Przypisy

sprzedałby co z posiadłości swojej — „Ale nie całość [majątku, werset] uczy praktycznego postępowania: aby zostawić sobie [jakieś] pole”, Raszi do 25:25 [2]. [przypis tradycyjny]

sprzedałby komu innemu — „Skarbnik świątynny” sprzedał innej osobie, Raszi do 27:20 [2]. [przypis tradycyjny]

sprzedał mąż córkę swą — Raszi sądzi, że mowa tu małej dziewczynce, poniżej 12 roku życia, zob. Raszi do 21:7 [1]. [przypis tradycyjny]

srebro odpuszczenia od synów Israela obrócisz je na służbę Przybytku zboru — Ibn Ezra uczy, że Przybytek (Miszkan) stał wyłącznie na podstawkach zrobionych z tych srebrnych monet przebłagalnych, dla przypominania o synach Israela, zob. Ibn Ezra do 30:16 [2]. [przypis tradycyjny]

srogo — hebr. בְּפָרֶךְ (befarech), rdzeń hebr. פָּרַךְ (parach) oznacza rozłupać, zmiażdżyć, skruszyć. Obarczyli ich „ciężką pracą, która miażdży i łamie ciało” zob. Raszi do 1:13. [przypis tradycyjny]

stało się dnia ósmego — „Wydawałoby się, że ósmy dzień był to ósmy dzień miesiąca nisan, jako że Przybytek został postawiony pierwszego dnia tego miesiąca, ale komentatorzy powiedzieli, że był to rosz chodesz (pierwszy dzień) nisan i przez siedem dni upełnomocniania, każdego dnia Mojżesz rozstawiał Przybytek i składał go, aby nauczyć [kohenów jak to robić]”, Ibn Ezra do 9:1 [1]. [przypis tradycyjny]

stańcie, a patrzcie na pomoc Wiekuistego — „Bo wy nie będziecie walczyć, tylko ujrzycie wybawienie od Wiekuistego, które On dla was uczyni dzisiaj”, Ibn Ezra do 14:13. [przypis tradycyjny]

stanął na tyłach ich — „Gdy nastała ciemność i słup obłoku przekazał obóz słupowi ognia, obłok nie uszedł, tak jak zazwyczaj wraz z nadejściem wieczoru, ale wyruszył i stanął na tyłach [ludu Israela], aby u Micrejczyków panowała ciemność”, Raszi do 14:19. [przypis tradycyjny]

staniecie się jako Bóg — wąż zasugerował, że Bóg spożył owoc tego drzewa przed stwarzaniem świata, a po spożyciu owocu także ludzie staną się twórcami światów, zob. Raszi do 3:5. [przypis tradycyjny]

staniecie się Mi skarbem spośród wszystkich ludów — hebr. סְגֻלָּה (segula): skarb, drogocenny przedmiot. „[Jak] umiłowany skarb, kosztowne naczynia i drogie kamienie, które gromadzą królowie, tak i wy będziecie Mi skarbem spośród pozostałych ludów, ale żebyście nie mówili, iż tylko wy jesteście Moi i nie mam innych obok was, bo co ponadto należy do Mnie? [Cała ziemia], lecz Moje umiłowanie dla was będzie [dla wszystkich] widoczne”, Raszi do 19:5. [przypis tradycyjny]

starł go w proch, a rozsypawszy po wodzie, napoił nią synów Israela — Raszi sądzi, że Mojżesz miał zamiar zbadać ich winę tak, jak badało się wierność żony, gdy mąż zakazał jej kontaktu z jakimś mężczyzną, a potem podejrzewał, że jednak doszło do takiego spotkania i do cudzołóstwa; סוֹטָה (sota) czyli podejrzana o niewierność, była prowadzona do Świątyni Jerozolimskiej i tam poddawana rytuałowi napojenia gorzką wodą, i, jeśli była winna, puchł jej brzuch i umierała w mękach (por. Lb 5:12–31). Zauważa także, że Izraelitów za grzech bałwochwalstwa spotkały trzy rodzaje śmierci - puchlina wodna, ścięcie mieczem i od zarazy - i wiąże to z procedurami sądowymi opisywanymi w innych miejscach Tory. Od miecza ginął ten, kto miał świadków swojego grzechu i otrzymał przed grzechem ostrzeżenie, bo na taki wyrok skazywani byli mieszkańcy miasta odstępczego (por. Pwt 13:13-18). Kto miał świadków, ale nie został ostrzeżony, ginął od zarazy. Kto zaś nie miał ani świadków, ani ostrzeżenia, umierał na puchlinę wodną, zob. Raszi do 32:20 [2] [przypis tradycyjny]

stawiać się będę dla ciebie tam — „Gdy wybiorę porę na rozmowę z tobą, to właśnie miejsce wyznaczę na spotkania, i to tam przyjdę mówić do ciebie”, Raszi do 25:22 [1]. [przypis tradycyjny]

stawi się pan domu przed sędziów — „Stróż [depozytu] jest tu określany jako pan domu” i składa on w sądzie przysięgę właścicielowi, że nie użył jego depozytu, zob. Raszi do 22:7 [1 i 2]. [przypis tradycyjny]

