Przypisy

dziewicę niezaręczoną — Chizkuni komentuje: gdyby uwiódł zaręczoną, byłby winny kary śmierci przez ukamienowanie, ponieważ kobieta zaręczona była traktowana jako należąca już do swojego męża, zob. Chizkuni do 22:15 [2]. [przypis tradycyjny]

dziś nie znajdziecie tego na polu — „O poranku, gdy zazwyczaj wychodzili na zbieranie [manny], przyszli zapytać: czy mamy wyjść czy nie? [Mojżesz] odrzekł im: zjedzcie to, co macie u siebie. Wieczorem wrócili do niego i zapytali: co z tym wychodzeniem [po mannę]? On zaś im powiedział: dzisiaj jest Szabat. Ale zobaczył, że się martwią, że może manna się skończyła i więcej nie spadnie, więc powiedział im: dzisiaj jej nie znajdziecie; co oznaczało: dzisiaj nie znajdziecie [manny], ale znajdziecie ją jutro”, Raszi do 16:25. [przypis tradycyjny]

dzwonki złote — „Dzwonki miały w środku kołatający element”, Raszi do 28:33 [2]. [przypis tradycyjny]

ęć wołów odda za wołu, a cztery owce za jagnię — „Powiedział rabi Jochanan ben Zakaj: Wszechmogący troszczy się o honor swoich stworzeń, bo wół idzie na własnych nogach i złodziej, który nie upokarza się, niosąc go na ramionach, zapłaci [potem] pięciokrotną karę, ale w przepadku owcy, którą [złodziej musi] nieść na własnych barkach, zapłaci karę czterokrotną, ponieważ było to dla niego poniżające. A rabi Meir powiedział: zobacz jak wielka jest wartość pracy: za woła, którego praca została przerwana, [złodziej zapłaci] pięciokrotnie, a za owcę, której nie oderwał od żadnej pracy [zapłaci karę] czterokrotną”, Raszi do 21:37 [1]. „Prawo [wypłaty] pięciokrotnej i czterokrotnej wartości [skradzionego zwierzęcia] odnosi się tylko do woła i owcy”, Raszi do 21:37 [2]. [przypis tradycyjny]

Eber — Eber był przodkiem wszystkich ludów objętych nazwą 'Hebrajczycy', o jego potomku Abrahamie napisane jest haiwri, czyli ten, który przyszedł zza rzeki, por. Ks. Rodzaju 14:13 i Raszi do tego miejsca, a język hebrajski to iwrit. [przypis tradycyjny]

Eden — w literaturze rabinicznej istnieją dwa rodzaje Edenu: jeden ziemski, żyzny i obfitujący w roślinność, drugi, niebiański, przeznaczony na zamieszkanie dla prawych, nieśmiertelnych dusz. Te dwa Edeny określane są jako „niższy” i „wyższy”. Ponadto Talmud (Berachot 34b) wskazuje, że pojęcia 'ogród' i 'Eden', odnoszą się do dwóch odrębnych miejsc, a Adam i Ewa przebywali tylko w 'ogrodzie'. W Talmudzie istnieją dysputy nad określeniem granic ziemskiego Edenu (Eruwin 19a, Tamid 32b), oraz jego rozmiarów: «Ogród Edenu jest jedną sześćdziesiątą samego Edenu, a Eden jest jedną sześćdziesiątą Gehenny […] A niektórzy mówią, że Eden nie ma miary» (Taanit 10a). [przypis tradycyjny]

efod — hebr. אֵפוֹד. Raszi wyjaśnia, że był to rodzaj fartucha, szerokiego na szerokość pleców mężczyzny, miał też pas i dwa paski naramienne, por. przypis do Wj 25:7, zob. Raszi do 28:4 [2]. [przypis tradycyjny]

Eliszebę, córkę Aminadaba, siostrę Nachszona — Nachszon pochodził z plemienia Jehudy, z którego potem wywodzili się królowie Israela, a od plemienia Lewiego pochodzili koheni [kapłani] oraz lewici [pomocnicy kohenów]. „Tu dowiadujemy się, że połączenie rodu kohenów z rodem królewskim nastąpiło poprzez Elieszebę siostrę Nachszona, wielkiego księcia w Israelu”, Rabeinu Bachja do 6:23. [przypis tradycyjny]

Faraona — „Także Faraon był pierworodny, ale on został pozostawiony przy życiu spośród pierworodnych, ponieważ o nim zostało powiedziane: »wszakże dla tego zachowałem cię, aby okazać ci siłę Moją« (Wj 9:16) nad Morzem Sitowym”, Raszi do 12:29. [przypis tradycyjny]

Faraon się zbliżył — „Przymusił się, by się zbliżyć na przód [wojsk], tak jak się z nimi umówił”, Raszi do 14:10. [przypis tradycyjny]

figowe — Tora nie podaje, jakiego rodzaju było Drzewo Poznania, tym niemniej Talmud wskazuje, że mogło to być drzewo figowe, skoro okryli się figowymi liśćmi: «czym zgrzeszyli, w tym [szukali] naprawy» (Sanhedrin 70b), zob. Raszi do 3:7. [przypis tradycyjny]

