Przypisy

Oholiaba, syna Achisamacha, z pokolenia Dan — Raszi uczy, że Oholiab pochodził z jednego z najmniej ważnych plemion, wywodzących się od synów służących, ale do prac nad Miszkanem zrównany został z Becalelem, który pochodził z najpotężniejszych plemion, z plemienia Jehudy, Bóg uczynił tak dla okazania, że nie traktuje pochodzenia stronniczo, zob. Raszi do 35:34 [1]. [przypis tradycyjny]

ohydne to — tu użyte zostało hebr. słowo תֶּבֶל (tewel): zmieszanie, perwersja, naruszenie boskiego porządku, por. też Ibn Ezra do 18:23 [5]. [przypis tradycyjny]

ojciec Kanaana — «Niektórzy mędrcy sugerują, że to Kanaan ujrzał [Noacha] i doniósł o tym swojemu ojcu, dlatego właśnie [Kanaan] jest wspomniany w związku z tą historią i [dlatego] został przeklęty», zob. Raszi do 9:22. [przypis tradycyjny]

ojcu swemu i matce swej złorzeczył — Raszi uczy, że z dodania tych słów płynie wniosek, iż zakaz obejmuje także przeklinanie rodziców po ich śmierci, zob. Raszi do 20:9 [1]. [przypis tradycyjny]

O każdy przedmiot sprzeniewierzenia — „Jeśli okaże się, że [stróż] skłamał w przysiędze, gdy świadkowie zeznają, że on sam skradł [zaginiony przedmiot], to sędziwie skażą go na podstawie słów świadków”, Raszi do 22:8 [1]. [przypis tradycyjny]

około północy — hebr. כַּחֲצֹת הַלַּיְלָה (kachacot halajla): jak północ, około północy. „Mojżesz powiedział »około północy«, co oznaczało blisko północy, albo tuż przed albo tuż po, ale nie powiedział o północy, bo może astrolodzy Faraona pomyliliby się [w swoich wyliczeniach północy, nastałaby północ, a plaga by nie nadeszła] i powiedzieliby: Mojżesz to łgarz!”, Raszi do 11:4. [przypis tradycyjny]

okoleniem ofiarnicy — hebr. כַּרְכֹּב (karkow). Raszbam wyjaśnia, że był to wystający gzyms wokół ołtarza, w połowie jego wysokości, po którym koheni mogli chodzić podczas składania ofiar, zob. Raszbam do 27:5 [1]. [przypis tradycyjny]

Oko — za oko — „Kto oślepi oko drugiemu daje mu odszkodowanie pieniężne za oko, tyle o ile zmniejszyła się jego wartość na targu [niewolników] i to samo odnosi się do wszystkich [wymiennych tu przykładów], nie chodzi zaś o rzeczywiste pozbawienie narządu”, Raszi do 21:24 [1]. „Mędrcy uczą, że chodzi o odszkodowanie za oko, a nie o rzeczywiste oko, dowód na to jest w wersecie powyżej, że [napastnik] płaci za niezdolność do pracy oraz za koszty leczenia, jeśliby temu, kto uderzył drugiego, zadać taką samą krzywdę, cóż by było z jego zapłaty, skoro potem i on sam potrzebowałby odszkodowania za bezczynność i za leczenie? Poza tym, gdyby pozbawić oka kogoś, kto oślepił oko drugiego, to nie wszystkie organizmy są takie same i być może ten drugi umrze z powodu usunięcia oka, bo jest delikatniejszej natury niż ten pierwszy, a Tora mówi: oko za oko nie życie za oko. Zatem jedyna równość i sprawiedliwe traktowanie [może mieć miejsce tylko w postaci wypłacenia] odszkodowanie […] i nie jest możliwe, by człowiekowi zrobiono dokładnie taką ranę jaką ten zadał drugiemu”, Rabeinu Bachja do 21:24 [1]. [przypis tradycyjny]

