Przypisy

I uczynili tak — „To zostało powiedziane na chwałę [ludu Israela], że posłuchali głosu Mojżesza, a nie mówili: jakże mamy się przybliżyć do tych, co nas ścigają? Powinniśmy raczej uciekać! Lecz powiedzieli: jedyne, co nam czynić, to wypełnić słowa syna Amrama”, Raszi do 14:4. [przypis tradycyjny]

I weźmiecie sobie — jedno z przykazań na święto Sukot nakazuje wziąć tzw. אַרְבָּעָה מִינִים (arbaa minim): cztery gatunki roślin: lulaw: młody liść palmowy, hadas: mirt, arawa - gałązki wierzby i etrog: owoc cytrusowy. Cały ten bukiet określany jest również słowem lulaw, ponieważ liść palmy jest najbardziej widoczny. Nad tymi roślinami odmawia się błogosławieństwo i potrząsa się nimi w specjalny sposób. [przypis tradycyjny]

I zamilkł Aharon — „[Aharon] otrzymał nagrodę za swoje milczenie. Cóż to była za nagroda? Skierowana została do niego mowa od Boga (por. 10:8), ponieważ bezpośrednio do niego wypowiedziane zostały [wersety 10:9–11], dotycząca picia wina”, Raszi do 10:3 [2]. „[Aharon] powstrzymał się od swojej żałoby, nie płakał i nie wypełniał żałobnych obrzędów”, Raszbam do 10:3 [3]. [przypis tradycyjny]

I zamknął Wiekuisty za nim — midrasz uczy, że Bóg otoczył arkę niedźwiedziami i lwami, chroniąc w ten sposób Noacha, aby ludzie nie rozbili mu arki, a zwykłe wyjaśnienie jest takie, że zamknął wejście z powodu wzbierającej wody, zob. Raszi do 7:16. [przypis tradycyjny]

jądro zgniecione, rozbite, oderwane albo wyrznięte — Raszi objaśnia, że werset wylicza różne sposoby kastracji, dokonywanej ręcznie lub narzędziem, zob. Raszi do 22:24 [1–7]. [przypis tradycyjny]

Ja będę z ustami twoimi i nauczę cię, co mówić masz — „Oto Bóg nie obiecał Mojżeszowi, że usunie jego wadę wymowy, jedynie że pouczy go, co ma mówić”, zob. Ibn Ezra do 4:12. [przypis tradycyjny]

jagnię dla rodziny, jagnię dla domu — hebr. בֵּית אָבֹת (beit awot) dosł. dom ojców w znaczeniu szeroko rozumianej rodziny, pochodzącej od jednego przodka, natomiast בָּיִת (bajit) dom to pojedyncze gospodarstwo domowe, co odnosiło się tylko do najbliższej rodziny. „Jeśli rodzina była liczna, czy można pomyśleć, że wystarczyłoby im jedno jagnię? Dlatego napisane jest jagnię dla [każdego] domu”, Raszi do 12:3. Chizkuni dodaje, że mieszkańcy tego samego domostwa nawet gdy nie należeli do jednej rodziny, jeśli zamieszkiwali jeden dom, musieli wziąć sobie jagnię, a gdy byli liczni brali więcej jagniąt, zob. Chizkuni do 12:3. [przypis tradycyjny]

Jah — skrócona wersja Imienia Boga, jest to jedno z trzech Imion Boga, (Imię Czteroliterowe, Imię Ehje i Jah), pochodzących od tego samego hebr. rdzenia הָיָה (haja): być, por. Ibn Ezra do 15:2. [przypis tradycyjny]

jakakolwiek by to była nieczystość — „To włącza też styczność z nieczystością osób mających chorobliwe wycieki z ciała”, Raszi do 5:3 [2]. [przypis tradycyjny]

jakby od miecza — „Jak gdyby uciekali przed mordercami, gdyż lęk będzie w ich sercach i ciągle będą przekonani, że ktoś ich ściga, a midrasz uczy, że jeden będzie potykał się o drugiego, czyli potknie się z powodu grzechu [bliźniego], ponieważ wszyscy Żydzi są nawzajem za siebie odpowiedzialni”,Raszi do 26:37 [2]. [przypis tradycyjny]

jakem uniósł was — „[Było to] tego dnia, gdy lud Israela przybył do Ramses, ponieważ zamieszkiwali rozrzuceni po całej ziemi Goszen, a gdy mieli wyruszyć i opuścić [Micraim], w krótkiej chwili zebrali się wszyscy w Ramses”, Raszi do 19:4. [przypis tradycyjny]