Frat — wedle tradycji jest to Eufrat, zob. Raszi do 2:14. [przypis tradycyjny]

gadu, przez który by się splugawił — hebr. שֶׁרֶץ (szerec) zwierzęta przenoszące nieczystość rytualną, wyliczone są w Kpł 11:29–30. Raszi uczy: w przypadku tych zwierząt, minimalny rozmiar, który powoduje nieczystość jest jak soczewica, zob. Raszi do 22:5 [1]. [przypis tradycyjny]

gałki — hebr. כַּפְתֹּר (kaftor): gałka, kapitel. „Podobne do jabłek, zaokrąglone, wystawały wokół centralnej gałęzi, ich ilość podana jest w tym fragmencie [Tory]: ile gałek wystawało z [gałęzi świecznika] i ile było gładkiej powierzchni pomiędzy jedną gałką a drugą”, Raszi do 25:31 [7]. [przypis tradycyjny]

galbanu — hebr. חֶלְבְּנָה (chelbena). Raszi wyjaśnia, że jest to „roślina o nieprzyjemnym zapachu, zwana galbanum. Tora zalicza ją do składników kadzidła, aby nas nauczyć, byśmy nie patrzyli z pogardą, gdy do naszych postów i modlitw dołączają się także grzesznicy spośród Israela, aby byli między nas wliczani”, Raszi do 30:34 [1]. [przypis tradycyjny]

garścią swoją — hebr. קֹמֶץ (komec): tyle ile zmieściło się pod trzema palcami kohena, złożonymi do wewnątrz dłoni; »garścią swoją« oznacza, że kohen nie mógł użyć miarki, wyznaczającej ile obejmuje komec, zob. Raszi do 6:8 [2]. [przypis tradycyjny]

gdy będziecie mieli wchodzić do Przybytku zboru — Raszi uczy, że zakaz ten dotyczył również przystępowania do zewnętrznego ołtarza, na którym spalano ofiary, zob. Raszi do 10:9 [2]. [przypis tradycyjny]

gdy będziesz sprzedawał pole bliźniemu twojemu — Raszi wyjaśnia: Tora sugeruje tu, że ziemię należy sprzedawać tylko komuś z ludu Israela, i kupować też tylko od członka własnego ludu, zob. Raszi do 25:13 [1]. [przypis tradycyjny]

gdyby chciał kto wykupić część dziesięciny swojej — „Ale nie [gdy wykupuje coś] z dziesięciny bliźniego, kto wykupuje dziesięcinę swego towarzysza nie musi dodawać piątej części wartości. Na czym polega to wykupienie? Wykupuje [owoce z dziesięciny], aby uczynić je dozwolonymi do spożywania w każdym miejscu, a [uzyskane] pieniądze zabiera i spożywa za nie w Jerozolimie [nabywane tam produkty]”, Raszi do 27:31 [1]. [przypis tradycyjny]

gdyby dzień, albo dwa dni przeżył — „Jeśli za jeden dzień jest zwolniony [od kary], to czyż nie tym bardziej za dwa dni? Tutaj jednak mowa jest o dniu, który jest jak dwa dni. Jaki to [dzień]? To pełna doba [liczona od chwili pobicia]”, zob. Raszi do 21:21 [1]. W tradycji żydowskiej dzień liczy się od zachodu słońca do zachodu słońca, więc 24 godziny od momentu wypadku obejmą dwa różne dni. [przypis tradycyjny]

Gdyby go jednak nie było stać na tyle, aby go spłacić mógł — co oznacza, że „nie może wykupić tylko części [swojej własności], Raszi do 25:28 [1]. [przypis tradycyjny]

Gdyby jednak wylana była woda na nasienie — Raszi uczy, że dotyczy to roślin po wyrwaniu czy odcięciu ich od ziemi, nie zaś tych, które ciągle w niej rosną. Może to być woda lub inny płyn (por. przypis do 11:34) i nie ma znaczenia czy płyn spadnie na nasiona, czy nasiona wpadną do płynu, zob. Raszi do 11:38 [1 i 2]. [przypis tradycyjny]

gdyby które z nich wpadło w nie, to, co w nim się znajduje, nieczystym się stanie — Raszi uczy, że naczynie ceramiczne zanieczyszcza się rytualnie poprzez to, co znajdzie się wewnątrz niego, a nie to, co zetknie się z nim od zewnętrznej strony, zob. Raszi do 11:33 [1]. „[Nieczyste] naczynie skazi z kolei to, co się znajdzie się w nim”, Raszi do 11:33 [2]. [przypis tradycyjny]

gdyby który z was chciał przynieść ofiarę — Raszi uczy, że mowa tu o ofiarach składanych dobrowolnie, zob. Raszi do 1:2 [1]. [przypis tradycyjny]

gdyby kto pożyczył od bliźniego swego — „[Werset ten] uczy, że kto pożycza od kogoś, jest odpowiedzialny i w sytuacji nieszczęśliwego wypadku”, Raszi do 22:13 [1]. [przypis tradycyjny]

gdyby nie był wykupiony w ten sposób — „Przez tych [krewnych] może być wykupiony, ale nie uwalnia się po sześciu latach [pracy, jak w przypadku hebrajskiego niewolnika, który służy u Żyda (por. Wj 21:2)]”, Raszi do 25:54 [1]. [przypis tradycyjny]

gdyby zaś wykupionym nie zostało — „Przez właścicieli”, Raszi do 27:27 [3]. [przypis tradycyjny]

