Przypisy

bałwanów — czyli figur bożków. Te wersety łączą się z poprzednim fragmentem: „ponieważ [Żyd] sprzedał się [w niewolę] poganinowi, [Tora] ostrzega na temat bałwochwalstwa, aby nie służył swojemu panu w niczym, co ma związek z bożkami i aby nie pracował w Szabat, tylko pod takim warunkiem obcy może nabyć [Żyda na służbę]”, Ibn Ezra do 26:1 [1]. [przypis tradycyjny]

balsamu — hebr. נָטָף (nataf): aromatyczna żywica. Słowo to występuje w Torze tylko tutaj, w innych tłumaczeniach występuje jako styraks, prawdopodobnie chodzi o żywicę ambrowca wschodniego (Liquidambar orientalis). Według Rasziego jest to kapiący sok drzewa balsamowego, zob. Raszi do 30:34 [1]. [przypis tradycyjny]

baran upełnomocnienia — hebr. אֵיל מִלֻּאִים (eil miluim), od rdzenia מָלֵא (male): wypełniać, osadzić na miejscu, napełnić. Raszi komentuje, że baran upełnomocnienia jest ofiarą pojednawczą (hebr. שְׁלָמִים szlamim), bo przynosi pokój (שָׁלוֹם szalom) i pełnię (שְׁלֵמוּת szlemut: pełnia, doskonałość, ołtarzowi, kapłanom i właścicielom ofiary, por. Raszi do 29:22 [4]. [przypis tradycyjny]

bdellion — hebr. בְּדֹלַח (bedolach), tłumaczone także jako 'bdellium', może oznaczać żywicę drzewa Commiphora africana lub rodzaj okrągłego kamienia szlachetnego; Saadia Gaon odczytuje to jako 'perły'. Do bedolach porównana jest manna, zob. Ks. Liczb 11:7.

Saadia ben Josef Gaon (882/892–942), rabin, filozof, komentator Biblii, badacz języka hebrajskiego.

[przypis tradycyjny]

będą na Aharonie i na synach jego — Raszi wyjaśnia, że odnosi się to do wszystkich opisanych powyżej części stroju, a nie tylko do spodni, zob. Raszi do 28:43 [1 i 2]. [przypis tradycyjny]

będą przystawały u spodu — to odnosi się do czopów i podsłupi opisanych w wersetach 26:17 i 19. [przypis tradycyjny]

będą żony wasze wdowami, a dzieci wasze sierotami — „Czyż ze słów »zabiję was« nie jest oczywiste, że wasze żony zostaną wdowami a dzieci sierotami? Ale oznacza to inną klątwę: że wasze żony będą uwiązane jako wdowy na całe życie, bo nie będzie świadków śmierci ich mężów i [przez to] nie będą mogły poślubić kogoś innego, a dzieci będą sierotami, którym sąd nie pozwoli przejąć majątku po ojcach, gdyż nie będzie wiadomo, czy [ojcowie] są martwi czy zostali pojmani w niewolę”, Raszi do 22:23 [1]. [przypis tradycyjny]

będziecie jedli, a nie nasycicie się — „Te słowa odnoszą się do [klątwy, która spadanie] na chleb, będący już w brzuchu. I oto jest siedem kar: miecz, oblężenie, zaraza, złamanie podpory chleba, brak drew na opał, rozpadający się chleb, klątwa sięgająca wnętrzności”, Raszi do 26:26 [5]. [przypis tradycyjny]

będzie ciemność na ziemi Micraim — „Plaga ciemności zaczęła się o poranku, po tym gdy już minęła noc, bo gdyby zaczęła się w nocy, Micrejczycy myśleliby, że to długa noc, która ciągnie się trzy doby i nie byłoby w tym przekazu, że jest to znak”, Rabeinu Bachja do 10:21. [przypis tradycyjny]

będziecie przestrzegali tego, jako ustawę dla siebie i dla synów swoich, na wieki — Tur sądzi, że nie odnosi się to do pomazania odrzwi krwią, gdyż to miało miejsce tylko podczas tej nocy w Micraim, tylko do ogółu praw związanych z Pesach, zob. Tur do 12:14. [przypis tradycyjny]

będzie kadził na nim Aharon — Chizkuni wyjaśnia, że nie wyłącznie Aharon, ale każdy kohen mógł zajmować się spalaniem kadzidła, zob. Chizkuni do 30:7 [1]. [przypis tradycyjny]

będzie krew w całej ziemi Micraim — także „woda, która była w łaźniach i domowych umywalniach, zamieniła się w krew”; zob. Raszi do 7:19. [przypis tradycyjny]

