Przypisy

Kanaanejczyków, i Chitejczyków, i Emorejczyków, i Peryzejczyków, i Chiwitów i Jebusytów — wymienione jest tu sześć z siedmiu ludów ziemi Kanaan (por. Pwt 7:1), być może dlatego, że ziemia Girgaszytów nie opływała mlekiem i miodem lub też dlatego, że wedle tradycji Girgaszyci sami opuścili tę ziemię, zob. Ramban do 3:8. A być może też dlatego, że ten lud był najmniejszy ze wszystkich siedmiu, zob. Ibn Ezra do 3:8. [przypis tradycyjny]

Kanaanejka — według tradycji rabinicznej nie chodzi o etniczną Kananejkę, lecz o Dinę, córkę Jakuba, która po gwałcie przez Kananejczyka Szechema została tak nazwana ze względu na swą hańbę. Midrasz głosi, że Szymon wziął ją później do swojego domu jako żonę, a Szaul był ich synem; zob. Raszi do 6:15 i Bereszit Raba 80:11. [przypis tradycyjny]

Kapłan, spełniający obrządek rozgrzeszania — czyli kohen „zdatny do spełniania służby, co wykluczało takiego, który w chwili spryskiwania krwi [ofiary na ołtarz] był nieczysty rytualnie, nie miał on wówczas udziału w mięsie”, Raszi do 6:19 [2]. [przypis tradycyjny]

każdy krajowiec w Israelu — Ramban wyjaśnia, że nakaz przebywania w szałasie obejmuje żydowskich mężczyzn, choć nie kobiety, ale obowiązuje także konwertytów, niewolników i wyzwoleńców, zob. Ramban do 23:42 [1]. [przypis tradycyjny]

Każdy mężczyzna z potomków Aharona jeść to może — Raszi uczy, że do udziału włączeni byli także ci koheni, którzy mieli jakieś skazy na ciele i którzy nie mogli przez to sprawować różnych czynności przy składaniu ofiar, zob. Raszi do 6:11 [1]. [przypis tradycyjny]

każdy też sprzęt, na którym by usiadł — Raszi uczy, że chodzi tu o przedmioty przeznaczone normalnie do leżenia czy siedzenia, a nie o sprzęt innego zastosowania, który chwilowo został użyty w takim celu, zob. Raszi do 15:4 [1 i 2]. [przypis tradycyjny]

każdy w miarę zapotrzebowania swojego — ilość manny „szacowana była logicznie: omer na dorosłą osobę, a dla dzieci wedle tego, ile zjedzą”, Ibn Ezra do 16:16. [przypis tradycyjny]

kazirodztwo spełnili — hebr. תֶּבֶל (tewel): zmieszanie, perwersja. „Dopuścili się hańby, , a innymi słowy: [dopuścili się] wymieszania nasienia ojca z nasieniem syna”, Raszi do 20:12 [1]. [przypis tradycyjny]

kielichy — hebr. גְּבִיעַ (gewia): kielich. „Podobne do kielichów, jakie robi się ze szkła […] lecz te były wykonane ze złota, i wystawały z każdej gałęzi [świecznika], w takiej ilości, jaka jest podana w Torze, a służyły wyłącznie dla ozdoby”, Raszi do 25:31 [6]. [przypis tradycyjny]

kielichy — hebr. מְנַקִּית (menakit): rodzaj kielicha ofiarnego. Raszi w zgodzie z Targum Onkelos interpretuje to jako „podpory”, dodane do stołu w postaci płyt ze złota, które stały na ziemi i wystawały wysoko ponad stół, tak wysoko jak ułożone były chleby. Podpory były nacięte z obu stron w pięciu rzędach, nacięcia te były jedne nad drugimi, a końce rurek, które znajdowały się między jednym bochenkiem a drugim, spoczywały w tych nacięciach, tak aby ciężar górnych bochenków nie naciskał na dolne, by chleby się nie złamały, zob. Raszi do 25:9 [4]. [przypis tradycyjny]

kłosy suszone nad ogniem — „[Świeże ziarno] prażono w ogniu, w [specjalnej] rurze do opiekania, inaczej nie można by go zmielić na żarnach, ponieważ było wilgotne”, Raszi do 2:14 [3]. [przypis tradycyjny]