o której ktokolwiek powie, że „to taka” — „Gdy świadkowie powiedzą: to jest ten przedmiot, o którym przysięgałeś [że ci skradziono], a oto jest u ciebie! Sprawa pomiędzy stronami kierowana jest do sędziów, ci badają świadków, gdy okazują się oni wiarygodni, [sędziowie] skazują stróża na wypłatę podwójnego [odszkodowania], lecz jeśli świadkowie okażą się nikczemni i wyda się, iż są w zmowie, to oni płacą podwójnie stróżowi”. Wedle innego wyjaśnienia, słowa te są wypowiadane przez stróża, który przyznaje, że jest to część depozytu, ale reszta została mu skradziona i wówczas sąd nakazuje mu złożyć przysięgę, zob. Raszi do 22:8 [3]. [przypis tradycyjny]

o kuli swej — hebr. עַל מִשְׁעַנְתּוֹ (al misz-anto) dosł. na podporze swojej; na tym, na czym się opiera. Raszi komentuje, że należy to rozumieć metaforycznie, jako powrót do poprzedniej siły i tężyzny, zob. Raszi do 21:19 [1]. [przypis tradycyjny]

ołtarza, który przed obliczem Wiekuistego — chodzi o „złoty ołtarz, który był przed Wiekuistym, [czyli w świątyni]”, zob. Raszi do 16:18 [1]. [przypis tradycyjny]

ołtarza Mojego weźmiesz go na stracenie — „Jeśli byłby to kohen, który chciałby odprawić służbę [przy ołtarzu]: zabierz go i skaż na śmierć”, Raszi do 21:14 [2]. [przypis tradycyjny]

Ołtarz z ziemi — „[Ołtarz ma] stykać się [bezpośrednio] z ziemią, nie będzie zbudowany na słupach ani na żadnej podstawie; inne wyjaśnienie: puste miejsce wewnątrz ołtarza miedzianego miało być wypełnione ziemią podczas postojów [i opróżniane do podróży]”, Raszi do 20:21. [przypis tradycyjny]

Olbrzymi — hebr. נְפִלִים (nefilim): dosł. 'upadli' od נָפַל (nafal): 'upaść'. Raszi wyjaśnia, że byli tak nazywani, «ponieważ sami upadli i spowodowali upadek świata», zob. Raszi do 6:4. Interpretacje rabiniczne łączą Nefilim z budzącym lęk ludem olbrzymów (Targum Onkelos do Bereszit 6:4; Bereszit Raba 26:7). W Ks. Liczb 13:33 pojawiają się Nefilim jako lud „olbrzymów synów Enaka, z rodu olbrzymów”, a Raszi wyjaśnia, iż byli to potomkowie Szamchazaja i Azaela, dwóch aniołów, którzy 'upadli z Nieba' w czasach pokolenia Enosza, por też. Joma 67 b i Raszi do tego miejsca; midrasz o dwóch aniołach, którzy zeszli na ziemię , aby naprawiać świat, ale zwabieni urokiem kobiet, zbezcześcili swoją niebiańską czystość i wprowadzili na ziemię wszelkiego rodzaju grzeszność, za co karą był potop, pojawia się też w Jalkut Szimoni do Bereszit 44 oraz w Kala Rabati 3:9 (tu mają oni imiona Aza i Azael). Takie wyjaśnienie podąża za starożytną tradycją utożsamiania nefilim „olbrzymów” i giborim „mocarzy” jako potomków związku aniołów i śmiertelników. Żadna z tych idei nie znajduje się w tekście biblijnym i judaizmowi zasadniczo jednak obca jest koncepcja upadłych aniołów, rabini sprzeciwiali się więc tej legendzie, tłumacząc, że określenie „synowie Boscy” powinno być odczytywane jako arystokraci, synowie sędziów lub możnowładców, którzy poślubili ziemskie dziewczyny, por. Bereszit Raba 26:5. [przypis tradycyjny]

olej namaszczenia — olej ten sporządzano „do namaszczenia naczyń Przybytku i samego Przybytku dla uświęcenia go i potrzebne były do niego wonności”, Raszi do 25:6 [2]. [przypis tradycyjny]