będzie mu służył na zawsze — „To oznacza: do Roku Jubileuszowego [który następował co 50 lat; hebr. יוֹבֵל (jowel)]. Uczy to, że 50 lat określane jest jako na zawsze, co nie oznaczało, iż [niewolnik] miał pracować całe 50 lat, ale pracował dla pana aż do Roku Jubileuszowego, niezależnie czy było blisko czy daleko [do tego roku]”, Raszi do 21:6 [4]. [przypis tradycyjny]

będzie ofiarnica świętym świętości: cokolwiek dotknie się ofiarnicy uświęconym będzie — „Na czym polega świętość [ołtarza]? Na tym, że »cokolwiek dotknie się ołtarza uświęconym będzie«, nawet gdy wniesiono nań wadliwą ofiarę, ołtarz ją uświęca, czyniąc ją ważną, tak że nie można jej z ołtarza zdejmować”, zob. Raszi do 29:37 [1]. [przypis tradycyjny]

będzie podwójną ilością — hebr. מִשְׁנֶה (miszne): podwójny, drugi. „[Podwójna ilość] tego, co mieli zwyczaj zbierać codziennie, w inne dni tygodnia”, Raszi do 16:5. [przypis tradycyjny]

będzie poświęcony — „Przybytek (Miszkan)”, Raszi do 29:43 [2]. [przypis tradycyjny]

będziesz spełniał ofiary zagrzeszne na ofiarnicy — „Wyrażenie to oznacza nałożenie krwi umieszczanej [na ołtarzu] palcem”, Raszi do 29:36 [2]. [przypis tradycyjny]

będzie to przy chlebie ofiarą wspomnienia — „Chleb nie był ofiarowywany Bogu, jedynie to kadzidło było spalane [na ołtarzu], gdy [razem z chlebami] usuwano je każdego Szabatu i było to na pamiątkę chlebów, poprzez to [chleb] był przypominany na Wysokościach, podobnie jak [spalana była] garść (komec) mąki z oliwą na wspomnienie o ofierze pokarmowej”, Raszi do 24:7 [3]. Każdego Szabatu koheni umieszczali na złotym stole dwanaście chlebów oraz dwa dzbanuszki z kadzidłem, następnego Szabatu usuwali to: chleby spożywali, a kadzidło spalali na ołtarzu i ponownie wykładali na stole dwanaście nowych chlebów i dwa dzbanuszki z kadzidłem. [przypis tradycyjny]

będzie wam — „Od tej pory miesiące będą wasze, byście mogli robić to, co jest wedle waszej woli, ale w czasach zniewolenia wasze dni nie należały do was, lecz służyły pracy dla innych, wedle ich woli”, Sforno do 12:2. [przypis tradycyjny]

będzie wam ona krew znakiem — „Dla was to będzie znakiem, a nie na innych [ludzi], stąd wniosek, że [odrzwia i nadproże] były oznaczone krwią od wewnątrz domu [nie od zewnątrz]”, Raszi do 12:13. [przypis tradycyjny]

będzie zostawał poza namiotem swoim — „To uczy, że współżycie małżeńskie było mu zakazane”, Raszi do 14:8 [1]. [przypis tradycyjny]

Becalela — „Nazwałem go po imieniu, bo nie ma równego mu do wykonania Przybytku”, Ibn Ezra do 31:2 [2]. [przypis tradycyjny]

berło Boże w ręku moim — i będę unosił laskę w ręce, modląc się, zob. Ibn Ezra do 17:9. [przypis tradycyjny]

bezdzietni umrą — „Ten werset uczy, że kara odcięcia karet, tu: »wytracenia«, o której mowa powyżej, obejmuje karę odejścia [ze świata] bezdzietnie”, Raszi do 20:20 [1]. „Jeśli miał dzieci w chwili grzechu, to nie będzie ich już miał w chwili śmierci, ponieważ pochowa je za swojego życia”, Raszi do 20:20 [2]. [przypis tradycyjny]

bezdzietni zostaną — „Jeśli nie miał dzieci w chwili grzechu, to tak już zostanie mu na resztę życia”, Raszi do 20:20 [2]. [przypis tradycyjny]

bezprawiem — hebr. חָמָס (hamas): 'przemoc, bezprawie', tu w znaczeniu rabunku, zob. Raszi do 6:11. [przypis tradycyjny]

bici byli nadzorcy synów Israela — „Nadzorcy pochodzili z ludu Israela, litowali się nad swoimi współbraćmi i nie poganiali ich. Gdy dostarczali cegły naganiaczom, którzy byli Micrejczykami, brakowało do pełnej, wymaganej ilości [cegieł, wówczas naganiacze] bili nadzorców za to, że ci nie naciskali na robotników. Dlatego owi Hebrajscy nadzorcy zasłużyli, aby zostać później członkami Sanhedrynu, kiedy to cząstka ducha prorockiego była wzięta od Mojżesza i włożona na nich (por. Lb 11:16), [gdy Mojżesz miał nakazane wybrać siedemdziesięciu mężczyzn], o których wiedział, że czynili dobro w Micraim, [aby byli] starszyzną ludu i ich nadzorcami”, zob. Raszi do 5:14. [przypis tradycyjny]