Kobieta też, która by miała upławy, a płynęłaby krew z ciała jej — Raszi komentuje, że chodzi tu o wypływ krwi z dróg rodnych, nie z żadnego innego otworu, ponieważ to krew pochodząca z tego miejsca powoduje nieczystość rytualną kobiety. I w przypadku kobiety wyciek związany z nieczystością zawsze wiąże się z kolorem krwi, zob. Raszi do 15:19 [1 i 2]. [przypis tradycyjny]

kobietę, karmiącą z Ibrejek — „Powierzała go licznym Micrejkom, by go karmiły, ale nie chciał ssać, jako że w przyszłości miał [swymi ustami] rozmawiać z Szechiną (Boską obecnością)”, zob. Raszi do 2:7. [przypis tradycyjny]

Kobiety wraz z siostrą jej — Raszi uczy, że nie wolno poślubić dwóch sióstr jednocześnie, a nawet gdy ktoś rozwiódł się z jedną kobietą, nie może poślubić jej siostry, dopóki żyje tamta pierwsza żona, zob. Raszi do 18:18 [1 i 2]. [przypis tradycyjny]

kołki — hebr. יָתֵד (jeted): kołek, palik, kołek do namiotu. Były one „przywiązane do zasłon [tworzących podwórze] i wbijane w ziemię, aby zasłony nie były w ciągłym ruchu, trzepocząc od dołu na wietrze”, Raszbam do 27:19 [1]. [przypis tradycyjny]

Kołki Przybytku i kołki podwórza — „Wtykano je w ziemię i przywiązywano do nich krańce kotar, aby nie poruszały się na wietrze”. Raszi do 35:18 [1]. [przypis tradycyjny]

komary — hebr. כִּנִּם (kinim): często tłumaczone jako wszy, z pewnością chodzi tu plagę owadów, mogły to być komary, meszki, muchy lub pchły. Salomon Spitzer w swoim tłumaczeniu używa terminu plugastwo. [przypis tradycyjny]

koriandru — „Czyli kolendry, jej ziarno jest okrągłe, ale nie jest białe, a manna była biała, zatem porównanie odnosi się tylko do okrągłego kształtu: [manna była] jak ziarno kolendry i biała”, Raszi do 16:31. [przypis tradycyjny]

kości nie złamiecie w niej — Chizkuni zauważa, że jest to nie tylko zakaz jedzenia szpiku kostnego, ale także niepotrzebnego przedłużania posiłku, bo „każdy powinien sobie nałożyć porcję i nie marnować czasu rozbijaniem kości i wysysaniem szpiku”, zob. Chizkuni do 12:46. [przypis tradycyjny]

koszyk — w oryginale jest צִנְצֶנֶת (cincenet): dzbanek, naczynie z błyszczącego materiału, być może glazurowana ceramika. Rodzaj „ceramicznego dzbanka”, Raszi do 16:33. [przypis tradycyjny]

kotarę wchodową daw. — kotarę wejściową. „Była to zasłonka przed wejściem, ponieważ w tym [miejscu] nie było desek ani kotar”. Raszi do 35:15 [1]. [przypis tradycyjny]

kozła ludu — „To był ten kozioł, na którego padł los »dla Wiekuistego«”, Raszi do 16:15 [1]. [przypis tradycyjny]

kozła zagrzesznego — Raszi wyjaśnia, że był to kozioł na dodatkową ofiarę na rosz chodesz [początek miesiąca], został spalony z powodu jakiejś nieczystości, która go dotknęła albo z powodu żałoby w rodzinie Aharona, zob. Raszi do 10:16 [1]. [przypis tradycyjny]

kręconymi uczynisz je — „Uczynisz je na skraju choszenu (czyli napierśnika)”, Raszi do 28:14 [2]. [przypis tradycyjny]

krew jego na nim — Raszi komentuje, że odnosi się to do kary śmierci przez ukamienowanie, zob. Raszi do 20:9 [2]. [przypis tradycyjny]

krewnym najbliższym swoim — Raszi uczy, że to oznacza żonę kohena, zob. Raszi do 21:2 [2]. [przypis tradycyjny]

krew przelał — Raszi uczy, że te słowa włączają także przypadek, gdy ktoś spryskał krwią ofiary poza dziedzińcem świątyni, zob. Raszi do 17:4 [2]. [przypis tradycyjny]

królestwem kapłanów — hebr. כֹּהֲנִים (kohanim) oznacza w tym przypadku książęta, nie kapłani, zob. Raszi do 19:6. „Będziecie królestwem Moich sług”, Ramban do 19:6. [przypis tradycyjny]

kropielnice — Raszi wyjaśnia: naczynia, do których zbierano krew zwierząt ofiarnych, zob. Raszi do 27:3 [4]. [przypis tradycyjny]

krupę świeżą — było to ziarno „potłuczone [na kaszę] gdy jeszcze było wilgotne”, Raszi do 2:14 [4]. [przypis tradycyjny]