jakem uniósł was na skrzydłach orlich — midrasz objaśnia tę metaforę tak, że „orzeł nosi swoje pisklęta na skrzydłach, bowiem wszystkie inne ptaki trzymają swoje młode pomiędzy łapami, ponieważ boją się ptaków latających ponad nimi, ale orzeł obawia się jedynie człowieka, aby nie wypuścił strzały w jego kierunku, gdyż żaden inny ptak nie lata powyżej [orła], dlatego umieszcza swoje [młode] na skrzydłach, mówiąc: lepiej żeby strzała trafiła we mnie niż w moje dziecko”, Raszi do 19:4. „Gdy przeprowadziłem was przez morze po suchym lądzie, jak orły, które przekraczają morza w locie”, Raszbam do 19:4. [przypis tradycyjny]

jakiekolwiek bydlę nieczyste, z których nie składają ofiar Wiekuistemu — Raszi uczy, że mowa tu nie o zwierzętach nieczystych lecz o koszernych, które mają jakąś trwałą wadę, przez co nie mogą być złożone na ofiarę, ale nie dotyczy to skazy przejściowej, zob. Raszi i Chizkuni do 27:11 [1]. [przypis tradycyjny]

Jakiś Micrejczyk — hebr. אִישׁ מִצְרִי (isz micri): dosł. człowiek micrejski, Micrejczyk. „Z powodu jego ubioru i mowy, wzięły go za Micrejczyka”, zob. Bechor Szor do 2:19. Midrasz łączy to z isz micri w Wj 2:11, ponieważ Mojżesz zabił Micrejczyka, musiał uciekać z Micraim, dzięki temu dotarł do Reuela i jego córek, można więc przenośnie powiedzieć, że córki Reuela niejako zawdzięczały swoje uratowanie temu Micrejczykowi: gdyby Mojżesz go nie zabił, nie musiałby uciekać i nie znalazłby się przy studni, zob. Tur do 2:19. [przypis tradycyjny]

jako Bóg — „będziesz mu przełożonym i wodzem”, zob. Raszi do 4:16. [przypis tradycyjny]

jakoby zaraza ukazała mi się na domu — „Nawet jeśli jest on mędrcem i wie z pewnością, że to zaraza, nie rozstrzyga sprawy jednoznacznie mówiąc pokazała się u mnie zaraza, ale mówi »jakoby zaraza«”, Raszi do 14:35 [1]. [przypis tradycyjny]

jak oceni je kapłan, tak będzie — „Taka będzie jego wycena dla innych ludzi, którzy przyjdą wykupić je ze świątynnego majątku”, Raszi do 27:12 [1]. [przypis tradycyjny]

jako czasowy najemnik niechaj będzie u niego — „Policzy sumę należną za każdy rok, jak gdyby wynajął się u niego za jedną mane rocznie i [pan] odliczy mu kwotę, [którą odpracował]”, Raszi do 25:50 [2]. [przypis tradycyjny]

Jako najemnik, jako przysiedleniec, niechaj będzie przy tobie — „[Wyznacz mu] prace rolnicze lub rzemieślnicze i traktuj go jak innych najemników”, Raszi do 25:40 [1]. [przypis tradycyjny]

jako namiot nad Przybytkiem — Raszi komentuje, że tkaniny miały być rozpostarte ponad tkaninami znajdującymi się bezpośrednio na Przybytku, zob. Raszi do 26:7 [2]. [przypis tradycyjny]

jako ofiarę dobrowolną przynieść je możesz, ale jako ślubowanie przyjętym to nie będzie — Raszi uczy, że zwierzę takie było przyjmowane jako dobrowolny dar i spieniężane na potrzeby napraw w świątyni, natomiast nie można było wypełnić nim złożonego ślubowania, zob. Raszi do 22:23 [3 i 4]. [przypis tradycyjny]

jako zakołysanie przed Wiekuistym, razem z dwoma jagniętami — Raszi uczy, że wymagane było zakołysanie tymi dwoma jagniętami gdy jeszcze były żywe, zob. Raszi do 23:20 [1]. [przypis tradycyjny]

jako zbiór wody, czyste zostaną — Raszi komentuje, że zbiorniki wodne, złączone z ziemią, nie przyjmują rytualnej nieczystości a kto się w nich zanurzy będzie uwolniony od swojej nieczystości, zob. Raszi do 11:36 [1]. [przypis tradycyjny]

jak ułaskawiam — „W tych przypadkach, gdy zechcę ułaskawić”, Raszi do 33:19 [3]. [przypis tradycyjny]

 jak wywiódł Wiekuisty Israela z Micraim — „Ten [cud] był największy ze wszystkich”, Raszi do 18:1. [przypis tradycyjny]

jakże usłucha mnie Faraon — „To jest jeden z dziesięciu przypadków [wnioskowania] w Torze”, Raszi do 6:12. קַל וָחֹמֶר (kal wachomer) to jedna z logicznych metod objaśniania Tory, argument a fortiori: jeśli coś odnosi się do rzeczy mniejszej wagi, tym bardziej będzie miało zastosowanie w przypadku czegoś większej wagi. [przypis tradycyjny]