biednego nie uwzględniaj w sporze jego — „Nie okazuj mu w sądzie faworów, orzekając [niezgodnie z prawem] na jego korzyść, mówiąc: to jest biedak, będę miał zasługę, jak go uszanuję”, Raszi do 23:3 [1]. [przypis tradycyjny]

biednemu przy tobie — „[Midrasz uczy] »Patrz na siebie tak, jakbyś sam był biedny«”, Raszi do 22:24 [3]. [przypis tradycyjny]

biodra wasze przepasane, obuwie wasze na nogach waszych, a laska wasza w ręku waszym — „[Mają być] przygotowani do drogi”, Raszi do 12:11. [przypis tradycyjny]

bisior — bisior to jedwabiste nici powstałe z wydzieliny małży, lecz Raszi tłumaczy, że mowa jest o delikatnej tkaninie z lnu, zob. Raszi do 25:4 [3]. [przypis tradycyjny]

bisioru kręconego — hebr. שֵׁשׁ מָשְׁזָר (szesz moszzar): tkanina lniana albo bisior, dosł. skręcone sześć razy. Bisior to ekskluzywna tkanina wykonana z wydzieliny małża morskiego, tzw. jedwab morski. Raszi jednak komentuje, że w tym kontekście chodzi o tkaninę lnianą: „lniany bisior, błękit, purpura i karmazyn: te cztery rodzaje nici, jedna z lnu i trzy z wełny, złożone były każda sześciokrotnie, a skręcone razem tworzyły włókna składające się z 24 nici”, zob. Raszi do 26:1 [2]. [przypis tradycyjny]

błękit — hebr. תְּכֵלֶת (techelet): intensywnie niebieska barwa, nić (tkanina) w takim kolorze. „Wełna farbowana krwią [ślimaka zwanego] chilazon, która ma zielony kolor [a w procesie farbowania zielony zmienia się w niebieski]”, Raszi do 25:4 [1]. [przypis tradycyjny]

błogosławcie też i mnie! — „Pomódlcie się za mnie, żebym nie umarł, bo jestem pierworodny”, Raszi do 12:32. [przypis tradycyjny]

błogosławił im — Raszi komentuje: Aharon wygłosił tzw. Birkat kohamin Błogosławieństwo kapłańskie, por. Lb 6:24–26, zob. Raszi do 9:22 [1]. [przypis tradycyjny]

Bóg — hebr. אֵל (El): Bóg odczytywane jest jako odniesienie do Boskiej cechy surowej sprawiedliwości, podobnie jak אֱלֹהִים (Elohim), jednak Raszi uczy, że w tym wypadku „również i to odnosi się do cechy miłosierdzia, i jest napisane: »Boże mój, Boże mój, czemuś mnie opuścił?« (Ps 22:2), a nikt nie zwracałby się do cechy surowej sprawiedliwości [słowami] »dlaczego mnie opuściłeś«”, Raszi do 34:6 [2]. [przypis tradycyjny]

Bóg Ibrejczyków — powiedzieli mu, że Imię [Wiekuisty] odnosi się do Boga Ibrejczyków, których Micrejczycy znali, bo Abraham określał siebie jako Ibrejczyk (por. Rdz 14:13) i nazwa ta kojarzona była także z jego potomkami Icchakiem i Jakubem, zob. Ibn Ezra do 5:3. [przypis tradycyjny]

Bóg odpowiadał mu gromem — hebr. קוֹל (kol) może oznaczać głos jak i grzmot, grom. „Mojżesz mówił do Boga, ale jego głos nie był słyszalny dla nikogo innego poza Bogiem, a Święty Błogosławiony odpowiadał Mojżeszowi doniosłym głosem, ze względu na wzmagający się nieustannie głos szofaru, i aby głos Boga był słyszalny dla Mojżesza, musiał przebijać się ponad głos szofaru”, Raszbam do 19:19. [przypis tradycyjny]

Bóg ojca mojego — to jest Bóg ojca mojego, czyli Abrahama, Icchaka i Jakuba, zob. Ibn Ezra do 15:2. [przypis tradycyjny]

Bóg twój — werset 20:2 to pierwsze z Dziesięciu Oświadczeń. „Mnie jedynie masz służyć i do Mnie wyłącznie masz się modlić, bez żadnych pośredników”, Sforno do 20:2. [przypis tradycyjny]

