Przypisy

w ziemi Micraim — „Poza miastem […] dlaczego [Bóg] nie rozmawiał z [Mojżeszem] w mieście? Ponieważ było ono pełne bożków”, Raszi do 12:1. [przypis tradycyjny]

Żaden z potomstwa Aharona kapłana, który by ułomnym był — te słowa „włączają wszystkie pozostałe defekty cielesne”, Raszi do 21:21 [1]. [przypis tradycyjny]

Żadnego zakwaszonego — Raszi wskazuje, że zakazana jest nawet najmniejsza domieszka produktów z zakwaszonej mąki, zob. Raszi do 12:20. [przypis tradycyjny]

Żadnej roboty nie wykonywajcie — Raszi komentuje: jest to powtórzone, aby pouczyć, że ten, kto pracuje w Jom Kipur łamie liczne zakazy i praca w noc tego święta zakazana jest tak samo jak w dzień Jom Kipur, zob, Raszi do 23:31 [1]. [przypis tradycyjny]

żarliwy — hebr. קַנָּא (kana): zazdrosny, żarliwy, zapalczywy. „Jest żarliwy w wymierzaniu kary i nie pobłaża”, Raszi do 34:14 [1]. [przypis tradycyjny]

ż do roku jubileuszowego niechaj służy u ciebie — „Jeśli rok jubileuszowy zdarzy się przed upływem sześciu lat [jego pracy], to rok ten go wyzwala”, Raszi do 25:40 [2]. [przypis tradycyjny]

żebyście nie pełnili — „Powstrzymując innych od przestrzegania [przykazań]”, Raszi do 26:15 [3]. [przypis tradycyjny]

żeby szli we dnie i w nocy — „Ponieważ obóz był ogromny i mógł wędrować tylko krótkimi etapami, dlatego szli częściowo za dnia, jak i częściowo nocą, a te dwa słupy były przed nimi, aż doszli do morza”, Ibn Ezra do 13:21. [przypis tradycyjny]

żem Ja Wiekuisty wpośród ziemi — „Chociaż Moja Szechina [Boska obecność] jest w Niebie, Moje dekrety są sprawowane pośród ludzi”, Raszi do 8:18. [przypis tradycyjny]

żonę i dzieci moje — Raszi komentuje: chodzi o kanaanejską żonę, którą dał mu pan, zob. Raszi do 21:5 [1]. [przypis tradycyjny]

żywe ciało — u Cylkowa: mięso dzikie, jw. [przypis tradycyjny]

żywić się będziesz zielem polnym — «Cóż to za klątwa? Czyż nie było mu to powiedziane jako błogosławieństwo (por. Ks. Rodzaju 1:29)?». Przekleństwo odnosi się tu do ziemi i trudu, z jakim Adam będzie wydobywał z niej pożywienie. «Gdy obsiejesz ją ziarnem i warzywami, ona wyda ci cierń i oset, i inne rośliny polne, a ty będziesz zmuszony je zjadać», zob. Raszi do 3:18. [przypis tradycyjny]

zabierz ze sobą kilku ze starszych Israela — weź ich „jako świadków, by widzieli, że to poprzez twoje [działanie] woda wyjdzie ze skały i aby nie mówili: były tam jakieś źródła od dawnych czasów”, Raszi do 17:5. [przypis tradycyjny]

zabił — hebr. מַכֵּה (make): uderzający. „Nawet jeśli go nie zabił, lecz zadał mu ranę, ponieważ nie jest tu napisane zabił, i mowa tu o kimś, kto uderzył ojca lub matkę. [Tora] zestawia to z uderzeniem zadanym zwierzęciu, gdy zwierzę zostaje przy życiu, podobnie gdy ktoś uderzył ojca [dotyczy to przypadku], gdy ten pozostaje żywy, co wyklucza uderzanie [rodzica] po śmieci. I ponieważ dowiadujemy się (por. Kpł 20:9), że kto przeklina [rodziców] po ich śmierci, sam winny jest [kary śmierci]”, konieczne było powiedzieć, że kto ich uderza jest zwolniony [z tej kary]. I tak jak w przypadku zwierzęcia [wina zachodzi, gdy zwierzę] zostało zranione, bo gdy nie ma rany nie ma odszkodowania, podobnie kto uderza ojca czy matkę, jest winny dopiero wtedy, gdy spowoduje u nich zranienie”, Raszi do 24:21 [2]. [przypis tradycyjny]

zabity niechaj należy do niego — Raszi komentuje: padłe zwierzę należy „do poszkodowanego, wycenia się padlinę i [poszkodowany] bierze ją jako [część] odszkodowania, a ten co spowodował szkodę, dopłaca mu resztę wartości szkody”, Raszi do 21:34 [3]. [przypis tradycyjny]