kruszysz przeciwników Twoich — „Kim są przeciwnicy Boga? To ci, co powstają przeciwko Israelowi”, Raszi do 15:7. [przypis tradycyjny]

krwi (…) służącej życiu waszemu — «Nawet gdy ktoś popełni samobójstwo przez uduszenie, mimo że nie będzie rozlewu krwi», zob. Raszi do 9:5. [przypis tradycyjny]

krwi — w hebr. oryginale słowo 'krew' pojawia się tu w liczbie mnogiej, co jest wyjaśnianie jako «jego krew i krew jego potomków», inne wyjaśnienie mówi, że Kain zadał mu wiele ran, zob. Raszi do 4:10. [przypis tradycyjny]

Książęta zaś przynosili kamienie onyksu — Raszi komentuje, że książęta postanowili, że na samym końcu dodadzą to, czego będzie brakowało do budowy, ale okazało się, że lud przyniósł wszystkie potrzebne materiały, więc książęta dostarczyli drogich kamienni, zob. Raszi do 35:27 [1]. [przypis tradycyjny]

księcia ludu twego nie przeklinaj — Ibn Ezra zauważa, że zakazane jest przeklinanie władcy zarówno jawnie, jak i w ukryciu, zob. Ibn Ezra do 22:27 [2]. [przypis tradycyjny]

księgę przymierza — Komentatorzy zgadzają się, że była to część Tory od Bereszit (początku Księgi Rodzaju) aż do praw nadanych w Mara, tj. Wj 23 włącznie, zob. Raszi do 24:7. [przypis tradycyjny]

która by płód wydała — hebr. תַּזְרִיעַ (tazria) można też rozumieć jako: stanie się zapłodniona, rozwinie w sobie płód. Prawo o nieczystości „dotyczy nawet sytuacji, gdy [zarodek] urodzi się jako bezkształtna masa […], jego matka jest rytualnie nieczysta jak po porodzie”, Raszi do 12:2 [2]. [przypis tradycyjny]

które nie są czyste — Tora nie używa tu słowa טָמֵא (tame): 'nieczysty rytualnie', ale opisowego wyrażenia 'które nie są czyste'. Ten właśnie werset jest talmudycznym przykładem, że Tora woli dać trzy słowa 'nie są czyste', aby tylko nie użyć negatywnego słowa 'nieczysty', kiedy słowo to nie jest konieczne, zob. Bawa Batra 123a. [przypis tradycyjny]

które przedstawisz im — „Święty Błogosławiony powiedział do Mojżesza: niech ci nie przyjdzie do głowy powiedzieć »Nauczę ich rozdziału albo jakiejś halachy dwa lub trzy razy, aż będą to biegle i dokładnie recytować, ale nie będę się trudził wyjaśnianiem im powodów [praw] ani ich znaczenia«; dlatego jest napisane: »które przedstawisz im« jak stół nakryty i przygotowany przed człowiekiem, by mógł z niego spożywać”, Raszi do 21:1 [2]. W XVI wieku rabin Josef Karo wybrał hebr. wyrażenie שֻׁלְחָן עָרוּךְ (szulchan aruch), Nakryty stół, na tytuł swojego kodeksu zbierającego rozproszone wcześniej przepisy i interpretacje prawa żydowskiego w jeden tom. [przypis tradycyjny]

który był przeznaczył ją dla siebie — „Miał ją przeznaczyć dla siebie i poślubić [gdy dziewczyna dojrzeje], a pieniądze, za które ją nabył były opłatą ślubną, Tora wskazuje tu, że wyznaczenie na żonę było przykazaniem i że nie wymagało to już dalszych ceremonii zaślubin”, Raszi do 21:8 [2]. [przypis tradycyjny]

którymi się rozlewa — hebr. יֻסַּךְ (jusach) Raszi odczytuje nie jako rozlewać, ale jako יְכֻסֶּה (jechuse): zakryte, zasłonięte w takim znaczeniu, że podpory boczne osłaniały rurki umieszczone pomiędzy chlebami, zob. Raszi do 25:29 [5]. [przypis tradycyjny]

który nas wywiódł z ziemi Micraim — „[Mojżesz] wskazywał nam drogę, którą mamy iść, a teraz [gdy go nie ma] potrzebujemy bogów, by szli przed nami”, Raszi do 32:1 [4]. [przypis tradycyjny]

któryś sobie nabył — „[Lud] który umiłowałeś ponad inne ludy, jak przedmiot nabyty za wysoką cenę, który jest człowiekowi najmilszy”, Raszi do 15:16. „Byli oni niewolnikami w Micraim, a Ty nabyłeś ich, by byli Twoimi sługami”, Ibn Ezra do 15:16. [przypis tradycyjny]

który z was — Tora używa tu hebr. słowa אָדָם (Adam) w znaczeniu ktoś, każdy. „Dlaczego napisane jest Adam? Tak jak pierwszy człowiek Adam nie składał ofiar z czegoś, co byłoby skradzione, jako że wszystko należało do niego, tak też i wy nie składajcie ofiar pochodzących z rabunku”, Raszi do 1:2 [2]. [przypis tradycyjny]