sto dwadzieścia lat — W kulturze żydowskiej 120 lat symbolizuje długie i spełnione życie. Tradycyjnym życzeniem długowieczności jest עַד מֵאָה וְעֶשְׂרִים שָׁנָה (Ad meah weesrim szana!, 'Do stu dwudziestu lat!'). Mojżesz żył 120 lat (por. Ks. Powtórzonego Prawa 34:7). Ibn Ezra komentuje «To jest naturalna miara życia każdego człowieka. A jeśli znajdziemy kogoś, kto żył dłużej, to są to przypadki rzadkie; ogólna zasada odnosi się do większości. Jednak nie jest to prawda, ponieważ Szem żył sześćset lat» i wskazuje dalej, że prawdziwe znaczenie to czas, jaki ludzkość ma na poprawę swojego zachowania, zob. Ibn Ezra do 6:3. Podobnie Raszi interpretuje 120 lat jako czas pozostały do zagłady ludzkości: «Do 120 lat będę im okazywał cierpliwość, a jeśli się nie nawrócą, sprowadzę na nich potop», zob. Raszi do 6:3. [przypis tradycyjny]

stojące — Raszi zauważa, że deski ścian Przybytku miały być ustawione pionowo, i nie można było wykonać ścian kładąc deski poziomo, jedna na drugiej, zob. Raszi do 26:15 [2]. [przypis tradycyjny]

stosownie do wiana dziewic — „Ustalona suma w przypadku uwodziciela, który zgwałcił dziewczynę, wynosiła 50 srebrników (por. Pwt 22:29)”, Raszi do 22:16 [1]. [przypis tradycyjny]

Strzeż się go — „Każdy anioł spełnia [tylko] rozkazy Boga, nic nie dodaje i nie odejmuje od tego [co ma nakazane]”, Ibn Ezra do 23:21 [1]. [przypis tradycyjny]

sucha — „Czyli zagrzeszna ofiara pokarmowa i pokarmowa ofiara zazdrości (por. Lb 5:15), w których nie było oliwy”, Raszi do 7:10 [2]. [przypis tradycyjny]

swarzył się — hebr. וַיָּרֶב (wajarew): wykłócał, się, spierał się. „Rabi Abraham [Ibn Ezra] komentuje, że jest napisane »lud«, a nie »cały lud«, jak jest to w przypadku manny, gdyż były dwie grupy ludzi, jedni nie mieli wody do picia i ci wszczęli kłótnię z Mojżeszem, a druga grupa miała w naczyniach wodę, którą wynieśli z Alusz, i to ci chcieli wystawić Boga na próbę, czy da On wodę. Tym, którzy się wykłócali, Mojżesz odpowiedział: czemu spieracie się ze mną? Wołajmy razem do Boga! A tym co wystawiali Boga na próbę powiedział: czemu doświadczacie Wiekuistego?”, Tur. do 17:2. [przypis tradycyjny]

sworzenie — hebr. מֹטֹת (motot): drążki, belki. „Rodzaj kołka na obu końcach jarzma, który zapobiega zsunięciu się rzemienia z głowy wołu, [co spowodowałoby] rozwiązanie węzła”, Raszi do 26:13 [2]. [przypis tradycyjny]

synem męża Micrejskiego — „Był to ten Micrejczyk, którego zabił Mojżesz (por. Wj 2:11–12)”, Raszi do 24:10 [2]. [przypis tradycyjny]

Synem Moim pierworodnym jest Israel — pierworództwo oznacza tu zaszczytną pozycję, a midrasz dodaje, że „tu Święty Błogosławiony przypieczętował pierworództwo, które Jakub nabył od Esawa (por. Rdz25:33)”, zob. Raszi do 4:22. [przypis tradycyjny]

syn niewolnicy twej — „Obrzezany niewolnik kanaanejski”, Raszi do 32:12 [3]. [przypis tradycyjny]

synów jego pozostałych — pozostałych „od śmierci, co uczy, że także i tym [synom Aharona] przeznaczona była kara śmierci za grzech [złotego] cielca, jak jest napisane »Na Aharona też rozgniewał się Wiekuisty bardzo chcąc go zagubić« (Pwt 9:20), a zagubienie to nic innego jak uśmiercenie potomstwa […], ale modlitwa Mojżesza unieważniła połowę [kary]”, Raszi do 10:12 [1]. [przypis tradycyjny]

synowie Boscy — hebr. בְּנֵי הָאֱלֹהִים (bnei haelohim): 'synowie Boscy', w znaczeniu 'książęta, sędziowie, możnowładcy'. Midrasz uczy, że byli to aniołowie w randze książąt, wysłani przez Boga, którzy jednakże połączyli się z córkami ludzkimi, zob. Raszi do 6:2. Por. także inne miejsca, gdzie słowo elohim oznacza 'przywódcy, możnowładcy, zwierzchnicy, sędziowie': Ks. Wyjścia 4:16, 7:1, 22:7. [przypis tradycyjny]

synowie Israela jadali mannę czterdzieści lat — „Ten cud był większy niż wszystkie inne cuda dokonane za pośrednictwem Mojżesza, bo manna łączyła w sobie wiele cudów i w odróżnieniu od innych cudów, ten trwał przez 40 lat”, Ibn Ezra do 16:35. [przypis tradycyjny]

synowie Israela — tu w znaczeniu dosłownym: dzieci, zob. Raszi do 12:31. [przypis tradycyjny]

synowie twoi i córki twoje z tobą — Raszi komentuje, że te porcje przypadały w udziale synom kohenów choć nie córkom, ale mogli oni podarować je córkom, zob. Raszi do 10:14 [2]. [przypis tradycyjny]