Omer — „Wspomniana jest ta miara, ponieważ omer [pożywienia] na osobę to dość, aby się nasycić”, Ibn Ezra do 16:36. [przypis tradycyjny]

omieszkiwał Mojżesz zejść z góry — hebr. בֹּשֵׁשׁ (boszesz): opóźniać, ociągać się. „Gdy Mojżesz udawał się na górę powiedział im: wrócę na koniec czterdziestu dni, w ciągu sześciu godzin [dnia, czyli do południa]. Myśleli więc, że ten dzień kiedy wszedł na górę jest wliczony [w owe czterdzieści], on zaś miał na myśli pełne czterdzieści dni i czterdzieści nocy, a dzień wejścia nie obejmował nocy, bo [Mojżesz] wszedł [na górę] 7 siwan, więc dzień czterdziesty był to 17 tamuz. Szesnastego [tamuz] przyszedł satan i zamącił świat, ukazał im ciemność, gęsty mrok i zamieszanie, i przekonywał: na pewno Mojżesz umarł i to dlatego nastał na świecie nieporządek. Tłumaczył im: Mojżesz zmarł, bo już przeszło 6 godzin [hebr. בָּאוּ שֵׁשׁ (bau szesz): przyszło sześć], a on nie nadszedł! […] I nie można powiedzieć że pomylili się tylko z powodu pochmurnego dnia [i nie wiedzieli] czy jest przed południem i czy po południu, ponieważ Mojżesz [rzeczywiście] nie zszedł aż do następnego dnia, jak jest napisane »wstawszy wcześnie, nazajutrz, składali całopalenia« (32:6)”, Raszi do 32:1 [1]. [przypis tradycyjny]

one części, z głową — „Ponieważ głowa nie podlegała oskórowaniu, bo została już oddzielona podczas uboju, dlatego musiała być tu wspomniana oddzielnie”, Raszi do 1:8 [2]. [przypis tradycyjny]

on i dzieci jego z nim — „Powiedział rabi Szimon: on się sprzedał, ale kto sprzedał jego dzieci? Ale to uczy, że pan jest zobowiązany żywić dzieci [swego sługi]”, Raszi do 25:41 [1]. [przypis tradycyjny]

on i sługi jego — „Mowa tu o sługach, gdyż mieli oni przepowiedziane, że zostaną pokarani przez Mojżesza dziesięcioma plagami, grad był siódmą plagą, ale były w niej cztery elementy: grad, ogień, grzmoty i deszcz, sądzili więc, że na tym dziesięć plag się skończyło i dlatego także i oni zatwardzili swoje serca. Kiedy zatem Mojżesz potem ostrzegł ich o pladze szarańczy powiedzieli do Faraona: »Dopókiż ten będzie nam zgubą? (por. Wj 10:7) Myśleliśmy, że to koniec, a on ciągle ostrzega o kolejnych plagach, jeśli tak, to nigdy się to nie skończy!« Przelękli się i mówili: »odeślij ten lud!«”, Tur do 9:34. [przypis tradycyjny]

ono to owym miastem wielkim — to odnosi się do Ninewy (Niniwy), zob. Raszi do 10:12. [przypis tradycyjny]

ono według tejże oceny pozostanie — „Będzie to wedle wyceny wspomnianej powyżej: pięćdziesiąt szekli da [za każdy obszar obsiewany korem ziarna]”, Raszi do 27:17 [2]. [przypis tradycyjny]

Oparzenie — za oparzenie — „Oparzenie ogniem; do tej pory Tora mówiła o uszkodzeniu, które zmniejszało wartość [człowieka na targu niewolników], ale teraz nie jest mowa o pomniejszeniu wartości ale o bólu, np. gdy ktoś oparzył drugiego pogrzebaczem w paznokcie, oszacowujemy, ile człowiek podobny temu [skrzywdzonemu] byłby gotów wziąć, za ścierpienie takiego bólu”, Raszi do 21:24 [2]. [przypis tradycyjny]