zabity niechaj należy do niego — Raszi komentuje, że padłe zwierzę należy „do poszkodowanego, a ten, kto wyrządził szkodę dopłaca mu jeszcze do wartości całej poniesionej przez niego szkody”, Raszi do 21:36 [3]. [przypis tradycyjny]

zabodzie wół — „Odnosi się to zarówno do wołu, jak i każdego innego zwierzęcia domowego, dzikiego oraz ptaków, ale Tora mówi o tym, co ma miejsce najczęściej”, Raszi do 21:28 [1]. [przypis tradycyjny]

Zabrał też Mojżesz kości Josefa ze sobą — „Gdy pozostali Hebrajczycy skupiali się na potrzebach ciała i byli zajęci pożyczaniem srebra i złota [od Micrejczyków], Mojżesz zajmował się potrzebami duchowymi, [by pochować Josefa w ziemi Israela][…]. Josef miał zasługę pochowania ojca, więc sam zasłużył, by pochował go ktoś większy od niego, czyli Mojżesz, a i Mojżesz także zasłużył, by pochował go ktoś większy od niego, czyli sam Święty Błogosławiony (por. Pwt 34:6)”, Rabeinu Bachja do 13:19. [przypis tradycyjny]

zachowuj go w świętości — „[Nawet] wbrew jego woli, np. gdy nie chce rozwieść się z kobietą, która jest mu zakazana, można go batożyć i karcić, aż się rozwiedzie”, Raszi do 21:8 [1]. [przypis tradycyjny]

za czasów swoich — hebr. דֹרֹתָיו (bedorotaw): dosł. 'w swoich pokoleniach'. «Niektórzy z naszych mędrców wyjaśniają to na chwałę [Noacha], że tym bardziej gdyby żył w pokoleniu ludzi prawych, byłby jeszcze bardziej sprawiedliwym. Ale inni wyjaśniają to w negatywnym znaczeniu: na tle swojego pokolenia [Noach] był sprawiedliwy, ale gdyby żył w pokoleniu Abrahama, byłby postrzegany jako ktoś nieistotny», zob. Raszi do 6:9. [przypis tradycyjny]

zaczęto — hebr. rdzeń חָלַל (chalal) może oznaczać zarówno 'zaczynać' jak i 'bezcześcić, profanować'. Komentarze wyjaśniają to dwojako: ludzie zaczęli się wówczas modlić do Boga albo też oddawać się kultom bałwochwalczym, zob. Raszi, Ibn Ezra i Radak do 4:26. [przypis tradycyjny]

zagadnął Kain Hewla — «Wszedł z nim sprzeczkę i starcie, by znaleźć pretekst do zabicia go», zob. Raszi do 4:8. [przypis tradycyjny]

zagoił się — „Na wrzodzie narośnie strup a na jego miejscu wykwitnie inna zaraza”, Raszi do 13:18 [2]. [przypis tradycyjny]

zagrzesznego byka swego — Raszi uczy, że tego byka Najwyższy Kohen musiał nabywać za własne środki, nie za pieniądze społeczności, zob. do 16:6 [1]. [przypis tradycyjny]

zakała to — hebr. נִדָּה הִוא (nida hi) dosł. ona jest oddzielona jak kobieta podczas menstruacji. Chizkuni wyjaśnia dlaczego porównane jest to do sytuacji kobiety podczas menstruacji: w czasie okresu żona jest zakazana mężowi, ale poza tym czasem jest mu dozwolona, podobnie żona brata jest zakazana jak długo jest żoną brata, ale jeśli umrze on bezdzietnie, szwagier może się ożenić z wdową po bracie i będzie mu ona dozwolona, zob. Chizkuni do 20:21 [1]. [przypis tradycyjny]

zakis niech się nie znajduje w domach waszych — Raszi komentuje, że zakaz posiadania zakwaszonej mąki obejmuje pożywienie, które należy do Żyda i znajduje się na jego terenie, nie dotyczy zaś zakwasu należącego do nie-Żyda, za który Żyd nie podjął się odpowiedzialności, zob. Raszi do 12:19. [przypis tradycyjny]

zakołysze — hebr. הֵנִיף (henif): zakołysze, u Cylkowa: przedstawi. „Każde kołysanie oznacza machanie [tym] poziomo oraz [pionowo] do góry i na dół. W poziomie, aby powstrzymać złe wpływy [dosł. wiatry], a w górę i w dół aby zapobiec szkodliwym rosom”, Raszi do 23:11 [1]. [przypis tradycyjny]