Jam Wiekuisty, Bóg twój, którym cię wywiódł z ziemi Micraim — „Samo wyprowadzenie z Micraim już jest warte tego, abyście byli Mi poddanymi”, Raszi do 20:2. [przypis tradycyjny]

Jam Wiekuisty, Bóg wasz — „Bogiem twoim i Bogiem jego — Ja jestem”, Raszi do 19:34 [2]. [przypis tradycyjny]

Jam Wiekuisty, Bóg wasz! — „Godny zaufania, że wypłacę nagrodę [mówi Bóg]”, Raszi do 23:22 [3]. [przypis tradycyjny]

Jam Wiekuisty, Bóg wasz, którym wywiódł was z ziemi Micraim! — „[Bóg mówi]: Ja rozróżniłem w Micraim pomiędzy tym, kto był pierworodny a tym, kto nie był pierworodny i jestem godny zaufania, że wymierzę karę temu, kto zanurza swoje odważniki w soli, aby oszukać ludzi, którzy nie rozpoznają [tego podstępu]”, Raszi do 19:36 [4]. [przypis tradycyjny]

Jam Wiekuisty, Bóg wasz — „Ty i twój ojciec jesteście zobowiązani czcić Mnie, dlatego nie słuchaj go, gdy nakazuje ci nie zważać na Moje słowa. Czym jest lęk [okazywany rodzicom]? Nie siadaj na miejscu [ojca], nie mów zamiast [ojca] i nie zaprzeczaj jego słowom. A czym jest szacunek [dla rodziców]? Zapewniaj im jedzenie i picie, ubranie i obuwie, pomagaj im wychodzić i przychodzić”, Raszi do 19:3 [4]. [przypis tradycyjny]

Jam Wiekuisty, Bóg wasz — „Wiem [mówi Bóg] Kogo wymieniacie na kogo”, Raszi do 19:31 [3]. [przypis tradycyjny]

Jam Wiekuisty! — „godny zaufania, że nagrodzę tych, co kroczą przede Mną. I nie na darmo cię posłałem, ale aby wypełnić Moje słowa, które wyrzekłem do Praojców [Abrahama, Icchaka i Jakuba]”, Raszi do 6:2. [przypis tradycyjny]

Jam Wiekuisty — „Ja, sam Bóg, stworzyłem was wszystkich”, Ibn Ezra do 19:18 [3]. [przypis tradycyjny]

Jam Wiekuisty! — powtórzenie tych samych fraz z początku rozdziału jest celowym zabiegiem stylistycznym (resumptive repetition, powtórzenie w celu nawiązania do wcześniejszego tematu). W ten sposób powracamy do treści rozmowy Mojżesza z Bogiem po przerwie na opis genealogiczny; por. Raszi do 6:29. [przypis tradycyjny]

jam zająkliwych ust! — hebr. עֲרַל שְׂפָתָיִם (aral sfatajim): dosł. nieobrzezane usta, w znaczeniu zablokowane, zatkane. „Ty mi obiecałeś, że Aharon będzie pośrednikiem przemawiającym pomiędzy mną a ludem Isralea, [ale nie pomiędzy mną a Faraonem]”, Ibn Ezra do 6:12. [przypis tradycyjny]

Ja przeprowadzę całą dobroć Moją przed obliczem twoim — „Nadeszła chwila, gdy ukażę Mój majestat, ale tylko tyle, ile pozwolę ci ujrzeć. Pragnę i uważam za konieczne, by nauczyć cię wzorca modlitwy. Gdy potrzebowałeś prosić o miłosierdzie nad Israelem, przypomniałeś Mi zasługi Praojców, bo myślałeś, że jeśli zasługi Praojców się skończyły, to nie ma już nadziei, Ja przeprowadzę przed tobą cały przymiot Mojej dobroci, na skale, gdy ty będziesz [ukryty] w grocie”, Raszi do 33:19 [1]. [przypis tradycyjny]

Ja uczyniłem upartym serce jego i serce sług jego — „[Bóg] powiedział mu: zrobiłem tak po to, aby okazać pośród nich znaki, które chcę im sprawić, aby poznali Moją potęgę, a nie po to, by za ten upór serc bardziej ich ukarać”, Ramban do 10:1. [przypis tradycyjny]

Ja, Wiekuisty — „Ja, [Wiekuisty] osobiście, a nie poprzez posłańca”, Raszi do 12:12. [przypis tradycyjny]

Ja zaś oto stanowię przymierze Moje z wami — midrasz uczy, że «Noach miał obawy, czy zaangażować się w płodzenie i rozmnażanie się, dopóki Bóg nie zapewnił go, że nie zniszczy już więcej świata», zob. Raszi do 9:9. [przypis tradycyjny]

jeden dzień — w hebrajskim oryginale nie zostało użyte słowo רִאשׁוֹן (riszon): 'pierwszy', lecz słowo אֶחָד (echad): 'jeden', choć w odniesieniu do innych dni zastosowane są liczebniki porządkowe. Komentarz rabiniczny wyjaśnia to tak, że tego dnia Bóg był Jedyny na świecie i nawet aniołowie nie zostali jeszcze wówczas stworzeni, zob. Raszi do 1:5.