Którzyż to są, co iść mają? — „Faraon chciał, aby poszli tylko ich przywódcy, starszyzna i dozorcy, mężczyźni wymienieni z imienia, a Mojżesz odpowiedział mu, że pójdą również synowie i córki, gdyż jest to święto i wszyscy mają nakazane świętowanie przed Wiekuistym. Wówczas Faraon wpadł w złość z powodu synów i córek, zapowiedział, że pod żadnym pozorem nie wypuści dzieci, bo one nie składają ofiar, uwolni tylko starców i dorosłych na święto, o którym była mowa, ale dzieci i kobiety mają zostać”, Ramban do 10:8. [przypis tradycyjny]

Któż ja jestem, abym poszedł do Faraona — „Oto ja jestem pasterzem, a on jest wielkim królem!”, zob. Ibn Ezra do 3:11. „Na ile poważane będą [przez Faraona] moje ostrzeżenia?”, zob. Sforno do 3:11. [przypis tradycyjny]

Któż jest Wiekuisty — „Wszystko, co im zrobiłem, oraz to, że ich zniewoliłem, było wyłącznie po to, żeby nie uszli z mojego kraju, a teraz mam ich uwolnić dla kogoś, o kim nie wiem nawet, kto to jest?!”, zob. Bechor Szor do 5:2. [przypis tradycyjny]

kto by się dotknął ich, nieczystym będzie — dotyczy to takich zwierząt jak „na przykład wielbłąd, którego kopyto jest rozszczepione [z przodu] ku górze, ale [z tyłu] u dołu jest ono złączone. Tu werset uczy, że padlina nieczystego zwierzęcia powoduje nieczystość rytualną, a pod koniec rozdziału (11:39–40) mowa jest o [padlinie] zwierzęcia czystego rytualnie”, Raszi do 11:26 [1]. U Cylkowa dodane tu było słowo padliny, którego nie ma w oryginale. [przypis tradycyjny]

kto by się dotknął padliny jego, nieczystym będzie — „Ale nie dotyczy to kości, ścięgien, rogów, pazurów ani skóry [z padliny]”, Raszi do 11:39 [1]. [przypis tradycyjny]

kto by spał w domu tym, wypierze szaty swoje, kto by też jadł w domu tym — Raszi poucza, że minimalny czas przebywania w tym domu, kiedy następuje już nieczystość rytualna, to tyle czasu ile potrzeba na zjedzenie połowy bochenka chleba, zob. Raszi do 14:46 [2]. [przypis tradycyjny]

Kto by też usiadł na sprzęcie, na którym siedział upławami dotknięty — „Nawet jeśli nie dotknął [tego sprzętu] i nawet gdyby dziesięć warstw okryć leżało tam jedno na drugim, wszystkie stają się nieczyste z powodu siedzenia [na nich] i podobnie jest z łóżkiem”, Raszi do 15: 6 [1]. [przypis tradycyjny]

Kto dał usta człowiekowi — „Gdybym chciał, mówiłbyś znakomicie, ale Ja tego nie chcę, bo to będzie dla Mojej chwały, że człowiek, który nie ma [doskonałych] ust ani języka podejmie ze Mną rozmowy, spełni Moje zamiary i dokona się przez niego tak wielkie dzieło”, zob. Bechor Szor do 4:11. [przypis tradycyjny]

kto go znieważy, śmiercią karanym będzie — Raszi uczy, że kara śmierci była orzekana przez sąd, jeśli byli świadkowie zbezczeszczenia Szabatu i jeśli wcześniej człowiek został ostrzeżony o konsekwencjach swojego czynu, zob. Raszi do 31:14 [1]. [przypis tradycyjny]

kto — hebr. נֶפֶשׁ (nefesz): dusza w znaczeniu człowiek, ktoś. „Słowo dusza nie jest użyte przy żadnej innej ofierze dobrowolnej, ale wyłącznie w odniesieniu do ofiary pokarmowej, a kto zazwyczaj przynosił ofiarę pokarmową? Biedak. Powiedział Święty Błogosławiony: policzę mu to tak, jak gdyby złożył w ofierze własną duszę”, Raszi do 2:1 [1]. [przypis tradycyjny]