Szabatów Moich przestrzegajcie, a świątynię Moją czcijcie — do świątyni „nie wolno było wchodzić z laską, w butach, z sakiewką pieniędzy i z pyłem na nogach. I chociaż ostrzegłem was [mówi Bóg, w kwestii czci wobec] świątyni, to jednak budowanie świątyni nie odsuwa na bok Szabatu”, Raszi do 19:30 [1]. [przypis tradycyjny]

Szabat odpoczynku — hebr. שַׁבַּת שַׁבָּתוֹן (Szabat szabaton) Ibn Ezra komentuje, że może to oznaczać całkowity odpoczynek tak dla duszy jak i dla ciała, albo najwyższy stan odpoczynku, ponad którym nie ma już większego odpoczynku, zob. Ibn Ezra do 16:31 [1]. [przypis tradycyjny]

Szabat to Wiekuistego we wszystkich siedzibach waszych — „Jaki jest powód [wspominania o] Szabacie obok świąt? Aby nauczyć, że każdy kto bezcześci święta jest postrzegany tak, jak gdyby zbezcześcił Szabaty, a każdy kto obchodzi święta, jest traktowany tak, jak gdyby przestrzegał Szabatów”, Raszi do 23:3 [1]. W odróżnieniu od Szabatu, który następuje zawsze co siedem dni, daty świąt były dawniej wyznaczane i ogłaszane przez Sanhedryn, aż do czasu ustalenia i wprowadzenia stałego kalendarza w IV w. n.e. [przypis tradycyjny]

szałasach osadziłem synów Israela — Raszi uczy, że nie oznacza to dosłownie szałasów, ale obłoki Chwały, które osłaniały Israela podczas wędrówki na pustyni, zob. Raszi do 23:43 [1]. [przypis tradycyjny]

szaty przetykane, do służby w świątyni — ponieważ nie ma w tym wersecie wzmianki na temat lnu, Raszi wyciąga wniosek, że nie chodzi tu o szaty kapłańskie, a o tkaniny służące do okrywania sprzętów Przybytku podczas wędrówki przez pustynię, zob. Raszi do 39:1 [1]. „Bóg przykazał, aby arkę zakrywano zasłoną (parochetem) na znak szacunku, parochet okrywano skórami techaszim [tu: »borsuczymi«], na to nakładano tkaninę całą z błękitu, logiczne więc, że błękit wyrażał uhonorowanie arki, gdy była ładna pogoda. A gdy padał deszcz usuwali [błękitne okrycie] i zakładali na [arkę] pokrycie ze skór techaszim. Na stół nakładano tkaninę z błękitu i z karmazynu, a na to okrycie ze skór techaszim, tkaniną błękitną okrywali menorę i złoty ołtarz na kadzidło, a purpurową ołtarz całopaleń i na to wszystko kładli skórę z techaszim”, Ibn Ezra do 39:1 [1]. [przypis tradycyjny]

Szaty przetykane do służby w świątyni — służyły one „do okrywania arki, stołu, świecznika i ołtarzy gdy wyruszano w [kolejny etap] wędrówki”. Raszi do 35:19 [1]. [przypis tradycyjny]

Szczypczyki — Raszi komentuje: szczypce te służyły do umieszczania knotów w lampach i do wyciągania ich, zob. Raszi do 25:38 [1]. [przypis tradycyjny]

szemrał cały zbór synów Israela — „W Mara szemrali tylko przeciwko Mojżeszowi, bo to on sam wiódł cały Israel i tam szemrała tylko część ludu […] teraz na pustyni Sin, szemrała cała społeczność, tak przeciw Mojżeszowi, jak i przeciw Aharonowi, bo obaj oni wywiedli ich [z Micraim]. W Mara narzekali z powodu wody, a teraz z powodu braku mięsa i chleba, zjedli już większość swoich stad, a tak wielki tłum ludzi mógł nabywać jedzenie jedynie za bardzo wysokie ceny, minęło zaś już 30 dni, od kiedy wyszli [z Micraim]”, Ibn Ezra do 16:2. [przypis tradycyjny]

szerszenie — Wyślę też szerszenie przed tobą — „Był to owad, który ranił ich w oczy, wstrzykując im truciznę, tak iż umierali. Szerszenie nie przekroczyły Jordanu, owi Chityci i Kanaanici [zamieszkiwali] ziemie Sichona i Oga [po wschodniej stronie Jordanu], dlatego spośród siedmiu ludów [kanaanejskich] wymienione są tylko te [ludy], a Chiwici, wprawdzie zamieszkiwali po drugiej stronie Jordanu, ale jak uczyli nasi mędrcy (Sota 36a): [szerszenie] zatrzymały się na brzegu Jordanu i strzykały trucizną w ich kierunku”, Raszi do 23:28 [1]. Ibn Ezra komentuje, że chodzi tutaj metaforycznie o osłabienie ciała i chorobę, wskazując że słowo צִרְעָה, (cira), hebr. szerszeń, osa pochodzi od tego samego rdzenia co צָרַעַת, (carat), hebr. trąd, choroba skóry, por. Ibn Ezra do 23:28. [przypis tradycyjny]