Raszi: skrót od rabi Szlomo ben Icchak (1040–1105), żył we Francji, czołowy żydowski autorytet wśród komentatorów Biblii i Talmudu.

[przypis tradycyjny]

jeden — hebr. אֶחָד (echad): 'jeden, jedyny, wyjątkowy'. Midrasz tak wyjaśnia słowa Boga: «Oto on jest wyjątkowy wśród istot niższych, jak Ja jestem wyjątkowy pośród istot wyższych. Na czym polega ta wyjątkowość? Na 'wiedzy dobrego i złego', co nie ma miejsca w przypadku zwierząt», zob. Raszi do 3:22. [przypis tradycyjny]

jeden więcej drugi mniej — „Niektórzy zebrali dużo, a inni zebrali mało, ale gdy wrócili do swoich siedzib, odmierzyli omerem, każdy to, co zebrał i okazało się, że ten, kto zebrał dużo, nie miał nadwyżki ponad omer na głowę każdego z mieszkańców swojego namiotu, a u tego, co zebrał mało, nie brakowało do miary omeru na osobę i był to wielki cud z [manną], który został dla nich uczyniony”, Raszi do 16:17. [przypis tradycyjny]

jeden z każdej ofiary — „Po jednym z każdego z tych rodzajów wypieków dawał jako dar dla kohena, który pełnił służbę, a reszta była spożywana przez właścicieli [składających ofiarę]. Mięso należało do właścicieli, z wyjątkiem mostka i łopatki [oddawanych kohenom, por. 7:31-32]”, Raszi do 7:14 [1]. [przypis tradycyjny]

jedną z córek Putiela — Putiel to jedno z imion Jitro. Kobieta ta pochodziła z rodziny Jitro oraz z rodziny Josefa, zob. Raszi do 6:25. „Jest tu ona wspomniana ze względu na chwałę jej syna Pinchasa, któremu status kohena został nadany na wieki [dzięki jego własnym zasługom] (por. Lb 25:13)”, Chizkuni do 6:25. [przypis tradycyjny]

jednego z Ibrejczyków — „Był to mąż Szelomit córki Dibrego (por. Kpł 24:11). Wpadła ona w oko [temu Micrejczykowi], więc nocą zmusił jej męża, by wyszedł z domu, a sam wszedł do łoża jego żony, która była przekonana, że to jej mąż. Mąż wrócił do domu i zrozumiał co się stało, a gdy Micrejczyk pojął, że ten wie, co zaszło, to chłostał go i gnębił cały dzień”, zob. Raszi do 2:11. [przypis tradycyjny]

jedno z żeber jego — hebr. מִצַּלְעֹתָיו (micalotaw): '[jeden] z jego boków, stron'. Słowo צֶלַע (cela): 'bok, strona', pojawia się też w opisie budowy Miszkanu (Przybytku na pustyni), por. Ks. Wyjścia 26:20. W tym wersecie rabini upatrują źródło idei, że człowiek został początkowo stworzony z dwoma obliczami (Eruwin 18a), por. przypis do Ks. Rodzaju 1:27, zob. Raszi do 2:21. [przypis tradycyjny]

jednym domu ma być spożyta — Raszi komentuje, że odnosi się to do spożywania ofiary pesachowej w jednej חֲבוּרָה (chawura), czyli grupie osób, które wcześniej umówiły się razem na spożywanie baranka - nie mogą się oni rozdzielić podczas jedzenia na mniejsze grupy, zob. Raszi do 12:46. [przypis tradycyjny]

jego wraz z młodym jego, nie zarzynajcie dnia jednego — „Zakazane jest zabicie matki z jej młodym, samcem czy samicą, ale nie dotyczy to ojca, wolno ubić samca i jego potomka [tego samego dnia]”, Raszi do 22:28 [1]. [przypis tradycyjny]

Jehoszua — „który został u stóp góry”, Ibn Ezra do 32:17 [1]. [przypis tradycyjny]