za krew poczytanym to będzie człowiekowi onemu — „Jak gdyby rozlał krew człowieka i był winny kary śmierci”, Raszi do 17:4 [1]. [przypis tradycyjny]

zakryję cię dłonią — Ibn Ezra wyjaśnia, że niektórzy interpretują tu dłoń jako obłok, zob. Ibn Ezra do 33:22 [1]. [przypis tradycyjny]

zakrył Mojżesz oblicze swoje, obawiał się bowiem spojrzeć ku Bogu — talmudyczna dysputa (Berachot 7a) podaje, że w nagrodę za te trzy czyny Mojżesz zasłużył na trzy nagrody: za to, że „zakrył oblicze”, zasłużył na to, że później „promieniowało oblicze jego twarzy”, za to, że „obawiał się”, zasłużył na to, że ludzie „obawiali się przystąpić do niego” (por. Wj 34:30), a za to, że obawiał się „spojrzeć”, zasłużył na to, że w końcu „obraz Wiekuistego widział” (por. Lb 12:8), zob. Rabeinu Bachja do 3:6. [przypis tradycyjny]

zakryta była rzecz od oczu — gdy Sanhedryn „pomylił się odnośnie do któregoś z [zakazów] Tory, zagrożonych karą odcięcia (karet) , orzekając, że jest to dozwolone”, Raszi do 4:13 [2]. [przypis tradycyjny]

zakwaszonego — hebr. חָמֵץ (chamec): produkt z mąki, który uległ zakwaszeniu, fermentacji zakwasem. [przypis tradycyjny]

zamieniła się w węża — ponieważ Mojżesz fałszywie oskarżył synów Israela, że może mu nie uwierzą, Bóg zasugerował mu, że oczerniając ich, postąpił tak jak czyni wąż, zob. Raszi do 4:3. [przypis tradycyjny]

zamierzył go zabić — anioł chciał zabić Mojżesza, ponieważ ten zaniedbał obrzezanie swojego syna. Wedle talmudycznej opowieści (Nedarim 31b–32a) powodem nie było zaniedbanie, tylko Mojżesz myślał, że jeśli obrzeza dziecko i wyruszy w drogę, będzie to zagrożeniem dla zdrowia dziecka, jeśli zaś obrzeza go i opóźni wyjazd, będzie to sprzeciw wobec nakazu Boga, który kazał mu wracać do Micraim. A ukarany został za to, że gdy już się zatrzymał, zajął się najpierw urządzaniem się w gospodzie. Zjawił się anioł [lub w innej wersji: dwa anioły] pod postacią węża i zaczął połykać Mojżesza od głowy aż do bioder oraz ponownie od nóg aż do miejsca obrzezania, wtedy Cypora zrozumiała, że to wszystko z powodu zwlekania z obrzezaniem dziecka, zob. Raszi do 4:24. Ale inna interpretacja mówi, że anioł zamierzał zabić nie Mojżesza, tylko jego syna: Eliezera, zob. Nedarim 32a, Ibn Ezra, Chizkuni i Rabeinu Bachja do 4:24. [przypis tradycyjny]

zamieszka — Boska Obecność, czyli Szechina: od rdzenia שָׁכַן (szachan): 'zamieszkać, przebywać'; zamieszka w Israelu, czyli „w namiotach Szema”, zob. Raszi do 9:27. [przypis tradycyjny]

zamieszkacie na ziemi bezpiecznie — Raszi komentuje, że karą za nieprzestrzeganie roku szabatowego jest wygnanie z ziemi Israela, zob. Raszi do 25:18 [1]. [przypis tradycyjny]

zanim zakisło — zanim ciasto zdążyło sfermentować i wyrosnąć, bo „Micrejczycy nie pozwoli im zaczekać na tyle długo, by się zakwasiło”, Raszi do 12:34. [przypis tradycyjny]

zapadli w głębie jako kamień — „Na innym miejscu (Wj 15:10) napisane jest jako ołów, a na jeszcze innym (Wj 15:7) niby źdźbło; otóż niegodziwi [Micrejczycy] byli popychani i rzucani w górę i w dół jak słoma, przeciętni [zapadli się] jak kamień, a uczciwi od razu spoczęli [na dnie] jak ołów”, Raszi do 15:5. [przypis tradycyjny]

zapadnie na łoże — „Zaniemógł tak, że uniemożliwia mu to pracę”, Raszi do 21:18 [2]. [przypis tradycyjny]