Gdyby zaś wystąpiła na nowo zaraza — Raszi uczy, że i w tym przypadku należało sprawdzić ścianę dopiero po siedmiu dniach, zob. Raszi do 14:43 [2]. [przypis tradycyjny]

gdy ciecze z ciała jego upław — „Gdy jego upław wycieka z ciała płynnie, jak ślina”, Raszi do 15:3 [1]. [przypis tradycyjny]

Gdy kupisz niewolnika ibrejskiego, sześć lat niechaj służy — werset ten odnosi się do Hebrajczyka (Żyda), który był sprzedany innemu Żydowi w niewolę, nie zaś do niewolnika z ludów kanaanejskich. Gdy Żyd popełnił kradzież, został złapany i osądzony, ale nie miał czym zapłacić odszkodowania, był za karę sprzedawany przez sąd żydowski jako niewolnik innemu Żydowi, na określony czas, zob. Raszi do 21:2 [2]. [przypis tradycyjny]

gdy ozwie się przeciągły głos rogu [wtedy mogą] wnijść na górę — „Gdy róg barani wyda przeciągły dźwięk, będzie to znak odejścia Szechiny (Boskiej Obecności) i ustania Głosu Bożego i dopiero wtedy będą mieli już prawo wchodzić na górę”, Raszi do 19:13. „Gdy Mojżesz zadmie w szofar [instrument z rogu baraniego] wówczas będzie wam wolno wchodzić na górę”, Ibn Ezra do 19:13. [przypis tradycyjny]

gdy podnosił Mojżesz rękę swoją, przemagał Israel — „Czy to ręce Mojżesza sprowadzały zwycięstwo albo klęskę w bitwie? Raczej tak długo jak lud Israela wznosił oczy ku górze i podporządkowywali oni serca swojemu Ojcu w Niebie, tak długo mieli przewagę, inaczej słabli w walce (Talmud, Rosz Haszana 29a)”, Raszi do 17:11. [przypis tradycyjny]

gdy podnosił Mojżesz rękę swoją — Raszbam uważa, że uniesiona ręka z laską mogła być na podobieństwo sztandaru podczas bitwy, a jak długo wojownicy widzą uniesiony sztandar, nabierają odwagi, zob. Raszbam do 17:11. [przypis tradycyjny]

gdy pokłócą się ludzie, a uderzy jeden drugiego — Raszi uczy, że ofiara pobicia ma prawo do odszkodowania nie tylko za uszkodzone narządy, ale także za przymusową bezczynność, gdy nie może zarobkować, oraz na pokrycie kosztów leczenia, zob. Raszi do 21:18 [1]. [przypis tradycyjny]

 gdy powiedzą mi: Jakie imię Jego? Cóż odpowiem im? — informacja, jakie jest Imię Boga nie byłaby dla ludu żadnym znakiem, aby mieli uwierzyć Mojżeszowi, bo jeśli lud znał to Imię, to Mojżesz znał je tak samo, a jeśli nie słyszeli tego Imienia wcześniej, to jakiż byłby to dowód, by w ogóle uwierzyli Mojżeszowi? Ale w tym czasie Mojżesz był już mędrcem na wysokim poziomie zdolności prorockich i zadał pytanie o to, poprzez jaki Swój atrybut Bóg posyła go do ludu Israela, czy wysyła go jako El Szaddaj, tak jak działał wobec Praojców, czy poprzez aspekt najwyższego miłosierdzia, co wiązałoby się z czynieniem nieznanych dotąd cudów i znaków w Micraim, zob. Ramban do 3:13. [przypis tradycyjny]

gdy przyjdziecie do ziemi, którą da wam Wiekuisty — „Tora łączy ten obrzęd z przybyciem do Ziemi Israela, nie mieli oni tego obowiązku na pustyni za wyjątkiem jednego Pesachu, który obchodzili w drugim roku wedle oddzielnego zalecenia”, Raszi do 12:25. [przypis tradycyjny]

gdy się urodzi — Raszi komentuje, że wyklucza to przypadek zwierzęcia urodzonego przez cesarskie cięcie, zob. Raszi do 22:27 [1]. [przypis tradycyjny]

Gdy się wadzić będą ludzie, a uderzy kto kobietę brzemienną — „Zamierzał uderzyć drugiego mężczyznę, a uderzył kobietę”, Raszi do 21:22 [1]. [przypis tradycyjny]

Gdy spasie kto pole albo winnicę, a puści bydło swoje, aby się pasło na polu cudzym — „Powiódł swoje zwierzęta w cudze pole czy winnicę i wyrządził szkodę na jeden z dwóch sposobów: albo [jego zwierzęta] podeptały [cudzy teren], albo wypasały się tam”, Raszi do 22:4 [2]. [przypis tradycyjny]

Gdy tedy zawiadomiono króla Micraimu, że uciekł lud — „[Faraon] wysłał z nimi urzędników i kiedy [synowie Israela] przebyli trzy dni drogi, tak jak było ustalone, że pójdą i wrócą, a [urzędnicy] zobaczyli, że nie wracają oni do Micraim, czwartego dnia [urzędnicy] dotarli do Faraona i donieśli mu o tym, piątego i szóstego dnia [Faraon i jego wojsko] ścigali [lud Israela], siódmego nocą [wojsko Faraona] weszło do morza [i zatonęło], a o poranku [siódmego dnia, lud Israela] zaśpiewał pieśń (por. Wj 15) i to jest siódmy dzień Pesachu, dlatego też odczytujemy tę pieśń siódmego dnia [święta]”, Raszi do 14:5. W żydowskiej tradycji doba liczona jest od wieczora do czasu po zachodzie słońca dnia następnego. [przypis tradycyjny]