sześć dni wykonywana będzie robota — „[Mojżesz] oznajmił im zakaz [łamania] Szabatu zanim nakazał im budowę Przybytku (Miszkanu), aby ich pouczyć, że [budowa Przybytku] nie odsuwa praw Szabatu”, Raszi do 35:2 [1]. [przypis tradycyjny]

sześć ramion wychodzić ma z boków jego — „Z jednej i drugiej strony, ukośnie, ciągnęły się w górę, tak wysoko jak [centralna] gałąź świecznika. [Ramiona] wychodziły ze środkowego pręta, jedno nad drugim, najniższe było najdłuższe, środkowe nieco krótsze od niego, a najwyższe jeszcze krótsze od środkowego, ponieważ wysokość ich wierzchołków miała być taka sama jak wysokość środkowej, czyli siódmej gałęzi, z której wychodziło [pozostałych] sześć ramion”, Raszi do 25:32 [1]. [przypis tradycyjny]

sześciuset trzech tysięcy i pięciuset pięćdziesięciu — „Taka była ilość synów Israela i tyle też wynosiła ich liczba po wzniesieniu Przybytku, [kiedy zostali ponownie policzeni] w Lb 2”, Raszi do 38:26 [2]. [przypis tradycyjny]

Szifra — Szifra utożsamiana jest z Jochebed, matką Mojżesza, według tradycji jest to ta sama osoba, zob. Raszi do 1:15. [przypis tradycyjny]

szli trzy dni w pustyni, a nie znaleźli wody — „Woda jest symbolem Tory, dlatego Ezdrasz wprowadził zarządzenie, aby Tora była odczytywana publicznie w Szabaty, w poniedziałki i w czwartki tak, by nie było trzech dni bez Tory”, Rosz do 15:22. [przypis tradycyjny]

tablice były dziełem Bożym — Raszbam komentuje, że tych tablic nie wyciosał Mojżesz, ale w przypadku drugich tablic napisane jest „wykuj sobie tablice” (Wj 34;1), zob. Raszbam do 32:16 [1]. [przypis tradycyjny]

tablice kamienne z nauką i przykazaniami, które napisałem — Raszi komentuje, że „wszystkie 613 przykazań zawierają się w Dziesięciu Przykazaniach”, jak gdyby były wyryte na Tablicach, zob. Raszi do 24:12 [3]. [przypis tradycyjny]

tablice zapisane z obu stron — według tradycji litery na tablicach były wycięte w kamieniu na wylot. Litery hebrajskie mem końcowe i samech mają jednak formę zamkniętą, i ich środek nie mógłby wisieć w powietrzu bez wsparcia. Komentatorzy uważają, że dowodzi to świętości Tory: „Rabi Chisda powiedział: Litery mem i samech na Tablicach stały w cudowny sposób”, Szabat 104a [1]. Raszi komentuje, że z obu stron tablic „litery były możliwe do odczytania, i był to efekt cudu”, Raszi do 32:15 [1]. Chizkuni dodaje, że litery były wydrążone w kamieniu ażurowo, i właśnie dlatego tablice były łatwe do rozbicia, zob. Chizkuni do 32:15 [3]. [przypis tradycyjny]

tak będzie osiem bali, a podsłupi ich srebrnych — Raszi wyjaśnia, że chodzi tu o te deski, o których mowa w 25:22 i 23, zob. Raszi do 26:25 [1]. [przypis tradycyjny]

tak i jemu niech zadanym będzie — „Nasi mędrcy wyjaśnili, że nie chodzi o rzeczywiste okaleczenie [winowajcy] ale o rekompensatę pieniężną, wyceniamy [poszkodowanego według wartości] niewolnika”, Raszi do 24:20 [1]. [przypis tradycyjny]

tak i wykonacie — Raszi komentuje, że także w przyszłych pokoleniach, w Świątyni Jerozolimskiej, sprzęty będą sporządzane wedle tego pierwowzoru, zob. Raszi do 25:9 [2]. [przypis tradycyjny]

Tak, oblubieńcem krwi jesteś mi! — Cypora powiedziała „do swojego syna: ty byłeś powodem, że mój oblubieniec omal nie został zabity przez ciebie: byłeś mi mordercą mojego męża”, zob. Raszi do 4:25. [przypis tradycyjny]

Tak powiesz — „W tym języku [czyli hebrajskim] i dokładnie takimi słowami”, Raszi do 19:3. [przypis tradycyjny]

tak przychodzień, jako i zrodzony w kraju — „Ponieważ cud [wyjścia z Micraim] został dokonany dla Israela, było konieczne aby dodać [do tych przykazań] także konwertytów [na judaizm]” zob. Raszi do 12:19. [przypis tradycyjny]

tak przykazał Wiekuisty czynić i nadal, dla rozgrzeszenia waszego — „Nasi mędrcy wyjaśnili, że [jest tu aluzja do] rytuału czerwonej jałówki (por. Lb 19) oraz do obrzędów w Jom Kipur, uczy to, że Najwyższy Kohen musiał być oddzielony na siedem dni przed Jom Kipur i podobnie kohen, który spalał czerwoną jałówkę”, Raszi do 8:34 [1]. [przypis tradycyjny]