zapaleniem wrzodu — Raszi komentuje, że oznacza to bliznę po stanie zapalnym, w postaci skurczenia na skórze, zob. Raszi do 13:23 [2]. [przypis tradycyjny]

zapasów nie przygotowali sobie — nie przygotowali zapasów „na drogę, co jest powiedziane dla chwały ludu Israela, że nie powiedzieli: jakże wyruszymy na pustynię bez zapasów? Ale zaufali i poszli” , zob. Raszi do 12:39. [przypis tradycyjny]

zapisane palcem Bożym — co oznacza, że „było to pismo, którego nie da się wymazać, ponieważ Tora nigdy nie zostanie odwołana ani unieważniona”, Bechor Szor do 31:18 [2]. [przypis tradycyjny]

zapłaci ten, który wzniecił pożar — „Pomimo że ktoś rozpalił [ogień] na własnym terenie, a płomień rozprzestrzenił się samoczynnie poprzez ciernie, które napotkał, [ten kto rozpalił ogień] musi zapłacić, ponieważ nie strzegł swych rozżarzonych węgli, by [płomień] nie rozszedł się i nie wyrządził szkody”, Raszi do 22:5 [5]. [przypis tradycyjny]

zapłaci tenże w dwójnasób — „Złodziej płaci właścicielowi [a nie stróżowi]”, Raszi do 22:6 [2]. [przypis tradycyjny]

zapłaci w dwójnasób bliźniemu swemu — „Jeśli [stróż] twierdzi, że depozyt został mu skradziony, a okaże się, że sam go ukradł, płaci podwójne odszkodowanie. Kiedy? Gdy złożył przysięgę, a potem przyszli świadkowie [i zaświadczają, że on sam to ukradł]”, Raszi do 22:8 [2]. [przypis tradycyjny]

zapłaci za nie — „Werset powyżej (24:18) mówi o kimś, kto zabił zwierzę, a tu mowa jest o tym, kto je zranił”, Raszi do 24:21 [1]. [przypis tradycyjny]

Zapłatą niechaj się opłaci — „Złodziej zwraca co ukradł, ale nie podlega karze śmierci”, zob. Raszi do 22:2 [3]. [przypis tradycyjny]

zapony (daw.) — zasłony; hebr. קֶלָע (kela): zasłona, kotara, wisząca draperia. „Wykonane jak żagle statku, [ale] z licznymi otworkami: splecione, a nie utkane”, zob. Raszi do 27:9 [1]. [przypis tradycyjny]

Zaprowadzisz ich — „Mojżesz prorokował, że nie wejdzie do Ziemi Israela, dlatego nie jest napisane »zaprowadzisz nas«”, Raszi do 15:17. [przypis tradycyjny]

zaprzysiągł ojcom twoim — Raszi przypomina, że chodzi o obietnicę dla Abrahama por. Rdz 15:18, dla Icchaka por. Rdz 26:3, dla Jakuba por. Rdz 28:13, zob. Raszi do 13:5. [przypis tradycyjny]

zaraza trądu — hebr. צָרָעַת (caraat) zazwyczaj tłumaczone jest jako trąd, ale nie jest to choroba Hansena znana obecnie jako trąd, termin ten obejmuje różne schorzenia ludzkiej skóry, niektóre o charakterze niezakaźnym i przejściowym; caraat mógł też pojawić się na odzieży i na ścianach domu; מְצֹרָע (mecora) czyli człowiek wykazujący objawy tej choroby, traktowany był jako nieczysty rytualnie, a po ozdrowieniu musiał przejść rytuały oczyszczające, połączone ze składaniem ofiar. [przypis tradycyjny]

za rozszarpane nie płaci — Raszi komentuje, że musi zapłacić jeśli zwierzę zostało rozszarpane przez kota, lisa lub łasicę, a nie płaci się, gdy zwierzę zostało zabite przez lwa, niedźwiedzia czy węża, zob. Raszi do 22:12 [przypis tradycyjny]

zarzną cielca — w oryginale jest tu użyte słowo וְשָׁחַט (weszachat): zarżnie w liczbie pojedynczej. Raszi komentuje, że uboju zwierzęcia mógł dokonać także ktoś, kto nie był kohenem, dopiero począwszy od zebrania krwi do naczynia pozostałe czynności rytualne były przykazaniem wyłącznie dla kohenów, zob. Raszi do 1:5 [1]. [przypis tradycyjny]

zarznie je cała rzesza zboru israelskiego — „Czyż wszyscy razem zarzynali [jagnię]? Ale uczymy się z tego, że posłaniec człowieka jest jak on sam”, Raszi do 12:6. [przypis tradycyjny]