Gdy tylko wyjdę z miasta — „[Mojżesz] nie modlił się wewnątrz miasta, bo było pełne bożków”, Raszi do 9:29. Chizkuni uważa, że Mojżesz zapowiedział, że wyjdzie z miasta teraz, w czasie opadów gradu, żeby nie mówili, iż z powodu gradu boi się wyjść, zob. Chizkuni do 9:29. [przypis tradycyjny]

gdy w obłoku objawiać się będę — „Bo nieustannie Ja się tam pojawiam, w słupie Mojego obłoku, a ponieważ ma tam miejsce objawianie Mojej Szechiny [Boskiej obecności], ostrzeż [Aharona], by nie nabrał zwyczaju wchodzenia [do Najświętszego Miejsca], […] może tam wejść jedynie w Jom Kipur, w obłoku [dymu z] kadzidła”, zob. Raszi do 16:2 [3]. [przypis tradycyjny]

gdyż cudzoziemcami byliście — „Nie zarzucaj swojemu bliźniemu skazy, która jest także w tobie”, Raszi do 19:34 [1]. [przypis tradycyjny]

gdyż domy miast lewickich — to własność ich — „Nie posiadali oni dziedzicznych pól ani winnic, a jedynie [48] miast gdzie mieszkali oraz działki otaczające [te miasta], to więc posiadali w miejsce pól i mogło to być wykupowane tak jak pola, aby [Lewici] nie zostali pozbawieni dziedzictwa”, Raszi do 25:33 [3]. [przypis tradycyjny]

Gdyż nie przepuści Wiekuisty temu, który wzywa imię Jego do fałszu — „Ponieważ nie ma żadnego wizualnego wyobrażenia Boga, składać na Niego przysięgę można jedynie poprzez wypowiedzenie Jego Imienia, ale mimo to nie przysięgaj w Jego imię na próżno, ponieważ Bóg nie przepuści, hebr. לֹא יְנַקֶּה (lo jenake) dosł. nie oczyści z tego, jest to rodzaj grzechu, który nie podlega wymazaniu nawet przez pokutę”, Chizkuni do 20:7. [przypis tradycyjny]

gdyż święto przed Wiekuistym obchodzim — chodzi o święto Szawuot, dzień nadania Tory, co miało miejsce w trzecim miesiącu po wyjściu synów Israela z Micraim, nie chodzi tu o święto Pesach, które przecież wydarzyło się w Micraim, ani nie o święto Sukot, które nie ma związku z górą Boga, zob. Rabeinu Bachja do 10:9. [przypis tradycyjny]

gdyż tą samą rzeczą, którą przeciw nim umyślili — „[Micrejczycy] zamyślali unicestwić ich poprzez wodę i sami zostali unicestwieni przez wodę”, Raszi do 18:11. [przypis tradycyjny]

gdyż ten Mojżesz, ów mąż — „Satan ukazał im coś na kształt postaci Mojżesza niesionej [na marach], wysoko na tle nieba”, Raszi do 32:1 [3]. Satan w tradycji żydowskiej nie jest imieniem własnym, lecz określeniem funkcji: oskarżyciel, przeciwnik, ten, który sprzeciwia się, por. Hi 1.6–12. W literaturze rabinicznej satan jest aniołem pełniącym rolę prokuratora w niebiańskim sądzie, działającym z polecenia Wiekuistego. Jest także utożsamiany z jecer hara: złym popędem i w tym sensie jest niezbywalną częścią człowieczeństwa. Nie stanowi, jak w innych religiach, niezależnej i przeciwstawnej Bogu siły. [przypis tradycyjny]

Gdy zaś wywiedziesz lud z Micraim, będziecie służyli Bogu przy górze tej — „I Ja jestem władny, uratować [lud Israela], tak jak widziałeś, jak krzew wykonuje Moją misję a nie jest pożarty przez ogień, tak i ty udasz się z Moim posłaniem i nie zaznasz krzywdy. A gdy pytałeś: jakąż zasługą ma Israel, by wyszedł z Micraim? Mam wielki cel w wyprowadzeniu ich, bo w przyszłości otrzymają Torę na tej górze, pod koniec trzech miesięcy po ich wyjściu z Micraimu”, zob. Raszi do 3:12. [przypis tradycyjny]

gdy zatkało się ciało jego z upławu swojego — „Gdy wycieka gęsta [wydzielina] i zatyka otwór członka”, Raszi do 15:3 [2]. Raszi dodaje też, że mężczyzna stawał się nieczysty gdy zaobserwował u siebie wyciek dwukrotnie, a gdy zauważył u siebie upław po raz trzeci, oznaczało to, że po uleczeniu musiał także złożyć ofiarę w Świątyni, zob. Raszi do 15:3 [2]. [przypis tradycyjny]

gdy zbierzesz plony twoje z pola — „Przez wszystkie dni lata plony obsychały na polach, a w święto zbiorów wnoszono je do domów, z powodu [nadchodzących] deszczów”, Raszi do 23:16 [2]. [przypis tradycyjny]