Jehoszua, sługa jego — „Uczeń towarzyszył swojemu nauczycielowi aż do miejsca, gdzie obszar góry był odgrodzony, tak że nie wolno było pójść poza to miejsce dalej, stamtąd sam tylko Mojżesz wspiął się na górę Bożą, Jehoszua zaś rozbił tam swój namiot i czekał tam całe 40 dni, bo gdy Mojżesz i Jehoszua schodzili [z góry], »usłyszał Jehoszua głos ludu« (Wj 32:17), co uczy, że nie był w tym czasie w obozie”, Raszi do 24:13. [przypis tradycyjny]

jej oddzielenie będzie na nim — Chizkuni robi uwagę, że stan nieczystości żony spowodowany chorobą caraat [tu: trądem], nie przenosi się na jej męża w wyniku ich cielesnego obcowania, zob. Chizkuni do 15:24 [1]. [przypis tradycyjny]

jej oddzielenie — u Cylkowa: i wydzielina jej; nie ma tu mowy o żadnej wydzielinie ale o stanie oddzielenia żony od męża. [przypis tradycyjny]

jeżeliby jednak jedzonem było mięso tej ofiary opłatnej dnia trzeciego, to nie będzie upodobaną — „W czasie składania [ofiary] nie mogło przyjść [kohenowi] na myśl, [że będzie jadł z niej trzeciego dnia], jeśli tak pomyślał stawała się ona obrzydliwością”, Raszi do 7:18 [1]. [przypis tradycyjny]

Jeżeliby kapłan namaszczony zgrzeszył, dla wprowadzenia ludu w winę — Raszi wyjaśnia, że mowa tu przypadku, gdy kohen ten podjął mylną decyzję i została ona wykonana, bo gdy Najwyższy Kohen zgrzeszy, powoduje to, że lud pozostaje pod ciężarem winy, ponieważ są oni od niego zależni: to on dokonuje dla nich odkupienia i modli się za nich, a teraz jest w stanie niezdatności, zob. Raszi do 4:3 [1]. [przypis tradycyjny]

Jeżeliby kto złożył ślubowanie — „Gdy ustnie zobowiąże się do tego”, Raszi do 27:2 [1]. [przypis tradycyjny]

Jeżelibyście zaś nie usłuchali Mnie, i nie pełnili wszystkich przykazań tych — Raszi uczy, że pierwsza część wersetu mówi o obowiązku studiowania Tory, zob. Raszi do 26:14 [1], a druga o jej przestrzeganiu, bo „jeśli nie będziecie się uczyć, nie będziecie jej wypełniać, a to są już dwa grzechy”, Raszi do 26:14 [2]. [przypis tradycyjny]

Jeżeliby też było cokolwiek na łożu jej — „Kto siedział lub leżał na jej posłaniu albo na jej siedzisku, nawet bez dotykania, [gdy posłanie jest czymś zakryte], tego obejmują prawa o nieczystości omówione powyżej i musi on wyprać ubrania”, Raszi do 15:23 [1]. [przypis tradycyjny]

jeżeliby trzech tych (warunków) nie dopełnił jej — „Co to za trzy [warunki]? Przeznaczy ją dla siebie, albo dla swojego syna, albo odliczy jej od ceny wykupu i puści wolno. Ale ten nie przeznaczył jej ani dla siebie, ani dla syna, ona zaś nie ma dość pieniędzy, aby wykupić siebie samą”, Raszi do 21:11. [przypis tradycyjny]

jeżeliby wszakże pokutę włożono na niego — „Jeśli świadkowie złożą takie zeznanie, które umożliwi sądowi zasądzenie [odszkodowania] jako pokuty”, Sforno do 21:30. [przypis tradycyjny]

 jeżeliby za małym był dom na jagnię — Raszi komentuje, że jeśli grupa będzie zbyt mała, by spożyć całe jagnię, połączą się z innymi, ponieważ nie wolno było zostawić niespożytych resztek z jagnięcia (por. Pesachim 89a), zob. Raszi do 12:4. [przypis tradycyjny]

jeżeliby zaś był żonaty, niechaj wyjdzie i żona jego z nim — „Jeśli był żonaty z Żydówką. Ale czy ona też poszła [w niewolę], aby teraz wyjść? Tora uczy tu, że kto nabywa sobie niewolnika hebrajskiego, ma obowiązek utrzymywać jego żonę i dzieci”, Raszi do 21:3 [4]. [przypis tradycyjny]

Jeżeliby zaś kto godził na bliźniego, a zabił go zdradziecko — „Dlaczego jest to napisane? Ze słów »kto pobije człowieka na śmierć« (21:12) można wywnioskować, że dotyczy to również nie-Żyda, lekarza który uśmiercił i urzędnika sądowego, który zabił wymierzając karę 40 batów, jak również ojca co pobił syna [na śmierć] i nauczyciela, co zbił ucznia [ze skutkiem śmiertelnym] oraz kogoś, kto zabił nie tę osobę, którą zamierzał. Dlatego ten werset mówi o kimś, kto zamierzał zabić, nie zaś że zabił przez pomyłkę, »bliźniego«, nie zaś nie-Żyda, »zdradziecko« czyli nie dotyczy to urzędnika sądowego, lekarza, ani ojca i nauczyciela wymierzających karę, bo chociaż [zadają oni ciosy] rozmyślnie ale nie działają »zdradziecko«”, Raszi do 21:14 [1]. [przypis tradycyjny]

