Wróćmy

Do tych pierścieni. Jak już powiedziałem,

Synowie wnieśli skargę, i przed sędzią

Każdy z nich przysiągł, że ma pierścień z własnej

Ręki ojcowskiej — jak w istocie było! —

I że każdemu z nich przyrzekał ojciec,

Iż jemu pierścień odda w posiadanie, —

Co także było prawdą!… Każdy twierdził,

Że względem niego ojciec nie popełnił

Fałszu, że ojca o to podejrzewać

Nie może, musi zatem mimowolnie

Oskarżać braci, chociaż o nich zawsze

Sądził najlepiej. Każdy żądał, żeby

Zdrajcy wykryci byli i ponieśli

Karę.

A sędzia?… Bardzo mnie ciekawi,

Co odrzekł sędzia. Mów!

A sędzia na to

Rzekł: Jeśli ojca tutaj nie stawicie,

To was oddalam z waszą sprawą! Cóż to?

Czy wam się zdaje, żem ja tutaj po to,

Abym zagadki rozwiązywał? Albo

Sądzicie może, że prawdziwy pierścień

Sam się odezwie? Ale stójcie! Wszakże

Mówicie, że ten pierścień miał tajemną

Siłę, że czynił swego posiadacza

Bogu i ludziom miłym… To rozstrzygnie!

Bo tej potęgi mieć nie mogą przecież

Fałszywe.. Mówcie! Kto z was jest dwóm innym

Najmilszy? Mówcie!… Ha! Milczycie… wszyscy!

Wasze pierścienie widać są bezsilne!

Każdy samego siebie tylko kocha…

Więc widać z tego, że oszukanymi

I oszustami wszyscy trzej jesteście!

Wszystkie pierścienie wasze są fałszywe!

Prawdziwy zginąć musiał, a wasz ojciec,

Pragnąc utaić zgubę, zrobić kazał

Trzy jednakowe!…

Świetnie! Znakomicie!

A zatem — mówił sędzia dalej — jeśli

Zamiast wyroku nie pragniecie rady,

Odejdźcie!… Radziłbym wam jednak przyjąć

To, co się stało. Każdy z was ma pierścień

Od swego ojca, niech więc każdy wierzy,

Że ma prawdziwy. Ojciec nie chciał może,

Żeby przywilej, co jednego wznosił

Nad innych, dłużej miał trwać w jego domu.

Musiał was wszystkich kochać jednakowo,

I nie chciał krzywdzić dwóch, aby jednego

Obdarzyć… Dobrze!… Niech się współubiega

Każdy z innymi, aby rzeczywistą,

Nie na przesądzie wspartą zyskać miłość!

Niech się ubiega każdy, by w pierścieniu

Swym dowieść siły jego tajemniczej!

Niech dopomaga tej wewnętrznej sile

Przez swą łagodność, słodycz, dobroczynność,

Przez miłość Boga i przez ufność w Bogu!

A gdy się kiedyś dzieciom dzieci waszych

Kamienia tego moc objawi, wówczas,

Po lat tysiącach, wzywam was znów przed ten

Trybunał… Wtedy będzie tu zasiadał

Mądrzejszy człowiek niźli ja, on wyda

Wyrok!… Odejdźcie!… Tak powiedział skromny

Ów sędzia…

Boże! Boże!

Saladynie!

Jeżeli czujesz, żeś tym przyrzeczonym,

Mądrzejszym mężem…

Ja, proch? Ja, nic? Boże!…

Co ci jest, panie?…

O Natanie! Drogi

Natanie! Owe lat tysiące jeszcze

Nie upłynęły! Krzesło, w którym sędzia

Twój siedział, nie jest moim tronem… Odejdź,

Ale bądź moim przyjacielem!

Więcej

Saladyn nie ma nic do powiedzenia?

Nic.

Nic?

Nic wcale… lecz dlaczego?…

Chciałem

Znaleźć sposobność, aby prośbę zanieść.

Czyliż do prośby sposobności trzeba?

Mów!…

Wracam właśnie z drogi… odebrałem

Należytości znaczne… Mam gotówki

Trochę za wiele… Znowu czas zaczyna

Być niespokojnym… Nie wiem, gdzie bezpiecznie

Mógłbym ją chować… Więc mi przyszło na myśl,

Czyżbyś ty może… skoro bliska wojna

Wymaga wielkich kosztów… jakiej części

Nie potrzebował?

Co?… Natanie! Nie chcę

Pytać, czy Hafi nie był już u ciebie;

Nie chcę dochodzić, czy nie podejrzliwość

Skłania cię tylko, że mi dobrowolnie

To proponujesz…

Podejrzliwość?…

Słuszną

Byłaby… Wybacz mi!… Na co się zdało?…

Muszę się przyznać, żem miał zamiar…

Przecież

Nie o pieniądze mówić mi?…

W istocie

O to…

Tym lepiej!… Obu to nam będzie

Dogodne… Jednak, nie mógłbym ci całej

Gotówki mojej dać, a to ze względu

Na templariusza… Znasz go… Muszę wprzódy

Spłacić mu wielki dług.