Ktokolwiek by miał upławy z ciała swojego — Raszi komentuje, że chodzi tu o chorobliwe wycieki z narządu płciowego. Czyniły one mężczyznę nieczystym rytualnie, zob. Raszi do 15:2 [1]. [przypis tradycyjny]

ktokolwiek by zabił Kaina, siedmiokrotną poniesie pomstę — oznacza to, że zemsta na Kainie nie zostanie dokonana od razu, ale dopiero, gdy pojawi się siódme pokolenie. Kaina zabije Lemech, jeden z jego potomków, zob. Raszi do 4:15 i 4:19. [przypis tradycyjny]

Kto uderzy ojca swojego, albo matkę swoją — „Ponieważ ten, kto zrani drugiego, skazywany był na wypłatę odszkodowania, nie na śmierć (21:24), Tora musiała pouczyć, że ten kto bije rodzica, ojca lub matkę, ma ponieść śmierć, ale winny [kary śmierci] jest tylko wtedy, gdy zada taki cios, który spowoduje ranę”, Raszi do 21:15 [1]. [przypis tradycyjny]

kto wykradnie człowieka — Raszi komentuje, że prawo to stosuje się gdy porywaczem jest mężczyzna, kobieta, osoba bez oznak płci [hebr. טֻמְטוּם (tumtum)] jak i osoba noszącą cechy obu płci [hebr. אַנְדְּרוֹגִינוֹס (androginos)]. I dotyczy to porwania zarówno mężczyzny jak i kobiety, zob. Raszi do 21:16 [1]. „Ponieważ w Pwt 24:7 napisane jest »Jeżeliby przyłapano człowieka, który porwał kogokolwiek«, to poucza jedynie o tym, że byli świadkowie porwania. Skąd wiadomo, że muszą być i świadkowie sprzedania [ofiary]? O tym uczy ten werset »kto wykradnie człowieka i sprzeda go«”, Chizkuni do 21:16 [1]. W prawie żydowskim nie można było skazać nikogo na karę śmierci, jeśli nie było dwóch świadków, którzy naocznie widzieli zbrodnię i złożyli takie zeznanie w żydowskim sądzie. Ibn Ezra komentuje: „Dlaczego ten werset znajduje się pomiędzy wersetem o kimś, kto bije rodziców i wersetem o tym, kto przeklina rodziców? Gdyż zazwyczaj porywane były małe dzieci, które dorastały w obcym kraju, nie znając swoich rodziców, i mogło się tak zdarzyć, że [kiedyś] uderzą czy przeklną swoich rodziców, więc kara za to spada na porywacza”, Ibn Ezra do 21:16 [1]. [przypis tradycyjny]

kutej roboty ma być świecznik ten — Raszi komentuje: świecznik nie mógł był zrobiony w częściach, które zostałyby potem połączone, ale musiał zostać wykuty młotem z jednej bryły złota i docięty odpowiednimi narzędziami, zob. Raszi do 25:31 [1]. Midrasz uczy, że świecznik powstał niejako „samodzielnie, Mojżesz trapił się [wykonaniem świecznika], Święty Błogosławiony powiedział mu: wrzuć bryłę [złota] do ognia a [świecznik] sam powstanie, dlatego nie jest tu napisane zrób [ale ma być zrobiony]”, Raszi do 25:31 [3]. [przypis tradycyjny]

kutej roboty wykonasz je na obu brzegach wieka — Raszi komentuje: figury tych cherubów miały twarze dzieci, nie były wykonane oddzielnie i umieszczone potem na pokrywie, ale od początku robienia pokrywy należało wziąć większą ilość złota i pobijać młotem na środku tak, by utworzyły się wystające w górę dwie formy, które następnie ukształtowane zostały w cheruby, zob. Raszi 25:18 [1 i 2]. [przypis tradycyjny]

kwiaty — hebr. פֶּרַח (perach): kwiat. „Ornamenty zrobione w kształcie kwiatów”, Raszi do 25:31 [8]. [przypis tradycyjny]

łońskie dla nowego uprzątać będziecie — „Klepiska będą już pełne nowego [plonu], a spichlerze pełne jeszcze starego i będziecie musieli uprzątnąć spichlerze, [przenosząc] je w inne miejsce, aby do tych wnosić nowe [plony]”, Raszi do 26:10 [2]. [przypis tradycyjny]