Gdy zbierzesz poczet synów Israela dla spisania ich — „Gdy zachcesz uzyskać całkowitą ich liczbę, aby wiedzieć ilu ich jest, nie licz ich po głowach, ale niech każdy da pół szekla i zlicz te szekle, a będziesz znał liczbę [ludzi]”, Raszi do 30:12 [1]. [przypis tradycyjny]

gdy zobaczy wojnę — „Na przykład taką jak wojna z Amalekitami i Kanaanjczyjami (por. Pwt 14:45), gdyby poszli prostą drogą mogliby zawrócić, bo skoro gdy wiódł ich okrężną drogą, powiedzieli: »ustanówmy sobie wodza i wróćmy do Micraim!« (por. Pwt 14:4), to o ileż bardziej, gdyby szli prostą drogą”, Raszi do 13:17. [przypis tradycyjny]

gdy zżynać będziecie użątek ziemi waszej — „Powiedział rabi Awdimi syn rabiego Josefa, w jakim celu, w środku tematu o świętach: po [wersetach o] Pesach i Szawuot a przed [tymi] o Rosz Haszana, Jom Kipur i Sukot, Tora umieściła [prawo o pozostawieniu kłosów dla biednych]? Aby pouczyć, że kto daje biedakom zapomniane kłosy i niezżęte skraje pola tak jak powinien, temu będzie to policzone jak gdyby zbudował Świątynię Jerozolimską i składał w niej ofiary”, Raszi do 23:22 [1]. [przypis tradycyjny]

Gdzie jesteś — «[Bóg] wiedział gdzie [Adam] się znajduje, [zwrócił się do niego z pytaniem], aby rozpocząć z nim rozmowę, inaczej człowiek bałby się odpowiadać, gdyby [Bóg] nagle wymierzył mu karę», zob. Raszi do 3:9. [przypis tradycyjny]

gdzie się stawiać będę wam, aby tam mówić z tobą — „Gdy wyznaczę porę na przemawianie do ciebie, to tam wyznaczę [miejsce], by przyjść. Niektórzy mędrcy uczą się z tego, że od kiedy powstał Przybytek, Święty Błogosławiony rozmawiał z Mojżeszem ponad miedzianym ołtarzem. A inni mówią, że [rozmawiał] sponad pokrywy [arki], jak jest napisane: »[będę] przemawiać do ciebie sponad wieka« (Wj 25:22). [Wyrażenie] »gdzie się stawiać będę wam«, które się tu pojawia, nie odnosi się do ołtarza ale do Przybytku zboru (Ohel moed), który wspomniany jest w tym wersecie”, Raszi do 29:42 [2]. [przypis tradycyjny]

Gdzież Hewel brat twój? — «[Bóg] wszedł z nim w rozmowę łagodnymi słowy, [z nadzieją], że może skłoni to [Kaina] do skruchy i powie: ja go zabiłem i zgrzeszyłem przeciw Tobie», zob. Raszi do 4:9. [przypis tradycyjny]

Głów waszych nie obnażajcie — hebr. פָּרַע (para) rozpuścić, odsłonić, zaniedbać, rozburzyć. Oznaczało to: „nie zapuszczajcie włosów, stąd wniosek, że żałobnikowi zakazane jest strzyżenie się, ale wy nie zakłócajcie radości Wszechmogącego [oznakami żałoby]”, Raszi do 10:6 [1]. [przypis tradycyjny]

głos trąby wzmagał się coraz silniej — „Im dłużej zwykły człowiek dmie [w trąbę] dźwięk staje się coraz słabszy i zanika, ale tu wzmacniał się coraz bardziej. Dlaczego początkowo [dźwięk był słabszy]? Aby dostroić uszy [ludu] do tego, co byli w stanie przyjąć”, Raszi do 19:19. [przypis tradycyjny]

gniewał się na Elazara i na Itamara — Raszi uczy, że z szacunku dla Aharona Mojżesz skierował swoje gniewne słowa nie do niego tylko do jego synów, zob. Raszi do 10:16 [3]. [przypis tradycyjny]

górze dziedzictwa Twego — Ibn Ezra komentuje, że chodzi o Górę Moria, na której będzie zbudowana Świątynia jerozolimska, zob. Ibn Ezra do 15:17. [przypis tradycyjny]

grad i ogień kłębiący się wpośród gradu — „Cud wewnątrz cudu! Ogień i grad były wymieszane, [choć] grad to woda! Ale zawarły one pokój między sobą, aby wykonać wolę swego Stwórcy”, zob. Raszi do 9:24. [przypis tradycyjny]

granatowe jabłuszka — hebr. רִמּוֹן (rimon): owoc granatu. „Były okrągłe i puste [w środku]”, Raszi do 28:33 [1]. [przypis tradycyjny]

graniaste, roboty plecionej — Raszi dodaje, że łańcuszki te były wykonane w ten sam sposób, co łańcuszki, o których mowa w 28:14, zob. Raszi do 28:22 [3 i 4]. [przypis tradycyjny]

grobla — hebr. נֵד (ned): sterta, kopiec; Raszi komentuje, że chodzi o ścianę, mur, zob. Raszi do 15:8. [przypis tradycyjny]