Jeżeliby zaś po jubileuszu poświęcił kto pole swoje — „Podobnie gdy poświęcił [pole począwszy od zakończenia] roku jubileuszowego i pozostawało ono w rękach skarbnika [świątynnego], a [kilka lat] po roku jubileuszowym, człowiek ten przychodził, by wykupić [to pole]”, Raszi do 27:18 [1]. [przypis tradycyjny]

Jeżeliby zaś powiedział niewolnik — „Musi powiedzieć to w ciągu sześciu lat [niewoli] i powtórzyć na koniec tych sześciu lat”, Chizkuni do 21:5 [1]. [przypis tradycyjny]

Jeżeliby zaś przyszedł kapłan — „Na koniec drugiego tygodnia”, Raszi do 14:48 [1]. [przypis tradycyjny]

jeżeliby z bydła nieczystego było — Raszi uczy, że mowa tu o poświęcaniu zwierzęcia nieczystego, które nie mogło być złożone na ofiarę, ale dochód za niego szedł na potrzeby napraw w świątyni, zob. Raszi do 27:27 [1]. [przypis tradycyjny]

jeżeli ją dla syna swego przeznaczy — „Jeśli pan [nie chce jej dla siebie], to zamiast niego także jego syn może ją sobie wyznaczyć [na żonę], jeśli zgodzi się na to jego ojciec i nie wymaga to dodatkowej ceremonii zaślubin, wystarczy że [syn] powie jej: oto jesteś mi wyznaczona [na żonę] za pieniądze, które twój ojciec przyjął jako twoją cenę”, Raszi do 21:9 [1]. [przypis tradycyjny]

Jeżeli ją kto na dziękczynienie przynosi — Raszi komentuje, że ofiarę dziękczynną przynosił ktoś, komu przydarzył się cud, np. został uchroniony podczas podróży morskiej czy wędrówki przez pustynię, uwolniony z więzienia oraz chory, który ozdrowiał, jeśli w takiej sytuacji ślubował przynieść ofiarę opłatną, była to ofiara dziekczynno-opłatna, zob. Raszi do 7:12 [1]. [przypis tradycyjny]

Jeżeli kto odda bliźniemu swemu — Raszi komentuje, że w wersetach 22:6-8 mowa jest o stróżu darmowym, zwolniony jest on z odpowiedzialności za kradzież [depozytu], jedynie składa przysięgę. W wersetach 22:9-12 mowa jest o płatnym stróżu, i ten nie jest zwolniony z odpowiedzialności za kradzież. Zob. Raszi do 22:9 [1]. [przypis tradycyjny]

Jeżeli mu pan jego dał żonę — Raszi komentuje: jeśli był żonaty z Żydówką, „jego pan ma prawo powierzyć mu niewolnicę kanaanejską, aby spłodził z nią niewolników”. Werset nie mówi o niewolnicy hebrajskiej, ponieważ ona również odzyskiwała wolność najdalej po sześciu latach niewoli, zob. Raszi do 21:4 [1]. [przypis tradycyjny]

Jeżeli mu tedy ujawni się grzech jego — „W chwili gdy popełniał grzech, myślał, że jest coś dozwolonego, a potem dowiedział się, że była to rzecz zakazana”, Raszi do 4:23 [2]. [przypis tradycyjny]

jeżeli nie zechce ojciec jej wydać ją za niego — Chizkuni zauważa, że także dziewczyna ma prawo odmówić poślubienia uwodziciela, zob. Chizkuni do 22:16 [1]. [przypis tradycyjny]

Jeżeli Oblicze Twoje nie pójdzie — „Tego właśnie pragnę! Ale jak poprzez anioła, to nie wyprowadzaj nas stąd”, Raszi do 33:15 [1]. „Lepiej nam zostać na pustyni niż wejść do ziemi Kanaan bez Twojej Szechiny (Obecności), bo wtedy szybko bylibyśmy stamtąd wygnani”, Sforno do 33:15 [2]. [przypis tradycyjny]

jeżeli od piątego roku — „Nie chodzi o to, że dziecko złoży ślubowanie, ponieważ jego słowa nie mają żadnej mocy [prawnej], to dorosły orzekł: »wartość tego pięcioletniego dziecka ja zobowiązuję się zapłacić«”, Raszi do 27:5 [1]. [przypis tradycyjny]

Jeżeli od samego roku jubileuszowego poświęcił pole swoje — „Jeśli poświęci [pole] na rzecz świątyni zaraz po upływie roku jubileuszowego i natychmiast przyjdzie je wykupić”, Raszi do 27:17 [1]. [przypis tradycyjny]