opłatną — hebr. שְׁלָמִים (szlamim) najczęściej tłumaczone jako ofiara pokojowa, nazwa ta wiąże się ze słowem שָׁלוֹם (szalom): pokój i z rdzeniem שָׁלַם (szalam): cały, pełny, kompletny, spłacony, ukończony, uzupełniony, bezpieczny, spokojny, doskonały, pokojowy. Ofiary te zwane były tak „bo wnosiły pokój na świat, inne wyjaśnienie: bo dzięki nim nastawał pokój dla ołtarza, dla kohenów i dla właścicieli [tej ofiary]”, Raszi do 3:1 [1]. Wszyscy oni dostawali swoją część tej ofiary i nie była to ofiara przynoszona za żaden grzech. [przypis tradycyjny]

opróżnicie Micrejczyków — co będzie „zapłatą za ciężką, przymusową pracę”, zob. Chizkuni do 3:22. [przypis tradycyjny]

opustoszę świątynie wasze — „To jest przeciwieństwo do słów z wersetu 26:11 »ustanowię Przybytek Mój wpośród was«”, Chizkuni 26:31 [2]. Raszi uczy, że to oznacza, iż ustaną karawany pielgrzymujących Żydów, którzy przybywali tam na świętowanie, zob. Raszi do 26:31 [2]. [przypis tradycyjny]

opustoszeją drogi wasze — „Oto jest [kolejne] siedem kar: zęby [czyli atak] bydła domowego, zęby zwierząt dzikich, jad stworzeń, co wiją się w pyle, pozbawienie dzieci, wyniszczenie [dobytku], zmniejszenie liczebności i opustoszenie [dróg]”, Raszi do 26:22 [7]. [przypis tradycyjny]

orzeźwiać się — hebr. לְהָרִיחַ (lehariach): wąchać, emitować zapach do wąchania (wdychania). Raszi wyjaśnia, że zakazane jest uczynienie kadzidła wedle takich proporcji jak zrobił to Mojżesz, ale można sporządzić je według własnych proporcji, aby sprzedawać je społeczności, zob. Raszi do 30:38 [1]. [przypis tradycyjny]

Oświadcz całemu zborowi synów Israela — „To uczy, że ten fragment został wygłoszony wobec zgromadzonego [ludu], ponieważ większość istotnych zagadnień Tory pozostaje zależna od [treści tego fragmentu]”, Raszi do 19:2 [1]. [przypis tradycyjny]

Oświadcz kapłanom, synom Aharona — Raszi uczy, że słowa te odnosiły się tylko do kohenów, którzy nie utracili swojego statusu kapłańskiego oraz do tych, którzy mieli jakieś ułomności fizyczne, w związku z czym nie mogli pełnić służby w świątyni, jednak opisane poniżej prawo nie dotyczyło kobiet z rodzin kohenów, zob. Raszi do 21:1 [2,3,4]. [przypis tradycyjny]

oświecały stronę jego przednią — „Wyloty sześciu lamp, które są na szczytach ramion wykonaj z boku, skierowane ku środkowej [gałęzi], tak aby lampy po zapaleniu świeciły ku przodowi [czyli ku trzonowi świecznika]: skieruj ich światła w bok, ku głównej gałęzi, która jest zasadniczą częścią menory”, Raszi do 25:37 [2]. [przypis tradycyjny]

osadzonych jeden naprzeciw drugiego — „Były wykonane jakoby szczeble drabiny, oddalone od siebie i ostrugane na końcach tak, aby można je było włożyć do otworu w »podsłupiu, podobnie jak szczebel, który wkłada się do otworu w pionowych belkach drabiny”, Raszi do 26:17 [2]. [przypis tradycyjny]

oschła powierzchnia ziemi — powierzchnia ziemi stała się gliniasta, zob. Raszi do 8:13. [przypis tradycyjny]

ostrzeżono właściciela jego — „Gdy [świadkowie] ostrzegli właściciela”, Raszi do 21:29 [2]. O takim zwierzęciu prawo żydowskie mówi, że jest to muad, czyli zwierzę, którego właściciel został oficjalnie ostrzeżony, że jego zwierzę jest niebezpieczne i wymaga ono specjalnego pilnowania. [przypis tradycyjny]