gromadził Mojżesz cały zbór synów Israela — Raszi komentuje, że w Jom Kipur Mojżesz zszedł z góry z drugimi tablicami, a to zgromadzenia miało miejsce następnego dnia, zob. Raszi do 35:1 [1]. [przypis tradycyjny]

grzech leży — z gramatycznego punktu widzenia w tym wersecie istnieje niezgodność rodzajów: słowo 'grzech' hebr. חַטָּאת (chatat) jest rodzaju żeńskiego, a słowo רֹבֵץ (rowec) dosł. 'wylegiwać się, zalegać jak zwierzę' tu: „leży”, jest rodzaju męskiego, dalsza część wersetu „ku tobie [kieruje] swoje pożądanie” odnosi się do rodzaju męskiego. Raszi interpretuje to tak, że druga część wyrażenia wskazuje na יֵצֶר הָרָע (jecer hara): 'skłonność do złego', a jecer po hebrajsku jest słowem rodzaju męskiego, zob. Raszi do 4:7. [przypis tradycyjny]

hadar — hebr. הָדָר (hadar): piękno, ozdoba, wspaniałość, nie jest to nazwa własna! Według tradycji jest to cytron, czyli etrog (Citrus medica). „To drzewo, którego drewno i owoc mają taki sam smak i którego owoc pozostaje na drzewie z roku na rok, a jest to etrog”, Raszi do 23:40 [1 i 2]. [przypis tradycyjny]

hańby wobec przeciwników ich — „Wyrobił im złą sławę wśród wrogów […] i chociaż nie wszyscy, a nawet i nie większość zgromadzili się i nalegali na Aharona, to wszyscy zaznają hańby, bo nie protestowali przeciw podżegaczom”, Sforno do 32:25 [3]. [przypis tradycyjny]

Hewla — hebr. הֶבֶל (hewel): dosł. 'tchnienie, wyziew, opar', przenośnie także w znaczeniu 'marność, daremność'; por. Psalm 144:4 i Kohelet 1:2. W innych przekładach jako Abel. [przypis tradycyjny]

i będzie czysta — „Co oznacza, że aż do [złożenia ofiary] określana jest jako nieczysta”, Raszi do 12:7 [2]. [przypis tradycyjny]

I chleby przaśne, i kołacze przaśne zaczynione oliwą, i opłatki przaśne — Raszi wyjaśnia, że chleby przaśne (hebr. לֶחֶם מַצּוֹת lechem macot), kołacze przaśne (hebr. חַלֹּת מַצֹּת (chalot macot) i opłatki przaśne (hebr. רְקִיקֵי מַצּוֹת rekikei macot) były „to trzy rodzaje [wypieków]: ciasto parzone, bochenki i wafle. »Chleb przaśny«, zwany dalej (29:23) »kołaczem na oliwie«, był tak określany, ponieważ oliwa była dodawana do parzonego ciasta w ilości równej [oliwie dodanej do] kołaczy i opłatków. I z każdego rodzaju [przynoszono po] dziesięć bochenków”, Raszi do 29:2 [1]. [przypis tradycyjny]

I dostawili Przybytek Mojżeszowi — midrasz uczy, że przynieśli gotowe elementy Przybytku do Mojżesza „ponieważ nie potrafili postawić Przybytku, a jako że Mojżesz nie wykonał żadnej pracy przy nim, Święty Błogosławiony pozostawił mu zadanie ustawienia, gdyż żaden człowiek nie był w stanie podnieść [Przybytku] z powodu ciężaru desek, nikt nie miał takiej mocy, by ustawić je pionowo, a Mojżesz tego dokonał. Powiedział Mojżesz do Świętego Błogosławionego: jakże możliwe jest ustawienie [Przybytku] ludzką siłą? A [Bóg] odrzekł: uczyń to ty, twoją ręką. I wyglądało to tak, jak gdyby to [Mojżesz] go postawił, ale [Przybytek] podniósł się samoczynnie i stanął, i tak jest też napisane »wystawiony został Przybytek« (Wj 40:17) bo stanął samoistnie”, Raszi do 39:33 [1]. [przypis tradycyjny]

Idźcie do robót waszych — „Idźcie do waszych robót, które macie do wykonania u siebie w domach, bowiem niewolnicza praca w Micraim nie była nałożona na plemię Lewiego, skoro Mojżesz i Ahron mogli wychodzić i przychodzić, kiedy chcieli”, zob. Raszi do 5:4. [przypis tradycyjny]

Idźcie sami mężowie — „Nie jest zwyczajem, żeby dzieci składały ofiary”, Raszi do 10:11. „Dzieci pozostaną jako gwarancja, że wrócicie”, Chizkuni do 10:11. [przypis tradycyjny]

Idź do Faraona i powiedz mu — Mojżesz ostrzegł Faraona przed dwoma plagami, ale przed trzecią już nie ostrzegał. I taki wzór postępowania powtórzył się przy pozostałych plagach: przed plagą krwi i żab ostrzegał, przed plagą wszy nie; przed plagą dzikich zwierząt i zarazy ostrzegał, przed plagą wrzodów nie; przed plagą gradu i szarańczy ostrzegał, przed plagą ciemności nie ostrzegał, zob. Raszbam do 7:26. [przypis tradycyjny]