Tak rzecze Wiekuisty, Bóg Israela — „Gdzie to powiedział? »Kto ofiaruje bogom, oprócz Wiekuistemu, Jedynemu, wytępionym będzie« (Wj 22:19), zob. Raszi do 32:27 [1]. [przypis tradycyjny]

tak też postąpi z Przybytkiem zboru — „Tak jak pokropił [krwią byka i kozła] wewnątrz [świątyni], jeden raz w górę, siedem razy na dół, tak też kropił [krwią ich] obu na zasłonę od zewnątrz, jeden raz w górę, siedem razy na dół”, Raszi do 16:16 [3]. [przypis tradycyjny]

także kapłani, którzy przystępują do Wiekuistego — „[To odnosi się do] pierworodnych, którzy spełniali czynności związane z kultem, i składali ofiary: niech nie polegają na swoim znaczeniu i nie próbują wejść na górę”, Raszi do 19:22. [przypis tradycyjny]

także wszystko, co bydło twoje spładza męskiego — Raszi wyjaśnia, że odnosi się to do pierworodnych samców tych zwierząt, zob. Raszi do 34:19 [2]. [przypis tradycyjny]

także zawierzył tobie — hebr. גַּם (gam): także, zdaniem Rasziego oznacza tu, że uwierzą również w proroków, którzy nadejdą po Mojżeszu, zob. Raszi do 19:9. [przypis tradycyjny]

tam doświadczył go — „[Go oznacza] lud, [Bóg] widział, że lud jest niepokorny, bo nie zwrócili się do Mojżesza łagodnie: poproś o miłosierdzie dla nas, byśmy mieli wodę do picia, lecz szemrali [przeciw niemu]”, Raszi do 15:25. [przypis tradycyjny]

Tam ustanowił dlań ustawy i prawa — „W Mara dał im kilka fragmentów Tory, aby się nią zajmowali, [otrzymali prawa dotyczące] Szabatu, czerwonej jałówki (por. Lb 19:1-10) oraz prawa dotyczące wymiaru sprawiedliwości”, Raszi do 15:25. [przypis tradycyjny]

tam zaś oświecał noc — Raszi komentuje, że słup obłoku blokował światło, tak że była ciemność u Micrejczyków, a słup ognia rozświetlał noc po stronie Israela, zob. Raszi do 14:20. [przypis tradycyjny]

tedy obliczy mu kapłan pieniądze według lat pozostałych do roku jubileuszowego — „Jak to jest liczone? Otóż [Tora] ustaliła cenę za czterdzieści dziewięć lat na pięćdziesiąt szekli, co daje szekla rocznie i dodatkowy szekel za wszystkie lata. Szekel to czterdzieści osiem pundejonim, co daje sela (czyli szekel) i pujdejon (1/48 szekla) rocznie, z wyjątkiem tego, że brakuje jednego pundejona do całości [lat]. Nasi rabini stwierdzili, że [brakujący] pundejon to prowizja za wymianę pieniędzy. [Dlatego] ten, kto przychodził wykupić [pole], dawał sela (czyli szekla) i pujdejon (1/48 szekla) za każdy rok z pozostałych lat [cyklu] aż do roku jubileuszowego”, Raszi do 27:18 [2]. [przypis tradycyjny]

tedy poniesie karę pieniężną, jaką nałoży na niego mąż tej kobiety, albo zapłaci wedle wyroku sędziów — „Zapłaci mężowi wartość płodu: oszacowuje się ile kobieta byłaby warta, gdyby sprzedać ją na targu [jako niewolnicę], i o ile wyższa byłaby jej cena z powodu ciąży”, Raszi do 21:22 [4]. [przypis tradycyjny]

Tedy przyciągnął Amalek — „[Bóg rzekł:] »Zawsze jestem wśród was, gotów zapewniać wszelkie wasze potrzeby, a wy zadajecie pytanie «Jestże Wiekuisty pośród nas, czy nie?» Przysięgam, że przyjdzie pies [Amalek] i was ugryzie, a wy będziecie wołać do Mnie!« Można to porównać do człowieka, który posadził sobie syna na ramionach i wyruszył w drogę. Gdy syn widział jakąś rzecz na ziemi, mówił do ojca: »Tato, podnieś to dla mnie«, a ojciec podnosił i dawał mu. I podobnie było za drugim i za trzecim razem. Napotkali jakiegoś człowieka, a ów syn pyta się go: »Czy widziałeś gdzieś mojego ojca?« Na to ojciec odpowiedział mu: »Czyż nie wiesz, gdzie jestem?!« Zrzucił go z ramion i nadszedł pies, i ugryzł [syna]”, Raszi do 17:8. „Chodzi o lud Amaleka, zamieszkujący na południu”, Ibn Ezra do 17:8. [przypis tradycyjny]

tedy zamknie go kapłan na drugie siedem dni — „Jeśliby więc [zakażenie] rozszerzyło się w pierwszym tygodniu, jest on bez wątpienia nieczysty”, Raszi do 13:5 [2]. [przypis tradycyjny]

tedy zamknie kapłan zakażonego na siedem dni — „[Kohen] zamknie go w jednym domu i nie będzie go oglądał aż do końca tygodnia. A objawy, które się pojawią, wykażą [czy ów człowiek jest nieczysty]”, Raszi do 13:4 [2]. [przypis tradycyjny]