Oto Aharon i Mojżesz — gdy chodzi o starszeństwo, Aharon wymieniany jest jako pierwszy, tam gdzie mowa o statusie, Mojżesz wymieniany jest najpierw, ponieważ to on był przywódcą, zob. Chizkuni do 6:26–27. [przypis tradycyjny]

Oto Ahron, brat twój, Lewita — „Lewita” oznacza tu, że to Ahron w przyszłości miał zostać lewitą [pomocnikiem kapłańskim], a Mojżesz kohenem [czyli kapłanem], ale gdy Bóg rozgniewał się, postanowił, że ród kohenów będzie się wywodził od Ahrona, a Mojżesz zostanie lewitą, wraz z innymi potomkami Lewiego, zob. Raszi do 4:14. [przypis tradycyjny]

Oto anioł Mój idzie przed tobą — „ale nie Ja”, Raszi do 32:34 [2]. [przypis tradycyjny]

Oto bogi twoje Israelu — „Ale nie jest powiedziane »oto nasi bogowie«, stąd wniosek, że to »różnoplemienny lud«, który wyszedł z Micraim zgromadził się wokół Aharona i to oni zrobili [cielca], a potem zwiedli lud Israela”, Raszi do 32:4 [4]. [przypis tradycyjny]

Oto co dać ma każdy — midrasz uczy, że Bóg „ukazał [Mojżeszowi] rodzaj monety z ognia, która ważyła pół szekla i oznajmił mu: dacie taką tak ta”, Raszi do 30:13 [1]. [przypis tradycyjny]

Oto co powiedział Wiekuisty, gdy rzekł — „Gdzie to powiedział? »I stawiać się tam będę synom Israela, i będzie poświęcony majestatem Moim« (Wj 29:43), nie czytaj »majestatem Moim« ale Moimi najznamienitszymi. Powiedział Mojżesz do Aharona: Aharonie, bracie mój, wiedziałem, że Przybytek zostanie uświęcony przez wybrańców Bożych, ale myślałem, że będzie albo przeze mnie albo przez ciebie, teraz widzę, że ci [dwaj] byli więksi i ode mnie i od ciebie”, Raszi do 10:3 [1]. [przypis tradycyjny]

Oto co rozkazał Wiekuisty uczynić! — „Te rzeczy, które zobaczycie, które będę wykonywał przed wami, nakazał mi uczynić Święty Błogosławiony, żebyście nie mówili, że dla mojej chwały albo dla chwały mojego brata to robię”, Raszi do 8:5 [1]. [przypis tradycyjny]

Oto — hebr. זֹאת (zot): to. Ten zaimek wskazujący „uczy, że Mojżesz chwytał każde zwierzę i pokazywał je Israelowi, mówiąc: to jeść możecie, tego jeść nie możecie”, Raszi do 11:2 [3]. [przypis tradycyjny]

Oto imię Moje na wieki — hebr. לְעֹלָם (leolam): na wieki, tu zapisane jest bez litery waw, przez co można to odczytać także jako לְעַלֵּם (lealem): do ukrycia. Oznacza to, że Czteroliterowe Imię Boga [tu tłumaczone jako Wiekuisty] nie może być odczytywane tak, jak jest ono zapisywane, zob. Raszi do 3:15. [przypis tradycyjny]

Oto imiona — poprzednia księga kończy się listą imion synów Jakuba i Księga Wyjścia „zaczyna się od ich imion, by pokazać, jak są Bogu umiłowani. Przyrównani zostali do gwiazd (por. Rdz 22:17), które Bóg wyprowadza i wprowadza według liczby i nazwy (por. Iz 40:26), zatem i tu Tora mówiąc o synach Israela, podaje ich liczbę i imiona”, Raszi do 1:1.

Raszi: skrót od rabi Szlomo ben Icchak (1040–1105), żył we Francji, czołowy żydowski autorytet wśród komentatorów Biblii i Talmudu.