Idź, wyrusz — hebr. לֵךְ עֲלֵה (lech ale): idź w górę, idź wzejdź. „Jest napisane idź w górę ponieważ ziemia Israela położona jest wyżej niż inne krainy. Inne wyjaśnienie jest takie: jako że w chwili gniewu [Bóg powiedział do Mojżesza] »idź, zstąp« (Wj 32:7), to w chwili przychylności powiedział mu »idź w górę«”, Raszi do 33:1 [1]. We współczesnym języku hebrajskim przyjazd do Izraela nazywany jest aliją, wzniesieniem. Słowo to oznacza także wezwanie do czytania Tory podczas modlitwy. [przypis tradycyjny]

Idź, zstąp — hebr. לֶךְ רֵד (lech red): idź w dół, idź zejdź. Midrasz uczy, że Bóg powiedział tu do Mojżesza: „Zejdź ze swojej wysokiej pozycji, dałem ci wielkość tylko ze względu na nich!”, Raszi do 32:7 [2]. [przypis tradycyjny]

ie ma na nim włosa czarnego — „Zatem gdy jest tam włos czarny, [człowiek] jest czysty i nie ma potrzeby zamykania go”, Raszi do 13:31 [1]. [przypis tradycyjny]

ile nie odpoczywała w Szabaty wasze, gdyście wy mieszkali na niej — „Siedemdziesiąt lat wygnania do Babilonu odpowiada siedemdziesięciu rokom szabatowym i jubileuszowym, które były w tych latach, podczas których Israel rozgniewał Boga na swojej ziemi: czyli podczas czterystu trzydziestu lat”, Raszi do 26:35 [1]. [przypis tradycyjny]

I liczyć sobie będziecie od drugiego dnia święta — od dnia, któregoście przynieśli snop zakołysania, siedem tygodni — pełnych być powinno. — werset ten mówi o tzw. liczeniu omeru, hebr. סְפִירַת הָעֹמֶר (sfirat haomer), czyli odliczaniu 49 dni pomiędzy świętem Pesach a świętem Szawuot. (Słowo עֹמֶר (omer) oznacza zarówno snop jak i miarę ziarna, około 2,3 litra.) Liczenie rozpoczyna się w drugą noc Pesach, omer liczony jest każdego wieczoru po zachodzie słońca. Późniejsza tradycja nadała temu okresowi półżałobny charakter, kiedy to zakazane są śluby i inne uroczystości oraz nie obcina się włosów, dopiero 33-go dnia następuje dzień świąteczny zwany Lag baomer, obchodzony jest paleniem ognisk, paradami i innymi radosnymi wydarzeniami, לַ״ג (lag) to hebrajski zapis liczby 33, dzień ten upamiętnia także rabina Szymona bar Jochaja. [przypis tradycyjny]

imienia bogów cudzych nie wspominajcie — „Bałwochwalstwo jest przeciwstawione wszystkim przykazaniom razem, kto wystrzega się [bałwochwalstwa] to jak gdyby przestrzegał wszystkich przykazań”, Raszi do 23:13 [2]. [przypis tradycyjny]

I na ciebie i na naród twój — hebr. בְּכָה וּבְעַמְּךָ (becha uweamecha) dosł. w ciebie i w twój lud. „Wejdą w ich wnętrzności i będą wydawać rechot”, Raszi do 7:29. [przypis tradycyjny]

i na ród jego — „Zapytał rabi Szimon: a czymże zgrzeszyła jego rodzina? Ale to uczy, że gdy w rodzinie jest poborca podatkowy to i wszyscy inni są tam [jak] poborcy podatkowi, ponieważ wszyscy starają się go chronić”, Raszi do 20:5 [1]. [przypis tradycyjny]

i nie było go — hebr. וְאֵינֶנּוּ (weejnenu); Chanoch «był sprawiedliwym człowiekiem, ale o słabej woli, [skłonnym] zwrócić się ku niegodziwości. Dlatego Bóg pośpieszył się i zabrał go, sprawiając, że umarł przedwcześnie. Z tego powodu Tora używa odmiennych słów, mówiąc o jego śmierci, że „nie było go” na świecie i nie mógł dopełnić swoich lat», zob. Raszi do 5:24. [przypis tradycyjny]

i nie jeść mięsa jego — „Skoro wół jest ukamienowany, czyż nie jest wiadome, że [jest on jak] padliną, a padlina jest zakazana do spożywania? Ale […] nawet gdyby [prawidłowo] zarżnięto [takiego wołu] już po wydaniu na niego wyroku [a przed ukamienowaniem, to mięso jego i tak] będzie zakazane do jedzenia”, Raszi do 21:28 [2]. [przypis tradycyjny]

inny zaś wypadek nie zajdzie — „Nic innego nie stanie się kobiecie”, Raszi do 21:22 [2]. [przypis tradycyjny]

I oglądali oni Boga, i - jedli i pili — „Patrzyli w Niego zuchwale, jedzą z i pijąc, lecz Targum Onkelos nie tłumaczy tego [negatywnie, tylko: »radowali się złożonymi ofiarami, które zostały łaskawie przyjęte, jak gdyby jedli i pili«]”, Raszi do 24:11 [3]. „Oglądali samego Boga i nie poumierali […]. Zeszli z góry szczęśliwi i spożywali ofiary”, Ibn Ezra do 24:11 [2,3 i 4]. [przypis tradycyjny]