Bóg żarliwy — hebr. אֵל קַנָּא (El kana), dosł. zazdrosny, zajadły, zażarty. „Jest zazdrosny i wymierzy karę, nie będzie pobłażał i nie przebaczy bałwochwalstwa”, Raszi do 20:5. [przypis tradycyjny]

bój się Boga twojego — Ponieważ [pożądanie] mocno ciągnie człowieka ku lichwie i trudno mu się trzymać z dala od niej, to wmawia sobie, że jest to dozwolone ze względu na jego pieniądze, które leżałyby u niego bezczynnie, dlatego konieczne było dodanie [słów] »bój się Boga twojego«. [Dotyczy to także sytuacji] gdy ktoś udaje, [że jego] pieniądze należą do nie-Żyda, aby móc pożyczyć je Żydowi z odsetkami. Jest to bowiem sprawa, która rozstrzyga się w sumieniu i w myślach człowieka, dlatego konieczne było dodanie [słów] »bój się Boga twojego«”, Raszi do 25:36 [2]. [przypis tradycyjny]

bóstwami — hebr. אֵלִם (elim), anioły na niebiańskich Wysokościach, por. Ibn Ezra do 15:11. [przypis tradycyjny]

bo cudzoziemcami byliście w ziemi Micraim — „Jeśli będziesz go drażnił, to i on może ci dokuczać mówiąc, że ty także pochodzisz od obcych przybyszów, »nie przypisuj innemu skazy, którą sam masz«, cudzoziemiec, hebr. גֵּר (ger) oznacza kogoś, kto nie urodził się w tym kraju, lecz przybył z innego kraju aby tu לָגוּר (lagur) zamieszkać”, Raszi do 22:20 [3]. [przypis tradycyjny]

bogi, które by szły przed nami — „Chcieli mieć bogów licznych”, Raszi do 32:1 [2]. [przypis tradycyjny]

bogi złote — Raszi zwraca uwagę, że Mojżesz mówi tu o złocie: „to Ty sprawiłeś, że to zrobili, bo dostarczyłeś im złota w obfitości, to cóż mieli zrobić, jak nie nagrzeszyć? Można tu dać porównanie: był król, który karmił i poił swojego syna, przyozdobił go [w piękne szaty], zawiesił mu na szyi [pełną] sakiewkę i postawił go u drzwi domu rozpusty, co innego mógłby zrobić syn, jeśli nie zgrzeszyć?”, Raszi do 32:31 [1]. [przypis tradycyjny]

bogów litych nie czyńcie sobie — „Nie wykonujcie [takich figur] dla nikogo innego, ani też inni niech nie wykonują ich dla was”, Raszi do 19:4 [3]. [przypis tradycyjny]

bogobojnych — „Takich, co nie boją się żadnego człowieka, a jedynie Boga”, Chizkuni do 18:21. [przypis tradycyjny]

bojaźń — „Oby padła na odległe ludy”, Raszi do 15:16. [przypis tradycyjny]

Bo już bym wyciągnął rękę Moją — „Gdy była zaraza na zwierzęta, miałem zamiar wyciągnąć rękę tak samo na ciebie i na twój lud, byście poumierali od zarazy, i byłbyś już zgładzony z ziemi”, Raszbam do 9:15. [przypis tradycyjny]

bom Ja Wiekuisty, Bóg wasz — „[Jestem] Bogiem was wszystkich, ta jak jednoczę Moje Imię z wami, tak samo jednoczę je i z cudzoziemcami”, Raszi do 24:22 [1]. [przypis tradycyjny]

bo Moją ziemia — „Nie patrz na nią zaborczo, bo nie jest twoja”, Raszi do 25:23 [3]. [przypis tradycyjny]

bo nie było domu, w którym by nie było umarłego — „Jeśli był tam pierworodny, to zmarł, a gdy nie było tam pierworodnego, to umierała najważniejsza osoba w domu, gdyż była określana jako »pierworodny« […] inne wyjaśnienie: Micrejki zdradzały swoich mężów i rodziły dzieci młodym kawalerom, dlatego [mężczyźni] mieli wielu pierworodnych. A bywało czasem i pięciu [pierworodnych urodzonych] z jednej matki, bo każdy z nich był pierworodnym swojego ojca”, Raszi do 12:30. [przypis tradycyjny]

bo nie przebaczy grzechu waszego — „Nie jest on nawykły do [grzechu], bo należy do rodzaju istot, które nie grzeszą, a ponadto jest on posłańcem, który wypełnia jedynie to, do czego został posłany”, Raszi do 23:21 [2]. [przypis tradycyjny]

bo nisko stały — „gdyż wyrastały później i nadal były miękkie, zdolne wytrzymać twarde uderzenia”, Raszi do 9:32. [przypis tradycyjny]