łońskie, zaprzeszłoroczne — „Plony nabierając czasu, będą zachowane w dobrej jakości, tak że stare [zapasy] sprzed trzech lat będą lepsze do spożycia niż te z zeszłego roku”, Raszi do 26:10 [1]. [przypis tradycyjny]

łorzeczył imieniu Wiekuistego — „Winny [kary śmierci] jest dopiero wtedy, gdy wypowie Czteroliterowe Imię Boga, a nie gdy przeklina używając jedynie zastępników Imienia”, Raszi do 24:16 [1]. [przypis tradycyjny]

lamp do niego — siedem — „Rodzaj dzbaneczków, w których umieszczano oliwę i knoty”, Raszi do 25:37 [1]. [przypis tradycyjny]

Laska — laskę Mojżesz zawsze miał ze sobą, wspierał się na niej zwyczajem starców i tej laski miał używać wykonując znaki przed Faraonem, bowiem nie pojawiłby się przed Faraonem ze zwykłym pasterskim narzędziem, zob. Ibn Ezra do 4:2. [przypis tradycyjny]

laskę tę weźmiesz (…) nią owe znaki wykonasz — ta laska zamieniła się w węża na oczach synów Israela i przed Faraonem, posłużyła do uderzenia wód Nilu, by zmienić je w krew, do sprowadzenia plagi żab i plagi wszy [u Cylkowa komarów] do sprowadzenia gradu, plagi szarańczy i do wywołania ciemności, zob. Ibn Ezra do 4:17. „Chociaż nie jest ona wykonana z żadnego wartościowego drewna, oto uświęciłem ją, aby była ci jako znak”, zob. Sforno do 4:17. [przypis tradycyjny]

laskę twą, którąś uderzył w rzekę, weźmiesz w rękę twoją — „Lud Israela mówił, że laska ta jest zdatna tylko do wymierzania kar: tą [laską] ukarany był Faraon i Micrejczycy licznymi plagami w Micraim i na morzu, dlatego jest powiedziane »laskę twą, którąś uderzył w rzekę«, czyli: niech ujrzą teraz, że także do dobrych celów jest ona przeznaczona”, Raszi do 17:5. [przypis tradycyjny]

Lecz kto nie czyhał — Raszi sądzi, że mowa tu tylko o nieumyślnym zabójstwie, gdy zabójca nie planował tego ani nie czyhał na ofiarę w zasadzce, zob. Raszi do 21:13 [1]. [przypis tradycyjny]

lichwy — hebr. słowo רִבִּית (ribit) oznacza: pożyczka na procent, odsetki, lichwa, ale tutaj Tora użyła słowa נֶשֶׁךְ (neszech) dosł. ugryzienie, co Raszi komentuje: „ponieważ jest to jak ugryzienie węża, który ukąsił, czyniąc małą rankę na nodze, czego [początkowo] się nie odczuwa, ale nagle [rana] nabrzmiewa i [ukąszenie] rozchodzi się na całe ciało, aż po czubek głowy, tak też jest i z pożyczką na procent, [z początku] nie jest odczuwalna ani zauważalna, aż odsetki narosną i spowodują wielką stratę finansową”, Raszi do 22:24 [5]. [przypis tradycyjny]

licznym już lud ziemi — skoro są liczni, wykonują dużo pracy, więc ich nieobecność spowoduje poważną stratę, zob. Raszi do 5:5. [przypis tradycyjny]

liściastego — u Cylkowa: rozłożystego. Gałązka mirtu (Myrtus communis). „Jego gałęzie są splecione jak liny i sznury, a jest to mirt, hebr. הֲדַס (hadas), którego [liście układają] się na kształt warkocza”, Raszi do 23:40 [4]. [przypis tradycyjny]

listwę — Raszi komentuje, że istnieją rozbieżne opinie, co to tej listwy: czy była ona od góry wokół krawędzi stołu, czy była umieszczona na dole, z czterech stron stołu, pomiędzy nogami i spoczywał na niej blat stołu, zob. Raszi do 25:25 [1]. [przypis tradycyjny]

lituję się — „W tych chwilach, gdy zapragnę się ulitować. Na razie [Bóg] zapewnił go tylko, że czasem otrzyma odpowiedź [na modlitwę], a czasem nie. Ale w chwili, gdy to [objawienie majestatu] miało miejsce, rzekł mu: »Oto Ja zawieram przymierze…« (por. Wj 34:10) i zapewnił go, że [przywoływanie Trzynastu Cech Miłosierdzia] nie okaże się nigdy daremne”, Raszi do 33:19 [4]. [przypis tradycyjny]