zastępami ich — zorganizowanych w zastępy (hufce), wedle swoich plemion, zob. Raszi do 6:26. [przypis tradycyjny]

zastępy Moje — „Tak jak aniołowie są armią Boga w Niebie, tak Israel jest armią Boga na ziemi”, Tur do 7:4. [przypis tradycyjny]

zatrwożyli się — hebr. וַיָּקֻצוּ (wajakucu) od rdzenia קוּץ (kuc): odczuwać wstręt, brzydzić się. Literalnie zdanie to można przetłumaczyć jako: obmierzło im życie z powodu synów Israela. Podobne wyrażenie znajduje się w Rdz 27:46, zob. Raszbam do 1:12. „Znienawidzili swoje życie, a mędrcy wyjaśniają to: [synowie Israela] byli im jak קוֹצִים (kocim) kolce w oczach”, Raszi do 1:12.

Raszbam: skrót od rabi Szmuel ben Meir (1085–1158), żył w Troyes we Francji, ważny komentator Talmudu, wnuk Rasziego.

[przypis tradycyjny]

zatrzymywać — hebr. לְהִתְמַהְמֵהַּ (lehitmahmeah): zwlekać, ociągać się, opóźniać. [przypis tradycyjny]

zausznice złote, które w uszach żon waszych, synów i córek waszych — „Aharon pomyślał sobie: kobiety i dzieci miłują swoją biżuterię [i nie będą chciały jej oddać], może uda się odroczyć sprawę, a w tym czasie nadejdzie Mojżesz. Ale [mężczyźni] nie czekali, zdjęli własne ozdoby [i przynieśli mu]”, Raszi do 32:2 [1]. [przypis tradycyjny]

zawczoraj — daw. przedwczoraj. [przypis tradycyjny]

zawiesisz ją na czterech słupach akacjowych — Raszi wyjaśnia, że cztery kolumny umieszczone były w czterech podstawkach, do nich przymocowane były haki, wygięte tak, aby umieścić na nich drążek, na nim zaś zawieszona była zasłona. Haki były wygięte na podobieństwo hebr. litery ו (waw), dlatego są określone וָוֵיהֶם (waweihem): ich haki. Zasłona ta była zawieszona w jednej trzeciej długości Przybytku, rozdzielając wnętrze na dwie części: od zasłony do wewnątrz było 10 łokci, a od zasłony na zewnątrz 20 łokci. Najświętsze miejsce było zatem długie na 10 łokci, zob. Raszi do 26:32 [1]. [przypis tradycyjny]

za winy też ojców swoich wraz z nimi wyniszczeją — „Jeśli będą się oni trzymać postępowania swoich ojców”, Raszi do 26:39 [1]. [przypis tradycyjny]

zawiodłem ich do ziemi wrogów ich — „Ja sam ich sprowadzę; to jest dobrodziejstwo dla Israela, aby nie mówili 'skoro zostaliśmy wygnani pomiędzy [obce] ludy, będziemy postępować tak jak oni'. Ja nie pozwolę na to [mówi Bóg], ale ustanowię Moich proroków i wprowadzę ich pod Moją ochronę”, Raszi do 26:41 [1]. [przypis tradycyjny]

zawój z bisioru, i zdobne mitry z bisioru — Ibn Ezra wyjaśnia, że te nakrycia głowy różniły się od siebie: מִצְנֶפֶת (micnefet): turban, zawój noszony był przez Aharona, a מִגְבָּעֹת (migbaot): mitry, turbany przeznaczone były dla pozostałych kohenów, zob. Ibn Ezra do 39:28 [1 i 2]. [przypis tradycyjny]

zawtórowała im Mirjam — „Mojżesz przewodził w pieśni mężczyznom: on mówił [werset], a oni powtarzali za nim, a Mirjam przewodziła w pieśni kobietom”, Raszi do 15:21. [przypis tradycyjny]

zażegnywaczy — hebr. אוֹב (ow): nekromanta, wywołujący duchy zmarłych.„Nekromanta to ktoś ktoś, kto przemawia spod pachy [udając, że rozmawia ze zmarłym]”, Raszi do 19:31 [1]. [przypis tradycyjny]

z bębnami i w pląsach — „Sprawiedliwe kobiety tego pokolenia miały ufność, że Święty Błogosławiony uczyni dla nich cud i zabrały ze sobą bębny z Micraim”, Raszi do 15:20. [przypis tradycyjny]