bo skaził się lud twój — Raszi podkreśla, że „nie jest napisane »lud«, ale »lud twój«. [Bóg obwinia Mojżesza], że to »różnoplemienny lud«, który przyjąłeś własnowolnie, przekonwertowałeś ich, ale nie uzgodniłeś tego ze Mną, bo mówiłeś: »Dobrze, żeby konwertyci przylgnęli do Szechiny (Boskiej Obecności)«; To oni się skazili i skalali [resztę ludu]”, Raszi do 32:7 [3]. [przypis tradycyjny]

bo zdrowe one — hebr. כִּי חָיוֹת הֵנָּה (ki chajot henna) dosł. one są zwierzętami, są jak zwierzęta. „Są one porównane do zwierząt polnych, które nie potrzebują położnych. A gdzie są przyrównane do zwierząt? W Rdz 49, gdy Jakub błogosławiąc swoich synów, opisuje cechy dwunastu plemion Israela poprzez porównania do różnych zwierząt”, Raszi do 1:19. [przypis tradycyjny]

bo zło przed obliczem waszym — hebr. רָעָה (raa): zło. Raszi próbuje ustalić, o jakie zło chodzi w tym wersecie: „Słyszałem [w midraszu], że jest pewna gwiazda o nazwie raa: zło. Faraon powiedział im: »widzę w moich astrologicznych obliczeniach, że ta gwiazda wschodzi ku wam na pustyni, a jest to zwiastun krwi i zabijania!«”. Następnie Raszi przypomina, że kiedy lud Israela zgrzeszył, czcząc złotego cielca, „Święty Błogosławiony chciał ich zabić, lecz wtedy Mojżesz zwrócił się do Niego w modlitwie: »Czemuż mają mówić Micrejczycy, że «pod złą [gwiazdą] ich wyprowadził» (Wj 32:12)«. Natychmiast pożałował Wiekuisty [wyrządzania] tego zła i zamienił [zapowiedź] krwi w krew obrzezania, bo rzeczywiście Jehoszua ich obrzezał”, Raszi do 10:10. [przypis tradycyjny]

brata swojego — Raszi tłumaczy, że dotyczyło to brata ze strony matki, którego ojciec pochodził z innych plemion Israela, nie z plemienia Lewiego, zob. Raszi do 32:27 [2]. [przypis tradycyjny]

brzemienności twojej — «Udręki związane ciążą», zob. Raszi do 3:16. [przypis tradycyjny]

brzydzić się będą — hebr. וְנִלְאוּ (wenil-u) od rdzenia לָאָה (laa) będą umęczeni, zniecierpliwieni, znużeni, wyczerpani. Czasownik ten nie oznacza obrzydzenia. „Będą umęczeni szukaniem, jak uzdrowić wodę, by stała się zdatna do picia”, Raszi do 7:18. [przypis tradycyjny]

Bydłu zaś twojemu, i zwierzętom — Raszi wyjaśnia, że prawo to odczytywane jest w następujący sposób: jak długo dzikie zwierzęta mogą jeść plon z pola, możesz karmić swoje domowe zwierzęta tym, co masz w spichlerzu, gdy skończy się na polach pokarm dla dzikich zwierząt, to udostępnij im to, co masz dla zwierząt domowych, aby wszystkie zwierzęta mogły korzystać jednakowo, zob. Raszi do 25:7 [1]. [przypis tradycyjny]

bydlę też zabijcie — Ibn Ezra komentuje, że zwierzę było zabijane dlatego, by nie zwieść do grzechu kogoś innego lub też po to, by ukryć hańbę człowieka, który dopuścił się tego czynu, zob. Ibn Ezra do 20:15 [1]. [przypis tradycyjny]

bydlę — «Wszystko zostało stworzone ze względu na człowieka, a skoro on będzie unicestwiony, po cóż one [mają istnieć]?». Inne wyjaśnienie jest takie, że zwierzęta również postępowały niewłaściwie, zob. Raszi do 6:7. [przypis tradycyjny]

byłby winien — gdyby w takim stanie „spożył coś poświęconego lub wszedł do Świątyni”, Raszi do 5:3 [6]. [przypis tradycyjny]

byłoby to tajne przed nim — „Był nieświadom, bo zapomniał o nieczystości”, Raszi do 5:3 [5]. [przypis tradycyjny]

był także mąż ów Mojżesz wielkim bardzo — Ibn Ezra sądzi, że wielu Micrejczyków pożyczało sprzęty Hebrajczykom z powodu szacunku, jaki otaczał Mojżesza, zob. Ibn Ezra do 11:3. [przypis tradycyjny]

był wam Bogiem — „Kto mieszka w Ziemi Israela, temu jestem Bogiem, zaś kto opuszcza tę ziemię, to jakby był bałwochwalcą”, Raszi do 25:38 [3]. [przypis tradycyjny]