Jeżeli pieniędzy pożyczysz któremukolwiek z ludu Mojego — „[Jeśli stoisz przed wyborem] mój lud i obcy lud: mój lud ma pierwszeństwo. Biedak i bogacz: biedak ma pierwszeństwo. Twoi [krewni] biedacy i biedacy z twojego miasta: krewni biedacy mają pierwszeństwo. Ubodzy z twojego miasta i ubodzy z innego miasta: ci z twojego miasta mają pierwszeństwo. To oznacza: jeśli będziesz pożyczał pieniądze, pożyczaj Mojemu ludowi a nie obcemu. A komu z Mojego ludu? Biedakowi. Któremu biedakowi? Temu, co jest z tobą”, Raszi do 22:24 [2]. [przypis tradycyjny]

Jeżeli podług ustaw Moich — Ibn Ezra uczy, że jest tu przykazanie studiowania Tory, nauczania Tory i spełniania jej przykazań, zob. Ibn Ezra do 26:3 [1]. [przypis tradycyjny]

jeżeli przyniesiesz ofiarę pokarmową z wypieczonego w piecu — „Nasi mędrcy spierają się na temat smarowania oliwą, jedni mówią, że smarowano raz za razem, aż cały log oliwy został wykorzystany, jako że wszystkie ofiary pokarmowe wymagały logu oliwy, a inni mówią, że smarowano [wykonując] kształt litery X, a pozostała część oliwy była spożywana oddzielnie przez kohenów […]. W przypadku wszystkich ofiar pokarmowych, które były pieczone przed wyjęciem z nich garstki, czyli komecu, wyjmowano komec [potem], z rozkruszonego [ciasta]. I wszystkie [wypieki] były w ilości po 10 sztuk każdy”, Raszi do 2:3 [3]. Log to miara płynów, nieco więcej niż pół litra. [przypis tradycyjny]

jeżeli ślubem, albo dobrowolnym darem ofiara jego — „Gdy nie przynosił tej [ofiary] jako podziękowanie za cud, wówczas nie wymagało to chleba i była ona spożywana w ciągu dwóch dni”, Raszi do 7:16 [1]. [przypis tradycyjny]

jeżeliś topór twój podniósł na niego, znieważyłeś go — „Jeśli podniesiesz na niego żelazne narzędzie, [ołtarz] zostanie sprofanowany, bo ołtarz został stworzony po to, by wydłużać życie człowieka, a żelazo stworzono po to, by dni człowieka skracać. […] Ponadto ołtarz wprowadza pokój pomiędzy Israelem a ich Ojcem w Niebie, dlatego nie może być na nim nic, co odcina i niszczy”, Raszi do 20:22. [przypis tradycyjny]

Jeżeli sam jeden przyszedł, sam jeden niechaj wyjdzie — „Jeśli nie był żonaty od początku [gdy przybył], pan nie może wyznaczyć mu niewolnicy kanaanejskiej, aby spłodził z nią niewolników [dla pana]”, Raszi do 21:3 [2]. [przypis tradycyjny]

jeżeli to syn, zabijcie go — „Zwracał szczególną uwagę właśnie na dzieci płci męskiej, ponieważ jego astrolodzy powiedzieli mu, że w przyszłości ma się narodzić syn, który stanie się wybawicielem [ludu Israela]”, Raszi do 1:16. [przypis tradycyjny]

Jeżeli weźmiesz w zastaw — „Nie oznacza to depozytu branego w chwili udzielania pożyczki, ale zastaw, który jest zabierany, gdy nadchodzi czas spłaty, a pożyczkobiorca nie spłaca […] Tora zaleca, by brać [ale zawsze oddawać] zastaw, nawet i kilkakrotnie. Święty Błogosławiony mówi: ile jesteś dłużny Mi? Oto twoja dusza wznosi się do Mnie każdego wieczoru, zdaje sprawę [ze swoich czynów] i okazuje się, że jest Mi winna, [powinienem zatrzymać ją jako zastaw], ale Ja zwracam ci ją [co rano]. Tak samo i ty: bierz zastaw, ale zwracaj go, i tak raz za razem”, Raszi do 22:25 [1]. [przypis tradycyjny]

Jeżeli wynajętym jest, to wchodzi to w miejsce jego wynagrodzenia — Raszbam wyjaśnia, że wynajęcie nie jest podobne do pożyczki, bo najemca płaci właścicielowi za wynajem. Z tego powodu zwolniony jest z odpowiedzialności za nieszczęśliwe wypadki, ale za kradzież i zgubę jest winny tak samo jak stróż opłacony. Wedle innych opinii jest zwolniony także w przypadku kradzieży i zguby, a winny jest tylko za zaniedbanie, jak stróż darmowy, zob. Raszbam do 22:14 [2]. [przypis tradycyjny]