Tegoż dnia spożytą będzie — Raszi uczy, że podczas uboju nie można powziąć zamiaru spożywania mięsa tej ofiary poza wyznaczonym czasem, gdyż taka myśl czyni ofiarę niezdatną, zob. Raszi do 22:30 [2]. [przypis tradycyjny]

tegoż samego dnia — „Gdy tylko nastąpił koniec [zapowiedzianej niewoli], Wiekuisty nie wstrzymywał ich ani na mgnienie oka, bo [dokładnie] 15 nisan przybyli aniołowie oznajmić Abrahamowi [narodziny Icchaka], 15 nisan narodził się Icchak i 15 nisan zawarte zostało Przymierze między rozciętymi połówkami”, Raszi do 12:41. Raszi ma tu na myśli przymierze Abrahama, podczas którego Bóg nakazał mu rozciąć zwierzęta ofiarne na połowę, a Szechina (obecność Boża) przeszła „pomiędzy połówkami”, zob. Rdz 15:9-17. [przypis tradycyjny]

tegoż samego dnia — W kalendarzu żydowskim nowy dzień (w znaczeniu doba) liczy się od zachodu słońca do zachodu słońca. „Ponieważ powyżej mowa była o nocy czuwania, Tora wraca tu do wyjaśnienia, że nie wyszli z Micraim nocą, lecz że [wtedy] Faraon dał im pozwolenie na wyjście i stali się wolnymi ludźmi, ale to [po świcie czyli] za dnia wyszli ze wszystkich granic Micraimu, wszystkie ich zastępy, wraz z zastępami kobiet oraz mieszaniną różnych ludów”, Ramban do 12:51. [przypis tradycyjny]

ten — Rabeinu Bachja zauważył, że słudzy nie użyli imienia Mojżesza, ale jedynie zaimka ten, hebr. זֶה (ze). Jego zdaniem proste znacznie wersetu odnosi to do Mojżesza, ale istnieje też możliwość takiej interpretacji, że zaimek ten jest aluzją do przyczyny plag, czyli do Boga, o którym potem, po przekroczeniu morza, synowie Israela będą śpiewać זֶה אֵלִי (ze Eli): to jest mój Bóg (por. Wj 15:2), zob. Rabeinu Bachja do 10:7. [przypis tradycyjny]

Ten to Bóg mój — „Objawił im się w Swojej chwale i wskazywali Go palcem, [mówiąc »to Bóg mój!«], prosta służąca zobaczyła nad Morzem Sitowym to, czego nawet prorocy nie oglądali”, Raszi do 15:2. Bóg mój czyli moja siła, hebr. אֵלִי (eli) można odczytać także jako moja moc, moja siła. Zob. Ibn Ezra do 15:2. [przypis tradycyjny]

Teraz poznałem — „[Jitro rzekł:] znałem Boga już przedtem, ale teraz poznałem Go jeszcze lepiej”, Raszi do 18:11. [przypis tradycyjny]

Teraz zobaczysz, co uczynię Faraonowi! — Raszi zwraca uwagę, że Mojżesz uskarża się na sposoby działania Boga, podczas gdy Abraham nigdy Go nie krytykował. Dlatego Mojżesz zobaczy, co będzie uczynione Faraonowi, ale nie zobaczy, co będzie uczynione królom siedmiu narodów, gdy Bóg wprowadzi lud Israela do jego Ziemi, zob. Raszi do 6:1. Raszi odwołuje się tu do późniejszych wydarzeń: śmierci Mojżesza na pustyni, zanim przekroczył on Jordan, oraz do podboju Kanaanu, już pod wodzą Johoszui, ucznia Mojżesza. [przypis tradycyjny]

teść Mojżesza — „Tu Jitro szczycił się powinowactwem z Mojżeszem [mówiąc]: jestem teściem króla, ale w przeszłości to Mojżesz sytuował swoje znacznie [w odniesieniu do pozycji] teścia (por. Wj 4:18)”, Raszi do 18:1. [przypis tradycyjny]

te zaś przytwierdzisz na dwóch przyramkach efodu — „Jedna na tym [pasku naramiennym efodu] i druga na drugim [pasku naramiennym], w taki sposób paski naramienne [efodu] trzymały napierśnik, aby nie spadł, gdyż był na nich zawieszony, ale nadal dolna krawędź napierśnika kołysała się na boki, obijając się o brzuch [kohena] i nie była ciasno przymocowana, dlatego konieczne były jeszcze dwa pierścienie dolne, jak będzie wyjaśnione dalej”, zob. Raszi do 28:25 [4]. [przypis tradycyjny]

tkanin — hebr. יְרִיעָה (jeria): zasłona, płachta tkaniny, kotara. Taką samą nazwę noszą arkusze pergaminu, które składają się na zwój Tory, na nich kopiowany jest ręcznie tekst całego Pięcioksięgu. Raszi komentuje: tkaniny te służyły jako dach Przybytku oraz jako okrycie ścian po zewnętrznej stronie desek, zob. Raszi do 26:1 [1]. U Cylkowa: opony; korekta dla uniknięcia śmieszności. [przypis tradycyjny]