zbierze popiół — kohen „wybierał pełną szuflę z najgłębszego miejsca [popiołu] strawionego ogniem i umieszczał to po wschodniej stronie pochylni [prowadzącej do ołtarza]”, Raszi do 6:3 [3]. Było to tzw. תְּרוּמַת הַדֶּשֶׁן (trumat hadeszn): wyjęcie [porcji] popiołu. [przypis tradycyjny]

zbierze z niej — Raszi komentuje, że podczas wyjmowania garści z ofiary pokarmowej, cała dziesiąta część efy mąki musiała znajdować się w jednym naczyniu, zob. Raszi do 6:8 [1]. [przypis tradycyjny]

zbór Israelski — hebr. עֲדַת יִשְׂרָאֵל (adat Israel). Raszi uczy, że tu odnosi się to do Sanhedrynu, najwyższego sądu Israela, zob. Raszi do 4:13 [1]. [przypis tradycyjny]

Zbyt wielka przewina moja do zniesienia? — midrasz sugeruje, aby odczytywać to jako zapytanie: «Ty unosisz wyższe i niższe światy, a nie możesz unieść mojego grzechu?», zob. Raszi do 4:13. [przypis tradycyjny]

z cielcem na ofiarę zagrzeszną — „Nie oznacza to, że [Aharon] wnosił młodego byka do Świątyni, a jedynie jego krew i tłuszcze, zgodnie z przepisami ofiary zagrzesznej”, Chizkuni 16:3 [1]. [przypis tradycyjny]

zczelnie przystawały od góry do jednego pierścienia — tak jak deski były łączone od spodu podsłupiami, tak też były łączone od góry pierścieniami. Raszi wyjaśnia: każda deska miała dwa nacięcia od góry, zgodne z rozmiarem otworu pierścienia i wkładano po dwie sąsiednie deski w jeden pierścień, tak że deski przystawały do siebie od góry, zob. Raszi do 26:24 [4]. [przypis tradycyjny]

z dala od obozu — w odległości 2000 amot, zob. Raszi do 33:7 [3]. [przypis tradycyjny]

zdejm ozdobę twoją z siebie — Rabeinu Bachja wyjaśnia, że odnosi się to do „ich ubrań, na które spryskana została krew przymierza, była to krew ofiar, które pod Synajem złożyli pierworodni (por. Wj 24:5), szaty te zwane były ozdobami Israela, chlubą i wielką chwałą, gdyż krew owa była na nich znakiem i symbolem przyjęcia przymierza ze Świętym Błogosławionym”, Rabeinu Bachja do 33:5 [1]. [przypis tradycyjny]

zebrali chleb w dwójnasób — „Gdy odmierzyli w swoich namiotach to, co zebrali, okazało się, że jest tego podwójna ilość, po dwa omery na osobę, a midrasz wyjaśnia, że słowo מִשְׁנֶה (miszne): podwójne, można odczytać jako מְשֻׁנֵּה (meszune): odmienne, gdyż tego dnia [manna] odmieniła swój zapach i smak na lepsze”, Raszi do 16:22. [przypis tradycyjny]

ześlę wam błogosławieństwo Moje roku szóstego — Raszi uczy, że plon z szóstego roku wystarczał aż do roku ósmego: obfity plon zesłany był „na część szóstego roku od miesiąca nisan [marzec/kwiecień] do Rosz Haszana [wrzesień/ październik], na cały rok siódmy i na część ósmego, bo w ósmym roku siali w miesiącu marcheszwan [październik/listopad] a zbiorali plon w nisan”, Raszi do 25:21 [1]. [przypis tradycyjny]

ześlę zarazę między was — „Przez zarazę będziecie wydani w ręce oblegających was wrogów; jako że w Jerozolimie nie zostawiano zmarłej osoby na noc, więc wtedy, gdy wynosili ciało, by je pochować, wpadali w ręce wroga”, Raszi do 26:25 [3]. [przypis tradycyjny]

Zewnątrz zasłony (arki) świadectwa, — „[Zasłona] znajdowała się przed arką, która określana była jako świadectwo, ale nasi mędrcy wyjaśnili to w doniesieniu do lampy [w świeczniku, najbardziej wysuniętej na] na zachód: to było świadectwem dla wszystkich mieszkańców świata, że Szechina (Boska obecność) przebywa pośród Israela, ponieważ [Najwyższy Kohen] wlewał do tej lampy tyle samo oliwy, co do pozostałych, od niej zaczynał [zapalanie innych lamp świecznika] i na niej kończył [oczyszczanie lamp z popiołu nazajutrz]”, Raszi do 24:3 [1]. Wieczorem do każdej lampy wlewano tę samą ilość oliwy i paliły się one całą noc do rana, gdy oliwa się wypaliła. Jednak ta zachodnia lampa w cudowny sposób wciąż płonęła, gdy kohen przychodził następnego wieczoru, by oczyszczać świecznik. [przypis tradycyjny]