Jeżeli zaś świeciło słońce nad nim — Raszi uważa, że chodzi o światło w sensie metaforycznym: „Jeśli sprawa jest dla ciebie jasna, jak słońce, co wnosi pokój światu, i oczywistym jest dla ciebie, że [złodziej] ma pokojowe nastawienie, że nie przyszedł cię zabić, nawet gdyby właściciel majątku mu się przeciwstawił, np. gdy to ojciec podkopuje się, by ukraść pieniądze syna, wiadome jest, że ojciec odczuwa litość wobec syna i nie przyszedł, by go zamordować”, Raszi do 22:2 [1]. [przypis tradycyjny]

Jeżeli zaś właściciel jego był przy tym — to płacić nie powinien — Raszbam dodaje, że także jeśli właściciel pracuje przy innym zadaniu, ale znajduje się obok zwierzęcia, ten co wypożyczył od niego zwierzę będzie zwolniony z odpowiedzialności gdyby się ono zraniło lub padło, zob. Raszbam do 22:13 [3]. [przypis tradycyjny]

Jeżeli zaś zajdzie wypadek — „Gdyby coś jeszcze stało się kobiecie”, Raszi do 21:23 [1]. [przypis tradycyjny]

Jitro, przybywam do ciebie, a żona twoja, i dwaj synowie jej z nią — „Zawiadomił go przez posłańca: jeśli nie wyjdziesz [mi na powitanie] ze względu na mnie, wyjdź ze względu na twoją żonę, jeśli nie wyjdziesz ze względu na twoją żonę, wyjdź przez wzgląd na dwóch jej synów”, Raszi do 18:6. [przypis tradycyjny]

jubileuszem — hebr. יוֹבֵל (jowel): rok jubileuszowy ogłaszany przez dęcie w szofar z baraniego rogu. Po każdych 49 latach rok pięćdziesiąty był ogłaszany rokiem jubileuszowym, kiedy obowiązywały szczególne prawa: ziemia również nie była wtedy uprawiana, niewolnicy hebrajscy wychodzili na wolność, umarzano długi a sprzedana własność ziemska wracała w posiadanie tych, co ją sprzedali. [przypis tradycyjny]

Jutro ja stanę na szczycie pagórka — „Ja stanę na szczycie wzgórza, tj. Góry Choreb czyli Synaju”, Ibn Ezra do 17:9. [przypis tradycyjny]

jutro! — jutro, „ale nie dzisiaj, bo [Aharon miał nadzieję], że Mojżesz wróci zanim oddadzą cześć [cielcowi]”, a midrasz uczy, że Aharon ujrzał, jak zabili Chura, syna Miriam, gdy ten próbował ich przekonać do porzucenia cielca, Aharon zajął się więc budową ołtarza, by przeciągać sprawę, a także dlatego, że myślał: „lepiej żeby wina zrzucona była na mnie, nie na nich”, Raszi do 32:5 [3]. [przypis tradycyjny]

kadzidła postronnego — takiego, „które nie zostało sporządzone wedle właściwego przepisu”, Ibn Ezra do 30:9 [1]. [przypis tradycyjny]

kadzidło — hebr. לְבֹנָה (lewona), aromatyczna żywica, pochodząca z pnia drzew Boswellia (kadzidłowca). Raszi uczy, że mędrcy wywnioskowali (Keritot 6a), iż kadzidło składało się ogółem z jedenastu składników, zob. Raszi do 30:34 [4]. [przypis tradycyjny]

Kadzidło ustawiczne — kadzidło palone było „każdego dnia, połowę [porcji kohen] spalał rano, a [drugą] połowę pod wieczór”, Raszi do 30:8 [2]. [przypis tradycyjny]

kadzidło wonne — kadzidło to „było spalane każdego wieczora i poranka”, Raszi do 25:6 [3]. [przypis tradycyjny]

Kamienie onyksowe — hebr. אַבְנֵי שֹׁהַם (awnei szoham): kamienie onyksowe. Raszi komentuje: dwa kamienie onyksowe potrzebne były do naramiennika [elementu stroju Arcykapłana], zob. Raszi do 25:7 [1]. [przypis tradycyjny]

kamienie oprawne — hebr. אַבְנֵי מִלֻּאִים (awnei miluim) dosł. kamienie wypełniające. „Były nazwane kamieniami wypełniającymi, ponieważ sporządzono dla nich [oprawę] ze złota, w postaci zagłębienia, i osadzano tam te kamienie, wypełniając wgłębienie”, Raszi do 25:7 [2]. [przypis tradycyjny]

kamieni rytych — Raszi sugeruje, że chodzi tu o rodzaj posadzki lub mozaiki na podłodze, zob. Raszi do 26:1 [2]. [przypis tradycyjny]

Kanaanejczyka, Emorejczyka, Chitejczyka i Peryzejczyka, Chiwitę i Jebusytę — Raszi komentuje, że siódmy lud, Girgaszyci, wyruszyli i opuścili tę ziemię z własnej woli, zanim dotarł tam lud Israela, zob. Raszi do 33:2 [1]. [przypis tradycyjny]