lud cały widział gromy — „Widzieli to, co było do usłyszenia, coś czego nie można zobaczyć w żadnym innym przypadku”, Raszi do 20:15. To widzenie należy rozumieć jako pojmowanie, rozumienie, zob. Rabeinu Bachja do 20:15. [przypis tradycyjny]

lud cały widział — „To uczy, że nie było wśród nich ani jednego niewidomego. Skąd wiadomo, że nie było wśród nich także niemowy? Bo jest napisane »I odpowiedział cały lud« (Wj 19:8). I skąd wiadomo, że nie było wśród nich głuchego? Bo jest napisane »rzekli […] spełnimy i usłuchamy« (Wj 24:7)”, Raszi do 20:15. [przypis tradycyjny]

lud okoliczny — „Lud dla którego ziemia została stworzona, lud, który w przyszłości odzieczy Ziemię [Israela] na skutek spełniania tych przykazań”, Raszi do 20:2 [3]. [przypis tradycyjny]

lud to twardego karku — „Odwracają się plecami do tych, którzy ich karcą, odmawiają słuchania”, Raszi do 32:9 [1]. [przypis tradycyjny]

Ludźmi świętymi bądźcie Mi — „Jeśli będziecie święci i będzie się trzymać z dala od obrzydliwości, padliny i rozszarpanego [mięsa], wówczas będziecie Moi, jeśli nie, to nie będziecie Moimi”, Raszi do 22:30 [1]. [przypis tradycyjny]

mądrością — hebr. חָכְמָה (chochma): mądrość. To jest „to, co człowiek słyszy od innych i uczy się”, Raszi do 31:3 [1]. [przypis tradycyjny]

mające rozdwojone kopyta — „Oznacza to wszystkie zwierzęta opisane jako posiadające kopyta”, Ibn Ezra do 11:3 [1]. [przypis tradycyjny]

mannę jadali aż do przybycia swego do granic ziemi Kanaan — „Gdy przekroczyli Jordan, jedli już zboże, które tam zastali, dlatego konieczne było zaznaczenie, że mannę jedli aż przybyli do granic ziemi Kanaan, bo manna towarzyszyła im, aż doszli do Gilgal, co jest na skraju ziemi Kanaan i dopiero gdy mieli już nowe ziarno, wtedy mana przestała spadać”, Ibn Ezra do 16:35. [przypis tradycyjny]

mędrców — „czyli astrologów”, Ibn Ezra do 7:11.1. [przypis tradycyjny]

mężczyznę i kobietę — midrasz uczy, że początkowo Bóg stworzył człowieka z dwoma obliczami, a następnie rozdzielił na dwie osoby. Innym wyjaśnieniem słów Tory jest, że chodzi o podkreślenie, że oboje zostali stworzeni szóstego dnia, a dopiero w następnym rozdziale opisane to jest szczegółowo, zob. Raszi do 1:27. [przypis tradycyjny]

mężów dzielnych — „Bogatych, takich którzy nie muszą schlebiać ani okazywać stronniczości”, Raszi do 18:21. [przypis tradycyjny]

mężów prawdy — „Budzących zaufanie, którzy zasługują na to, aby można było polegać na ich słowach, dzięki temu ich orzeczenia będą uznawane”, Raszi do 18:21. [przypis tradycyjny]

mężów — Raszi komentuje, że chodzi to mężczyzn powyżej dwudziestego roku życia, zob. Raszi do 12:37. [przypis tradycyjny]

[menstruacyjnego] oddzielenia — czyli menstruacji. Hebr. נִדָּה (nida): kobieta w czasie jej okresu, menstruacji, dosłownie oznacza to: oddzielenie, wygnanie, usunięcie; „w znaczeniu odłączenia, oddalenia od męża”, Raszbam do 12:2 [4]. U Cylkowa: dni wydzielania słabości; nie ma tu mowy o wydzielaniu, a o oddzielaniu kobiety od jej męża. [przypis tradycyjny]

mgły — hebr. עֲרָפֶל (arafel): gęsta ciemność, chmura. Mojżesz wszedł do środka, „wkraczając w trzy bariery: ciemność, obłok i mgłę, jak jest napisane w Pwt 4:11 »góra płonęła ogniem do samego nieba, w ciemnościach, chmurach i mgle«. Owa mgła (arafel), to obłok, o którym Bóg mówi do Mojżesza »Oto Ja przyjdę do ciebie w gęstym obłoku« (Wj 19:9)”, Raszi do 20:18. [przypis tradycyjny]