[przypis tradycyjny]

Oto Ja wysyłam anioła przed tobą — „Tu zostało zapowiedziane, że w przyszłości [lud Israela] zgrzeszy i Szechina (Boska Obecność) powie: »nie pójdę wpośród ciebie« (Wj 33:3)”, Raszi do 23:20 [1]. [przypis tradycyjny]

Oto miejsce przy Mnie — „Na górze, na której zawsze w tobą rozmawiam, jest miejsce, przygotowane przeze Mnie ze względu na ciebie i ukryję cię tam, byś nie został porażony [wizją], stamtąd ujrzysz to, co masz ujrzeć: to jest proste znaczenie wersetu. A midrasz [uczy]: mowa tu o miejscu, gdzie jest Szechina (Boska Obecność) i [Bóg] powiedział »oto miejsce przy Mnie«, ale nie powiedział oto Ja jestem w miejscu, ponieważ Święty Błogosławiony jest miejscem świata ale świat nie jest Jego miejscem”, Raszi do 33:21 [1]. [przypis tradycyjny]

Oto ofiara Aharona i synów jego — Raszi wyjaśnia, że Najwyższy Kohen składał tę ofiarę każdego dnia, rano i pod wieczór, a zwykli koheni przynosili w ofierze dziesiątą część efy mąki tylko raz, w dniu, gdy byli upełnomocniani do swojej służby, zob. Raszi do 6:13 [1]. [przypis tradycyjny]

oto przywiodę jutro szarańczę — Tur komentuje, że sąd nad Micraim trwał dwanaście miesięcy: grad był w miesiącu adar i nie wcześniej, skoro jęczmień był w kłosach, a pszenica jeszcze niska, lecz nadal nie zakwitła winorośl ani drzewa, a grad poniszczył tylko ich gałęzie. W następnym miesiącu, czyli w nisan, wyrosła pszenica i orkisz, a drzewa wydały kwiaty i to pożarła szarańcza, w miesiącu, w którym Hebrajczycy zostali wyzwoleni, zob. Tur do 10:4. [przypis tradycyjny]

oto ręka Wiekuistego będzie na bydle twoim — „Przed plagą stad dzikich zwierząt, [bydło] mogło być uratowane w wieżach i twierdzach, ale teraz nie zdołasz uratować swoich bydląt od zarazy, bo jest to wyrok z Nieba”, Bechor Szor do 9:3. [przypis tradycyjny]

oto ściemniało zakażenie, a nie rozszerzyło się — „Zatem gdyby wygląd się nie zmienił lub [zakażenie] rozszerzyło się [na skórze, człowiek ten] jest nieczysty rytualnie”, Raszi do 13:6 [1]. [przypis tradycyjny]

oto są prawa — „Tak jak poprzednie [Dziesięć Przykazań] były z nadane na Synaju, tak i te są z Synaju. Dlaczego fragment o prawie jest tuż po fragmencie dotyczącym budowy ołtarza? Aby pouczyć, by [siedzibę] Sanhedrynu (Najwyższego Sądu) ustanowiono w sąsiedztwie Świątyni”, Raszi do 21:1 [1]. [przypis tradycyjny]

Oto spuszczę — hebr. מַמְטִיר (mamtir): spuszczam deszcz (opady). „Wiadomo, że nawet i dzisiaj deszcz ani grad nie padają w Micraim […] i z tego powodu [Micrejczycy] bardzo się tego bali, bo jeśli występują tam jakieś opady, to wyłącznie na podobieństwo rosy”, Ibn Ezra do 9:18. [przypis tradycyjny]

Oto stanę przed tobą tam, na skale — „Ponieważ cud z wodą miał charakter trwały, bo wedle tradycji studnia [wody] będzie im towarzyszyć przez wszystkie dni, gdy będą na pustyni, z tego powodu objawiła się nad nim Boska Obecność, tak jak jest to powiedziane w przypadku manny: ‘z rana ujrzycie chwałę Wiekuistego’ (por. Wj 16:7) gdyż [i manna] była cudem ustawicznym”, Tur. do 17:6. [przypis tradycyjny]

Oto uroczystości Wiekuistego — Raszi komentuje, że werset 23:2 odnosi się do obliczania i ogłaszania roku przestępnego, podczas gdy ten werset uczy o wyznaczaniu i uświęcaniu początków miesięcy, zob. Raszi do 23:4 [1]. [przypis tradycyjny]