ze wszystkiego, co na lądzie — «Lecz nie ryby w morzu», zob. Raszi do 7:22. [przypis tradycyjny]

ze zwierciadeł kobiet — w oryginale nie ma tu słowa kobiety, ale użyte jest wyrażenie הַצֹּבְאֹת אֲשֶׁר צָבְאוּ (hacow-ot aszer caw-u): gromadzące się, które się gromadziły (zbierały) i wiąże się to ze słowem צְבָאוֹת (cewaot): zastępy, armia, (por. Wj 12:41). Midrasz interpretuje to tak, że „córki Israela miały ze sobą [miedziane] lustra, w których przeglądały się, gdy się upiększały, ale nie wahały się dobrowolnie przynieść ich na [potrzeby] Przybytku. Jednak Mojżesz wzdragał się przed przyjęciem tych [luster], jako że służyły do podsycania pożądania. Lecz Święty Błogosławiony powiedział mu: przyjmij, bo te [lustra] są Mi najbardziej miłe ze wszystkich [darów], gdyż dzięki nim kobiety dochowały się licznych zastępów [potomstwa] w Micraim; gdy ich mężowie byli wyczerpani przymusową pracą, one przychodziły, niosąc im jedzenie i picie, karmiły ich, brały lustra, a każda patrzyła na siebie i swojego męża w lustrze, i przymilała się, mówiąc: ja jestem piękniejsza od ciebie. Tym samym budziły pożądanie swoich mężów, współżyły z nimi, zachodziły w ciąże i rodziły tam”, Raszi do 38:8 [1]. Według Ibn Ezry wyrażenie »zbierały się u wejścia« oznacza, iż „były w Israelu kobiety, które służyły Wiekuistemu, i które odstąpiły od żądz tego świata i dobrowolnie podarowały swoje zwierciadła, bo nie potrzebowały ich już do upiększania się, tylko przychodziły każdego dnia do wejścia Przybytku, aby się modlić i słuchać nauk o przykazaniach”, Ibn Ezra do 38:8 [2]. [przypis tradycyjny]

zgęści się ciemność — „I spowije ich ciemność większa niż zwykła ciemność nocy. Ciemność nocy stanie się jeszcze gęstsza i mroczniejsza”, Raszi do 10:21. [przypis tradycyjny]

Zgładzę ludzi — hebr. rdzeń מָחָה (macha): dosł. 'wymazać'. «[Ponieważ człowiek] jest prochem, sprowadzę na niego wodę i wymażę go», zob. Raszi do 6:7. [przypis tradycyjny]

zgładzić zgładzę — hebr. מָחֹה אֶמְחֶה (macho emche) od hebr. rdzenia מָחָה (macha): wymazać, zetrzeć. „[Amalek] rozgniewał Boga, bo dowódcy Edomu drżeli ze strachu z powodu znaków, które [Bóg] uczynił w Micraim i na morzu, podobnie [lękały się ludy] Moaw i Plaszet, a oto ten, Amalek, usłyszał o potężnych czynach Boga dla Jego ludu, Israela, a jednak nadszedł z odległego miejsca, aby zaatakować Israela i nie bał się Boga”, Ibn Ezra do 17:14. Rabejnu Bachja zauważa, że użycie podwójnego wyrażenia wymazać, wymażę, oznacza: najpierw wymażę go w niebie, a następnie wymażę go na ziemi lub: wymażę go na tym świecie i w świecie przyszłym, zob. Rabeinu Bachja do 17:14. [przypis tradycyjny]

zgromadzenia, a tak przekroczyłby przeciw jednemu z przykazań — „I zgromadzenie postąpiło według orzeczenia [Sanhedrynu]”, Raszi do 4:13 [3]. [przypis tradycyjny]

zgromadzenie świąteczne — „Uświęć [czyli odróżnij] Sukot (święto Szałasów) poprzez godny strój i modlitwę, a i w pozostałe święta [słowa te odnoszą się do uświęcania dnia] poprzez jedzenie, picie, świąteczne szaty i właściwe modlitwy”, Raszi do 23:35 [1]. [przypis tradycyjny]

z grzechu jego, którego się dopuścił — „Jeśli zgrzeszył gdy był bogaty i odłożył pieniądze na owcę lub kozę ale zbiedniał, to za część tej sumy przynosił dwa ptaki, gdy odłożył pieniądze na dwa ptaki i zbiedniał, za część tej sumy przynosił dziesiątą część efy [mąki], gdy odłożył pieniądze na dziesiątą część efy ale się wzbogacił, dodawał [pieniędzy] i przynosił ofiarę bogacza”, Raszi do 5:13 [1]. [przypis tradycyjny]

zgrzeszył niebacznie przeciw świętościom Wiekuistego — „Czerpiąc korzyść z czegoś, co było własnością Świątyni”, Raszbam do 5:15 [1].