Byś nie zawierał przymierza z mieszkańcem ziemi tej — „Oto jest powód, dlaczego powiedziałem, żebyś nie zawierał przymierza z mieszkańcami tej ziemi, bo gdy będziesz z nimi w przymierzu, zbłądzisz ku obcym bogom na jeden z dwóch sposobów: albo [sąsiad] wezwie cię, byś jadł z jego ofiar i będziesz wtedy służył razem z nim jego bożkom, by go sobie zjednać, albo zrobisz to z miłości do kobiet”, Sforno do 34:15 [1]. [przypis tradycyjny]

cała z dymem puszczoną będzie — Raszi komentuje: to oznacza, że z tej ofiary nie był wybierany komec, ani nie była ona spożywana, zob. Raszi do 6:15 [2]. [przypis tradycyjny]

całemu ludowi swojemu — wszystkim poddanym Faraona, nie tylko Żydom. „W dniu gdy narodził się Mojżesz, astrolodzy powiedzieli do [Faraona]: dzisiaj narodził się ich wybawiciel, ale nie wiemy czy z matki micrejskiej czy ibrejskiej, jednak widzimy, że jego ostateczna kara ma związek z wodą. Dlatego tego dnia [Faraon] wydał dekret także na Micrejczyków, […] lecz nie wiedzieli oni, że kara dla Mojżesza będzie się wiązała z wodami Meriba: [gdy podczas wędrówki przez pustynię zabrakło wody i lud buntował się przeciw Mojżeszowi, Bóg nakazał mu przemówić do skały, aby ta wydała wodę. Jednak Mojżesz zamiast przemówić do skały uderzył w nią dwukrotnie i został za to ukarany: zmarł na pustyni i nie wszedł do Ziemi Israela, to Juhoszua, jego uczeń, wprowadził tam lud. Wydarzenie to określane jest jako wody Meriby (zob. Lb 20:2–13)]”, Raszi do 1:22. [przypis tradycyjny]

całopaleniu — ofiara ta „nazywana jest całopaleniem, hebr. עֹלָה (ola) dosł. wznosząca się do góry, ponieważ w całości spalana była na ołtarzu, tu werset wskazuje, że ofiara całopalna nie była składana nocą ale przez całą noc spalała się na palenisku [ołtarza]”, Ibn Ezra do 6:2 [1]. [przypis tradycyjny]

cały z błękitu — „[Wykonany] bez domieszki innego materiału”, zob. Raszi do 28:31 [2]. [przypis tradycyjny]

cały zbór zgromadź u wejścia do Przybytku zboru — „To jeden z przypadków gdy mały [teren] pomieścił wielki [tłum ludu]”, Raszi do 8:3 [1]. Ibn Ezra uczy, że »cały zbór« odnosi się tu do przywódców plemion i starszyzny, zob. Ibn Ezra do 8:3 [1]. [przypis tradycyjny]

Chawa — od hebr. rdzenia חָיָה (chaja): 'żyć'. W znaczeniu 'dająca życie', «gdyż daje życie swoim dzieciom», zob. Raszi do 3:20. W innych przekładach najczęściej jako Ewa, tak jak pojawia się to w Septuagincie, tłumaczeniu Tory na grecki z II wieku p.n.e. [przypis tradycyjny]

Chawila — kraina sąsiadująca z ogrodem Edenu, zob. Radak do 2:11.

Radak: skrót od rabi Dawid Kimchi (1160–1235), żył we Francji, komentator Biblii, filozof i gramatyk.

Nie jest to Chawila, o której mowa w Ks. Rodzaju 25:18. zob. Ramban do 2:11.

Ramban (inaczej Nachmanides) to skrót od rabi Mosze ben Nachman (1194–1270), czołowy komentator Biblii i Talmudu, rabin, filozof, kabalista i lekarz. Urodził się w Geronie w Hiszpanii, przeniósł się do Ziemi Izraela, gdzie osiedlił się w Ako.

[przypis tradycyjny]

Cherubów — zgodnie z midraszem były to anioły zniszczenia, zob. Raszi do 3:24. [przypis tradycyjny]

cheruby — hebr. כְּרֻבִים (keruwim). Raszi komentuje, że ozdoby w postaci cherubów były wplatanie w tkaniny w procesie tkania, po jednej stronie miały głowy lwa, a po drugiej stronie głowy orła, zob. Raszi do 26:1 [3]. [przypis tradycyjny]

 cheruby o rozpostartych w górę skrzydłach — „Abyś nie wykonał ich ze złożonymi skrzydłami, ale z rozpostartymi, wznoszącymi się ku górze tuż przy głowach [cherubów], tak aby była przestrzeń 10 tefachim [około 90 cm] pomiędzy ich skrzydłami a pokrywą”, Raszi do 25:20 [1]. Chizkuni komentuje: były na podobieństwo ptaków, jako że ptaki postrzegane są jako wyjątkowo czyste stworzenia, zob. Chizkuni do 25:20 [1]. [przypis tradycyjny]