tłuszczem — „[Tłuszcz] był wnoszony razem z głową i zakrywano nim miejsce przecięcia [gardła zwierzęcia], z szacunku wobec Nieba”, Raszi do 1:8 [3]. [przypis tradycyjny]

to będzie ocena według wysiewu jego — „[Wycena następowała wedle miary wysianego ziarna a] nie wedle jakości [ziemi], czy było to pole żyzne czy ubogie, jego wykupienie z poświęcenia [obliczano] tak samo: [obszar potrzebny do wysiewu] koru ziarna jęczmienia [wart był] pięćdziesiąt szekli. Takie jest postanowienie Tory i dotyczyło tego, kto przychodzi wykupić [pole] na początku jubileuszowego [cyklu], albo jeśli przychodził wykupić je w środku [cyklu], płacił sela (czyli szekel) i pundejon (czyli 1/48 szekla) za każdy rok. Ponieważ [pole] było poświęcone [dla świątyni] tylko na pewną liczbę lat w [cyklu] jubileuszowym, jeśli zostało wykupione [przez właściciela], to dobrze; jeśli nie, to skarbnik [świątynny] sprzedawał je za tę cenę komuś innemu i pozostawało ono w rękach kupującego aż do jubileuszu, jak inne sprzedawane pola. A kiedy [pole] wychodziło z posiadania [nabywcy], wracało do kohenów z tej zmiany straży kapłańskiej, której [praca] przypadła w roku jubileuszowym i było dzielone pomiędzy nich. Oto prawo dotyczące tego, kto poświęcił pole”, Raszi do 27:16 [1]. [przypis tradycyjny]

tobie, i słudze twojemu, i służebnicy twej — Raszi komentuje, że z pozostawionych plonów na polu mogli korzystać nie tylko ludzie biedni, ale także ci, co żyli w dostatku, właściciele swoich pól na równi z innymi ludźmi, zob. Raszi do 25:6 [3]. [przypis tradycyjny]

to dla tego — hebr. בַּעֲבוּר זֶהָ (baawur ze): z powodu tego, ze względu na to, po to. „Po to, abym wypełniał Jego przykazania [związane z Pesach] takie jak: [spożywanie] ofiary pesachowej, macy oraz gorzkich ziół i śpiewanie Halelu, hymnu pochwalnego”, Raszi do 13:8. [przypis tradycyjny]

to każde, które oddane będzie Wiekuistemu, poświęconym się stanie — „Gdy ktoś powiedział: noga tego [zwierzęcia] będzie na ofiarę całopalną, jego słowa są wiążące, sprzedaje [zwierzę] na potrzeby ofiary całopalnej, ale kwota ze sprzedaży [uważana] jest za zwykłą [nieświętą], z wyjątkiem wartości tej kończyny”, Raszi do 27:9 [1]. [przypis tradycyjny]

to ofiara pesachowa — hebr. פֶּסַח (pesach) od przechodzić, przeskoczyć, pominąć. „Ofiara ta nazywa się pesach, ponieważ Święty Błogosławiony omijał domy Israela pośród domów Micrejczyków, przeskakując od Micrejczyka do Micrejczyka, a oszczędzając Israela pomiędzy nimi”, Raszi do 12:11. [przypis tradycyjny]

to powinien oddać wołu za wołu — hebr. שַׁלֵּם יְשַׁלֵּם (szalem jeszalem) dosł. zapłacić zapłaci; zapłaci „pełne odszkodowanie”, Raszi do 21:36 [2]. [przypis tradycyjny]

to prawo wykupu służy mu do upływu roku sprzedaży — „Ponieważ w przypadku pola powiedziane jest, że można je wykupić po dwóch latach, a potem kiedykolwiek się zapragnie, lecz w ciągu dwóch pierwszych lat nie jest możliwe odkupienie, konieczne było zaznaczyć, że w przypadku [domu] jest odwrotnie: jeśli chce odkupić go w pierwszym roku może to uczynić, ale później nie może go już wykupić”, Raszi do 25:29 [2]. [przypis tradycyjny]

to się odejmie z oceny — „Ilość lat od roku jubileuszowego do roku wykupienia [pola]”,Raszi do 27:18 [3]. [przypis tradycyjny]

to wyznaczę ci miejsce dokąd ma uciec — Raszi komentuje: podczas wędrówki przez pustynię obóz Lewitów służył jako miejsce ucieczki, gdzie ten, kto zabił niechcący mógł być bezpieczny, zob. Raszi do 21:13 [5]. Po wkroczeniu do Ziemi Izraela wyznaczone zostało sześć miast, tzw. miast ucieczki, do których taki zabójca udawał się na wygnanie (por. Lb 35:10-28). [przypis tradycyjny]

trąd to szerzący się — „Coś co powraca i odrasta”, Raszi do 13:57 [1]. [przypis tradycyjny]