I oświadczył Wiekuisty Mojżeszowi, i rzekł — hebr. וַיְדַבֵּר יהוה אֶל מֹשֶׁה לֵּאמֹר (wajedaber Adonaj el Mosze lemor). Jest to najczęściej powtarzające się zdanie w Torze. Komentatorzy zwracają uwagę, że słowa daber i amar nie są synonimami: to pierwsze oznacza mowę szorstką, rozkaz zaś drugie łagodną prośbę, por. Sifrei_Bamidbar 99 [1]. W ten sposób wyrażają one dwa aspekty boskości, sprawiedliwość i miłosierdzie. [przypis tradycyjny]

I posłał faraon… — Ibn Ezra zauważa, że Faraon wysłał szpiegów, aby przekonać się, czy Bóg kocha Hebrajczyków. Nie przejął się jednak swoimi wybitymi stadami na tyle, żeby ich uwolnić, być może dlatego, że plaga ta nie trwała długo, zob. Ibn Ezra do 9:7. [przypis tradycyjny]

I powstał król nowy — w Talmudzie (Sota 11a) wyrażone są dwie opinie, albo że „był to naprawdę nowy król, albo że król był tan sam, lecz wydał nowe zarządzenia”, Raszi do 1:8. [przypis tradycyjny]

i prawdy — „Wypłaca szczodrą nagrodę tym, którzy spełniają Jego wolę”, Raszi do 34:6 [5]. [przypis tradycyjny]

i przekole mu pan jego ucho szydłem — Komentatorzy podkreślają, że oddanie samego siebie w niewole jest naganne: „Z jakiego powodu spośród wszystkich innych części ciała to właśnie ucho miało być przebite? Powiedział Raban Jochanan ben Zakaj: to ucho na górze Synaj słyszało »nie kradnij« (Wj 20:13), lecz człowiek ten poszedł i ukradł: niech [to ucho] zostanie przebite. A jeśli człowiek ten sam sprzedał się w niewolę, ucho, które na górze Synaj słyszało »albowiem Moimi sługami są synowie Israela« (Ks. Kapłańska 25:55), a ten poszedł i nabył sobie pana dla siebie: niech [jego ucho] będzie przebite”, Raszi do 21:6 [3]. Chizkuni zauważa, że przebicie ucha było tradycyjnym sposobem karania złodziei i służyło jednoznacznej, nieusuwalnej identyfikacji człowieka jako niewolnika. „Nie mógł on powiedzieć, że sam się zranił w ucho, ponieważ było niemożliwym zrobić sobie taką dziurę samemu”, zob. Chizkuni do 21:6 [3 i 4]. [przypis tradycyjny]

I przeszedł Wiekuisty przed obliczem jego, i zawołał — wersety 34:6 i 7 zawierają tzw. Trzynaście Cech Boskiego Miłosierdzia (hebr. י״ג מִידּוֹת szelosz esre midot, w innych tłumaczeniach przymiotów boskich, atrybutów miłosierdzia). Ibn Ezra wylicza: »Wiekuisty, Wiekuisty« to dwie pierwsze cechy, »Bóg« to trzecia cecha, »miłosierny« czwarta, »litościwy« piąta, »nieskory do gniewu« szósta i »pełen miłości« siódma, »[pełen] prawdy« ósma, »przechowujący miłość tysiącom« dziewiąta, »przebaczający winę« dziesiąta, »[przebaczający] występek« jedenasta, »[przebaczający] grzech« dwunasta, a »nie wytępia« to trzynasta cecha miłosierdzia, zob. Ibn Ezra do 34:6. [przypis tradycyjny]

I przystąpi Mojżesz sam — „Do gęstej ciemności [hebr. עֲרָפֶל (arafel)]”, Raszi do 24:2 [1]. [przypis tradycyjny]

i siebie — hebr. גַּם (gam): również, zarówno, midrasz wyjaśnia, że to dodatkowe również (tu jako i) oznacza, że słowa te dotyczyły także Aharona, Chura i siedemdziesięciu członków starszyzny, zob. Raszi do 18:18. [przypis tradycyjny]

istotą żyjącą — również zwierzęta określane są jako istoty żyjące, jednak człowiek różni się od nich umiejętnością rozumienia i mowy, zob. Raszi do 2:7. [przypis tradycyjny]

istoty z życiem jej, z krwią jej jeść nie będziecie — zakazane zostało odcinanie kawałków z żyjącego zwierzęcia: jak długo jego siła życiowa płynie w jego krwi, zob. Raszi do 9:4. [przypis tradycyjny]

I to, o czym mówiłeś, uczynię — „Dam ci poznać Moje przymioty, bo wtedy twój umysł się uspokoi”, Bechor Szor do 33:17 [1]. [przypis tradycyjny]

I uczynił on tak jak rozkazał Wiekuisty — „Gdy nadszedł [kolejny] Jom Kipur [Aharon] uczynił wszystko dokładnie wedle tego porządku, to powiedziane jest na chwałę Aharona, że nie zakładał szat [arcykapłańskich] dla własnej sławy, ale aby wypełnić rozkaz Króla”, Raszi do16:34 [1]. [przypis tradycyjny]