Chidekel — wedle tradycji jest to rzeka Tygrys, zob. Raszi do 2:14. [przypis tradycyjny]

chleb — hebr. לֶחֶם (lechem): chleb, oznacza także ogólnie pożywienie, zob. Ibn Ezra do 16:4. [przypis tradycyjny]

chociaż bliższą była — „Bo łatwo byłoby im wrócić tą samą drogą do Micraim”, Raszi do 13:17. [przypis tradycyjny]

chorągwią moją — hebr. נִסִּי (nisi) oznacza zarówno mój sztandar jak i mój cud. „Święty Błogosławiony uczynił dla nas tutaj cud […] Wiekuisty jest naszym cudem”, Raszi do 17:15. [przypis tradycyjny]

Choreb — inna nazwa góry Synaj, tutaj nazwana również górą Bożą przez wzgląd na to, co się na niej wydarzy w przyszłości, zob. Raszi do 3:1. [przypis tradycyjny]

Chura — „Dlaczego wspomniano tutaj Chura? Otóż w chwili, gdy Israel zapragnął oddać cześć bożkom, Chur oddał swoje życie za Świętego, niech będzie błogosławiony, i nie pozwolił im na to. Wówczas stanęli przeciw niemu i zabili go. Rzekł do niego Święty, niech będzie błogosławiony: »Na życie Moje, odpłacę ci. […] Wszyscy twoi potomkowie, którzy z ciebie wyjdą, będą przeze Mnie obdarzeni dobrym imieniem na świecie«. […] I nie tylko jego, ale każdego, kto zajmował się dziełem Przybytku, Święty, niech będzie błogosławiony, napełnił mądrością, zrozumieniem i wiedzą, jak powiedziano (Wj 36:8): »I zrobili wszyscy umiejętni umysłem«. I nie tylko ludzi — nawet w zwierzętach i istotach żywych była dana mądrość. […] Jest napisane »wszyscy« aby wskazać, że mądrość została udzielona i człowiekowi, i zwierzęciu, lecz spośród wszystkich rozgłoszono tylko Becalela. Oto znaczenie słów »Powołał Wiekuisty po imieniu Becalela«”, Szemot Raba 48 [3]. [przypis tradycyjny]

Chur — według tradycji Chur był synem Mirjam, a Kaleb był jej mężem, zob. Raszi do 17:10. [przypis tradycyjny]

chwili straży porannej — Chizkuni zauważa, że jest to trzecia i ostatnia część nocy, gdy strażnicy wyczekują już poranka, zob. Chizkuni do 14:24. [przypis tradycyjny]

ciągłego — hebr. תָּמִיד (tamid): zawsze, nieustannie, ustawicznie. Raszi wyjaśnia, że zapalane były każdej nocy, ale nie paliły się bezustannie, tak samo jak całopalne ofiary składane codziennie nazywa się tamid, choć składane były tylko dwukrotnie w ciągu dnia, zob. Raszi do 27:20 [4]. [przypis tradycyjny]

cielca litego — hebr. עֵגֶל מַסֵּכָה (egel masecha): metalowy odlew cielca. „Gdy [Aharon] wrzucił do pieca [złoto] w tyglu, podeszli czarownicy z »różnoplemiennego ludu«, który wyszedł wraz z [Israelem] z Micraim (por. Wj 12:38) i to oni zrobili [cielca] przy pomocy czarów. A inni uczą, że był tam Micha, [czyli bałwochwalca Micheasz], który został wyciągnięty z fundamentów budynku w Micraim, gdzie został niemal zmiażdżony. Miał on w swoim posiadaniu specjalne imię i tabliczkę, na której Mojżesz napisał powstań byku, powstań byku, która posłużyła do tego, aby wydobyć z Nilu trumnę z [kośćmi] Josefa, [Josef bowiem przyrównywany był do pierworodnego byka (por. Pwt 33:18)]. [Micha] wrzucił [tę tabliczkę] do tygla i wyszedł cielec”, Raszi do 32:4 [2]. [przypis tradycyjny]