Trąd zastarzały — „Pod naroślą znajduje się stary objaw trądu, a choć rana ta wygląda na zdrową od góry, pod spodem pełna jest ropy, abyś nie pomyślał, że skoro zarosło ciałem to jest czyste”, Raszi do 13:11 [1]. [przypis tradycyjny]

trędowata, jako śnieg — to również była kara za fałszywe pomówienie synów Israela, choroba ta objawia się w postaci białych plam, por. Kpł 13:4, zob. Raszi do 4:6. Wedle tradycji צָרַעַת (caraat) choroba skórna zwykle tłumaczona jako trąd pojawia się na ciele jako kara za obmowę, hebr. לָשׁוֹן הָרָע (laszona hara): dosł. zły język, obmawianie, to mówienie prawdziwych, lecz szkodliwych rzeczy o innych ludziach, które mogą zaszkodzić ich reputacji, godności lub relacjom społecznym. Tradycja żydowska uznaje to za jeden z poważniejszych grzechów. [przypis tradycyjny]

trójzapaśników — hebr. שָׁלִשִׁם (szaliszim): oficerowie, dowódcy. W słowie tym można odczytać liczebnik שָׁלֹשׁ (szelosz): trzy, chodzi o tych, którzy byli trzecimi w randze po królu, zob. Ibn Ezra do 14:7. [przypis tradycyjny]

trwoga — „Oby padła na bliskie ludy”, Raszi do 15:16. [przypis tradycyjny]

trwożą się książęta Edomu, mocarze Moabu — „Drżeli, choć nie mieli się czego obawiać, bo lud Israela nie szedł przeciwko Edomowi i Moabowi, ale martwili się i niepokoili wzrostem chwały Israela”, zob. Raszi do 15:14. [przypis tradycyjny]

trzydzieści szeklów da panu ich — „Jest to stała opłata wyznaczona przez Torę, czy [niewolnik] wart jest 1000 zuzów, czy 1 dinara”, Raszi do 21:32 [2]. Szekel był monetą srebrną o wadze ok. 10 gramów. Zuz to mniejsza moneta o wartości 1/4 szekla. Dinar to srebrna moneta rzymska o wadze zbliżonej do zuza. [przypis tradycyjny]

Trzy razy do roku — chodzi o „te trzy razy, o których powiedziałem ci »nie ukażą się przed obliczem Moim z próżną ręką« i dotyczyło to tylko mężczyzn [w wieku], gdy byli już zobowiązani do przestrzegania przykazań, ale nie chorych, co nie mogli chodzić”, Ibn Ezra do 23:17 [1]. W tradycji żydowskiej Pesach, Szawuot i Sukot znane są jako Święta Pielgrzymie (hebr. שָׁלוֹשׁ רְגָלִים, szalosz regalim) ze względu na obowiązek udania się z pielgrzymką do Świątyni i złożenia specjalnych ofiar. [przypis tradycyjny]

tu i tam — hebr. כֹּה וָכֹה (ko wacho): tu i tam. „Zobaczył, co [Micrejczyk] zrobił mu w domu i co na polu”, zob. Raszi do 2:12. [przypis tradycyjny]

ty i lud — Raszi podkreśla, że tu nie jest napisane twój lud, jak w Wj 32:7, gdzie oznaczało to »różnoplemienny lud«, który wyszedł razem z Israelem z Micraimu, zob. Raszi do 33:1 [2]. [przypis tradycyjny]

ty i żona twoja — wychodzą parami, stąd wniosek, że współżycie cielesne zostało im teraz już dozwolone, por. 6:18 i 7:7, zob. Raszi do 8:16. [przypis tradycyjny]

tylko trzody wasze i stada wasze niech zostaną — „[Faraon] chciał wiedzieć, co Mojżesz zamyśla, czy planuje ucieczkę [ludu Israela]”, Ibn Ezra do 10:24. Stada miały pozostać jako gwarancja, że Hebrajczycy powrócą, zob. Bechor Szor do 10:24. [przypis tradycyjny]

tylnej strony Przybytku — tył znajdował się „od strony zachodniej, ponieważ wejście było od wschodu i to był przód [Przybytku], a strony północna i południowa, po prawej i po lewej, nazywane są bokami”, Raszi do 26:12 [3]. [przypis tradycyjny]

tym bardziej się rozmnażał — opowieść talmudyczna (Sota 11a) zestawia hebr. wyrażenie פֶּן יִרְבֶּה (pen jirbe): aby się nie rozmnożył (Wj 1:10) z כֵּן יִרְבֶּה (ken jirbe): tym bardziej się rozmnażał; „Bóg orzekł: wy mówcie pen jirbe »aby się nie rozmnożył«, a Ja mówię ken jirbe »tym bardziej [będzie] się rozmnażał«”, Raszi do 1:12. [przypis tradycyjny]

ty sam powinieneś dać nam ofiary i całopalenia — „Nie dość, że nasze stada pójdą z nami, ale nawet z twoich [własnych stad nam] dasz!”, Raszi do 10:25. „[Mojżesz] nie mówił tego dlatego, że rzeczywiście chciał składać ofiary i całopalenia ze [zwierząt Faraona], bo ofiary od niegodziwców są obrzydliwością, ale było to wzmocnienie [jego zapowiedzi], że ręka Wiekuistego tak bardzo zaciąży na [Faraonie], aż sam będzie chciał dać im wszelkie zwierzęta ofiarne i wszystko co ma, oby tylko ratować siebie samego”, Tur do 10:25. [przypis tradycyjny]