Oto ustawa ofiary pesachowej — „Ten fragment został im powiedziany 14 nisan”, Raszi do 12:43. [przypis tradycyjny]

oto wspomnienie o Mnie od pokolenia do pokolenia — „[Bóg] powraca tu do określenia Siebie jako Boga Abrahama, Icchaka i Jakuba, ponieważ przymierze z Praojcami nigdy nie zostanie zapomniane i przez wszystkie pokolenia, gdy wspomną na Boga Abrahama, Icchaka i Jakuba: Bóg usłyszy i odpowie”, zob. Tur do 3:15. [przypis tradycyjny]

oto wychodzi on nad wodę — midrasz wyjaśnia, że Faraon wychodził tam za potrzebą: „kazał się uważać za bóstwo i mówił, że nie potrzebuje spełniać potrzeb fizjologicznych, ale wstawał rankiem i wychodził nad Nil, gdzie wypróżniał się [sekretnie]”, Raszi do 7:15. [przypis tradycyjny]

oto zabiję Ja syna twojego, pierworodnego — to była ostatnia plaga, ale przed nią Mojżesz ostrzegał Faraona na początku, ponieważ była to plaga najbardziej surowa, zob. Raszi do 4:23. [przypis tradycyjny]

Oto zabiłem mężczyznę za ranę moją, a młodzieńca za siniec mój — zabił Kaina oraz swojego własnego syna Tuwal-Kaina. Lemech był niewidomy, a Tuwal-Kain, który go prowadził, zobaczył Kaina i wydało mu się, że to dzikie zwierzę, powiedział do ojca, by ten strzelił z łuku. Gdy Lemech zorientował się, że [zabił] Kaina, swojego przodka, uderzył dłonią o dłoń, zabijając też własnego syna, z tego powodu żony oddaliły się od [Lemecha] i musiał je zjednać słowami», zob. Raszi 4:23. Cytowana przez Rasziego opowieść łączy się z wyjaśnieniem, że znak, jaki nosił Kain, był to róg i przez to został on pomylony z dzikim zwierzęciem, zob. Radak do 4:23. [przypis tradycyjny]

Oto zwierzęta, które jeść możecie — hebr. חַיָּה (chaja): zwierzę. „Słowo to pochodzi od חַיִּים (chajim): życie, ponieważ lud Israela, który przylgnął do Wszechmogącego jest godny życia, dlatego [Bóg] oddzielił ich od nieczystości i narzucił im przykazania, ale innym ludom nie zakazał niczego, można to podrównać do lekarza, który wizytował [dwóch] chorych”, [temu, który był w stanie beznadziejnym, pozwolił spożywać cokolwiek zapragnie, a temu, który dawał nadzieję na ozdrowienie, wskazał co wolno mu jeść a czego nie], Raszi do 11:2 [2]. [przypis tradycyjny]

otwór — hebr. צֹהַר (cohar): 'jasność, lśnienie, południe'. «Wedle jednych opinii było to okno, wedle innych opinii drogi kamień, który dostarczał im światło», zob. Raszi do 6:16. [przypis tradycyjny]

owe światła wielkie — Talmud (Chulin 60b) komentuje to, że słońce i księżyc «były stworzone jako [obiekty] tej samej wielkości, lecz księżyc został pomniejszony, ponieważ skarżył się, mówiąc: niemożliwe jest, by dwóch królów używało tej samej korony», zob. Raszi do 1:16. [przypis tradycyjny]

owocu drzewa, co w pośrodku ogrodu — według żydowskiej tradycji mógł to być owoc winorośli, figi a nawet pszenica (por. Berachot 40a), ale z pewnością nie ma tu mowy o jabłku. Midrasz (Bereszit Raba 15:7) sugeruje, że mógł to być także etrog (rodzaj owocu cytrusowego), lecz midrasz konkluduje, że Bóg nie ujawnił człowiekowi ani w przyszłości nigdy nie wyjawi, co to był za rodzaj drzewa. [przypis tradycyjny]