Raszbam: skrót od rabi Szmuel ben Meir (1085–1158), żył w Troyes we Francji, ważny komentator Talmudu, wnuk Rasziego.

[przypis tradycyjny]

z — hebr. אֶת (et): 'z' może być tu rozumiane jako 'z ziemi' lub 'wraz z ziemią', aż do głębokości 3 tefachim, zob. Raszi do 6:13; tefach (lm tefachim): miara długości, zależnie od opinii jest to od 8 cm do około 9,6 cm, czasem tłumaczone jako 'piędź'. [przypis tradycyjny]

ziemi opływającej mlekiem i miodem — „Mleko pochodzące od kóz, a miód to syrop wypływający z daktyli i fig”, Raszi do 13:5. [przypis tradycyjny]

z każdego bydła czystego — z tego powodu miał przykazane zabrać po siedem sztuk ze zwierząt czystych rytualnie (7:2), zob. Raszi do 8:20. [przypis tradycyjny]

z księgi Twojej — wymaż mnie „z całej Tory! Aby nie mówili o mnie, że nie byłem warty, by prosić o miłosierdzie dla nich”, Raszi do 32:32 [2]. „Wymaż z Twojej księgi moje zasługi a dołóż je do ich rachunku, aby zasłużyli na przebaczenie”, Sforno 32:32 [1]. [przypis tradycyjny]

z którą by obcował mąż — Cylkow opuszcza tu słowa mając wypływ nasienia, ale można potraktować słowo obcował jako ogólny czasownik, opisujący akt seksualny, niektórzy tłumacze pomijają tę część o nasieniu. [przypis tradycyjny]

złamię wyniosłość mocy waszej — Raszi uczy, że jest to odniesienie do zburzenia Świątyni Jerozolimskiej, zob. Raszi do 26:19 [1]. [przypis tradycyjny]

złamiesz mu kark — „Kark łamano siekierą, [uderzając zwierzę] od tyłu, tak by zabić. Ponieważ człowiek ten pozbawił kohena (kapłana) majątku [nie dając mu jagnięcia], musiał sam ponieść stratę finansową”, Raszi do 13:13. [przypis tradycyjny]

złamiesz mu kark — „Łamano mu kark siekierą, ponieważ [właściciel osła] pozbawił kohena dochodu, sam musiał ponieść stratę finansową”, Raszi do 32:20 [3]. [przypis tradycyjny]

złorzeczył syn owej kobiety Israelskiej imieniu Boga i bluźnił — „Zbluźnił wypowiadając Czteroliterowe Imię Boga, to Imię, które usłyszał na Synaju”, Raszi do 24:11 [1]. [przypis tradycyjny]

złota, z błękitu, i purpury, i karmazynu, i z bisioru kręconego — Raszi wyjaśnia, że przekuwali złoto na cienkie płatki i wycinali z nich nici, następnie przędli je, łącząc jedną złotą nić z 6 nitkami błękitnej wełny i jedną złotą nić z 6 nitkami purpurowej wełny, podobnie z karmazynową wełną i podobnie z lnianym bisiorem. Każdy rodzaj był spleciony sześciokrotnie i przy każdym była złota nić, po czym splatano je wszystkie w jedną nić złożoną dwudziestoośmio-krotnie, zob. Raszi do 28:6 [2]. [przypis tradycyjny]

złoto, srebro, i miedź — „Wszystko to przyniesiono dobrowolnie, każdy wedle tego, jak mu dyktowało serce, oprócz srebra, które przynoszono w tej samej ilości: po pół szekla każdy, ale w całym opisie prac nad Przybytkiem nie znajdujemy wzmianki, by było potrzebne więcej srebra, […] nadwyżkę srebra, przyniesionego dobrowolnie przeznaczono na święte naczynia [Przybytku]”, Raszi do 25:3 [1]. [przypis tradycyjny]

złożysz we dwoje tkaninę szóstą z przedniej strony namiotu — „Połowa szerokości [szóstej tkaniny] była złożona w pół i zwisała ponad kotarą od strony wschodniej nad wejściem, na podobieństwo skromnej panny młodej z twarzą okrytą welonem”, Raszi do 26:9 [2]. [przypis tradycyjny]