ciemność mroczna — w wersetach 10:21 i 22 pojawiają się różne określenia ciemności: וִיהִי חֹשֶׁךְ (wjihi choszech) będzie ciemność, וְיָמֵשׁ חֹשֶׁךְ (wejamesz choszech ) namacalna ciemność i חֹשֶׁךְ אֲפֵלָה (choszech afela) ciemność mroczna. Jest to aluzja do trzech rodzajów ciemności: עֲלָטָה (alata) to ciemność, która pojawiła się, gdy Abraham zawierał z Bogiem Przymierze między rozciętymi połówkami (por. Rdz 15:17); אֲפֵלָה (afela) to ciemność, która nastała w Micraim i עֲרָפֶל (arafel), rodzaj ciemności, w którą wstąpił Mojżesz podczas nadawania Tory na Synaju (por. Wj 20:18), zob. Rabeinu Bachja do 10:21. [przypis tradycyjny]

ciernistego krzewu — hebr. סְנֶה (sne): krzew ciernisty podobne jest w zapisie i brzmieniu do słowa סִינָי (Sinaj): Synaj. Jest to rodzaj ciernistego krzewu i również nazwa Góry Synaj pochodzi od porastających ją takich krzewów, zob. Ibn Ezra do 3:4. [przypis tradycyjny]

cieszył się Jitro ze wszystkiego dobrego — Zdaniem Rasziego Jitro ucieszył się dobrymi darami dla Israela: manną, studnią wody i Torą, ale przede wszystkim ocaleniem z Micraim, bo „aż do tej pory żaden niewolnik nie był w stanie uciec z Micraim, gdyż był to kraj zamknięty ze wszystkich stron, a lud Israela wyszedł w liczbie 600 tysięcy”, Raszi do 18:9. [przypis tradycyjny]

ciotkę swoją — była to córka Lewiego, siostra Kehata, ojca Amrama, zob. Raszi do 6:20. Po nadaniu prawa Tory na Synaju, małżeństwa w takim stopniu pokrewieństwa zostały zakazane, por. Kpł 18:12 i 20:19. [przypis tradycyjny]

Cóż to jest — dalszy ciąg uwag dotyczących obowiązku nauczania dzieci o wyjściu z Egiptu, por. przypis do Wj 13:8. „Głupiutkie dziecko, które nie ma wystarczająco zrozumienia, by zadawać pogłębione pytania, pyta najprościej: »co to jest?«. W innym miejscu (Pwt 6:20) napisane jest: »Gdy zapyta się syn twój w przyszłości i powie cóż to za świadectwa, i ustawy, i prawa?«, to będzie pytanie mądrego syna, bowiem o czterech synach mówi Tora: o złym, o takim, co nie umie zdać pytania, takim, co pyta z prostotą i o takim, co pyta mądrze”, Raszi do 13:14. [przypis tradycyjny]

Cóż uczynił ci lud ten — „Ile bólu musiałeś znieść, gdy cię maltretowali, aż [zmusili cię i] sprowadziłeś na nich ten grzech?!”, Raszi do 32:21 [1]. Ramban jednak utrzymuje, że pytanie Mojżesza było oskarżające: „jakąż nienawiść masz do tego ludu, że doprowadziłeś ich do zniszczenia i unicestwienia?”, Ramban do 32:21 [1]. [przypis tradycyjny]

co do rzeczy sobie powierzonej, albo wręczonej — „[Zaprzecza], że użył powierzonych mu pieniędzy do prowadzenia własnych interesów albo na pożyczki”, Raszi do 5:21 [2]. [przypis tradycyjny]

cofnął się struchlały, i stanął z daleka — „Wycofali się na dwanaście mil, czyli na długość ich obozu, ale na pomoc przybyły anioły służebne, aby ich sprowadzać z powrotem [ku Synajowi]”, Raszi do 20:15. [przypis tradycyjny]

cokolwiek chodzi na łapach, spomiędzy wszystkich zwierząt czworonożnych — czyli takich, które nie mają kopyt, jak „na przykład pies, niedźwiedź czy kot”, Raszi do 11:27 [1]. [przypis tradycyjny]

Cokolwiek, co się dotyka mięsa jej — „Każdy produkt spożywczy, który zetknie się z [ofiarą zagrzeszną] wchłonie z niej [jej status]”, Raszi do 6:20 [1]. U Cylkowa: każdy, który…, por. przypis do 6:11. [przypis tradycyjny]

cokolwiek, co się ich dotyka, uświęconym się stanie — gdy „gdy ofiara o lżejszym stopniu świętości lub zwykłe jedzenie dotknie tej [ofiary pokarmowej], wchłonie z niej [jej status]”, Raszi do 6:11 [2]. U Cylkowa: każdy, który się ich dotyka, wyświęconym być musi; korekta dotyczy błędnego który, sugerującego osobę, werset nie mówi o dotykaniu potomków Aharoan ale odnosi się do pokarmów, wyświęcenie zaś kojarzy się z obrzędem wyświęcenia kogoś, tu zaś mowa jest o tym, że zwykłe pokarmy stykając się z poświęconymi, same nabierają świętego statusu. [przypis tradycyjny]