miałkiego — Raszi uczy, że kadzidło zawsze było zmielone drobno, ale w przeddzień Jom Kipur ponownie umieszczano je w moździerzu, aby rozdrobnić je na jak najdelikatniejszy proszek, zob. Raszi do 16:12 [3]. [przypis tradycyjny]

miał siedem córek — „Jitro był naczelnym kapłanem Midjanu ale nie miał synów, którzy paśliby jego trzodę”. Wedle innego wyjaśnienia: ponieważ [Jitro] porzucił bałwochwalstwo, współplemieńcy go wygnali. Nie mógł znaleźć pasterza, dlatego jego córki musiały się zająć wypasem stad ojca”, zob. Chizkuni do 2:16 [przypis tradycyjny]

miasta na zapasy dla Faraona: Pitom i Raamses — „Początkowo [miasta te] nie były zdatne do tego celu, lecz wzmocnili je i ufortyfikowali, by stały się magazynami”, zob. Raszi do 1:11. [przypis tradycyjny]

Miasta też Lewitów — „Odnosi się to [tylko] do czterdziestu ośmiu miast, które były dane Lewitom (por. Lb 35:6–7)”, Raszi do 25:32 [1]. „Nawet gdy były to [domy w miastach lewickich] otoczonych murem, nie mogły być sprzedane na zawsze, ponieważ [Lewici] nie mieli innego dziedzictwa [w Ziemi] oprócz tych miast i działek otaczających te [miasta]”, Chizkuni do 25:32 [1]. [przypis tradycyjny]

Micrejczyka — hebr. אִישׁ מִצְרִי (isz micri): człowiek egipski, jakiś Micrejczyk. „Był to jeden z nadzorców postawionych nad strażnikami Israela, zrywał ich wraz z pianiem koguta, by udawali się do pracy”, zob. Raszi do 2:11. [przypis tradycyjny]

między Bogiem a każdym jestestwem żyjącym — «Pomiędzy Boską cechą Surowego Sądu a wami», zob. Raszi do 9:16. [przypis tradycyjny]

między synów Israelskich — „Co uczy, że zrobił on konwersję na judaizm”, Raszi do 24:10 [3]. [przypis tradycyjny]

Mięsa ich nie jadajcie — Raszi zadaje pytanie: skoro Tora wymienia jedynie te nieczyste zwierzęta, skąd wiadomo, że zakazane są i pozostałe ze zwierząt nieczystych, które nie mają żadnej z tych cech zdatności? Z wnioskowania kal wachomer (a fortiori): skoro zakazane są te zwierzęta, które mają tylko niektóre z cech zdatności, to tym bardziej takie, które nie mają żadnych takich oznak, zob. Raszi do 11:8 [1]. [przypis tradycyjny]

mięsa rozszarpanego w polu nie jadajcie — „To samo dotyczy rozszarpanego i w domu, ale Tora mówi o tym, co występuje najczęściej, bo zazwyczaj [rozszarpanie zwierzęcia] zdarza się na polu”, Raszi do 22:30 [2]. Hebr. טְרֵפָה (trefa): rozszarpane oznacza także mięso zwierzęcia zabitego niezgodnie z wymogami rytualnego uboju, stąd pochodzi słowo trefny. [przypis tradycyjny]

mięso na pożywienie — „Ale nie do nasycenia się. Tora uczy tu dobrych obyczajów, że mięsa nie należy jeść do syta. Co ujrzał [Wszechmogący], że chleb spuścił im rano, a mięso wieczorem? To dlatego że o chleb prosili słusznie, bo człowiek nie może żyć bez chleba, ale o mięso prosili niesłusznie, jako że mieli wiele zwierząt [w stadach], a ponadto mogli przeżyć i bez mięsa, dlatego dał im [mięso] w niewygodnym dla nich czasie, bo było to niewłaściwe [żądanie]”, Raszi do 16:8. W tradycji żydowskiej jedzenie mięsa jest dopuszczalne, ale nie zalecane, por. Pwt 12:20. Jeżeli człowiek nie odczuwa ogromnego głodu mięsa, powinien się powstrzymać od jego spożywania. „Tora nauczyła [nas] zasad właściwego postępowania: człowiek nie powinien jeść mięsa inaczej, niż z pragnienia”, Chulin 84a:19. [przypis tradycyjny]

miecz nie przejdzie po ziemi waszej — „Nie trzeba mówić, że nie wejdą, by toczyć wojnę, ale nawet nie przejdą przez waszą ziemię [idąc] z kraju do kraju”, Raszi do 26:6 [2]. [przypis tradycyjny]