o wszystkim, co uczynił Bóg — Zdaniem Rasziego odnosi się to do cudu z manną, cudu z wodą oraz do pokonania Amaleka, zob. Raszi do 18:1. [przypis tradycyjny]

ozdoby swej — „[Chodzi o] korony , które zostały im dane na Chorebie [Górze Synaj], gdy powiedzieli »spełnimy i usłuchamy« (Wj 24:7)”, Raszi do 33:4 [2]. „Rabi Simai naucza: W momencie, gdy Żydzi powiedzieli najpierw »spełnimy« (naase) a potem »usłuchamy« (niszma), przybyło sześćdziesiąt tysięcy aniołów służebnych, a każdy Żyd został ozdobiony dwiema koronami: jedna odpowiadająca naase, a druga niszma. A kiedy Israel zgrzeszył, sto dwadzieścia tysięcy aniołów zniszczenia przyszło i je zerwało, jak jest napisane: »I zerwali synowie Israela ozdoby swoje z Góry Choreb« (Wj 33:6). Rabi Chama ben Rabi Chanina mówi: »Na Chorebie je założono, na Chorebie je zerwano«. Resz Lakisz mówi: W przyszłości Wiekuisty zwróci je nam, jak jest napisane: »A wybawieni Pana powrócą i przyjdą do Syjonu z radością, a wieczna radość będzie nad ich głowami« – radość, która jest nad ich głowami od zawsze”, Szabat 88a [7]. [przypis tradycyjny]

o zmierzchu — hebr. בֵּין הָעַרְבָּיִם (bein haarbajim) dosł. pomiędzy wieczorami, pomiędzy zmrokami, chodzi o czas pomiędzy zachodem słońca a zapadnięciem nocy, zob. Raszi do 12:6. [przypis tradycyjny]

oznajmisz synom Israela — „(…) a kary i szczegóły praw objaśnisz mężczyznom, twardymi słowami, [gorzkimi] jak piołun”, Raszi do 19:3. W tym wersecie użyte zostały dwa czasowniki לֵאמֹר (lemor): mówić, który opisuje prostą mowę skierowaną do kobiet oraz לְהַגִּיד (lehagid): powiedzieć, opowiedzieć, zrelacjonować, tak (zgodnie z komentarzem) Mojżesz przemówił do mężczyzn. Talmud uczy, że ten czasownik można skojarzyć z hebr. אַגָּדָה (agada): opowieść, co oznacza, że Mojżesz zwrócił się do nich słowami pociągającymi jak opowieść lub też można to łączyć ze słowem גִידִּין (gidin): piołun, czyli że przemówił do nich twardymi słowami, [gorzkimi] jak piołun, zob. Szabat 87a:8. [przypis tradycyjny]

pączek z miodem — „Ciasto smażone w miodzie”, Raszi do 16:31. „Smak placka z miodem miała wtedy, gdy była jedzona bez dalszych przygotowań. Gdy jest napisane, że mielono ją na żarnach lub tłuczono w moździerzu (por. Lb 11:8), smak zmieniał się i [manna] smakowała jak placek z oliwą”, Chizkuni do 16:31. [przypis tradycyjny]

padliną ich brzydźcie się — ten zakaz „obejmuje także komary [czyli ogólnie owady, znajdowane] w przecedzanych [płynach]”, Raszi do 11:11 [3]. [przypis tradycyjny]

padliny ich się nie dotykajcie — „Nie jest to zakaz zabraniający nam dotykania padliny, ale […] że nie można ich dotknąć nie stając się rytualnie nieczystym, sens jest taki, że każdy kto tknął [padliny] musi mieć na uwadze, że jest nieczysty i musi się strzec, [by nie wejść do] Świątyni i [nie spożywać] poświęconych pokarmów”, Ramban do 11:8 [1]. [przypis tradycyjny]

Palec to Boży! — „Ta plaga nie została uczyniona czarami, to coś, co pochodzi od Boga”, Raszi do 8:15. Ibn Ezra komentuje, że wróżbici widząc, że w poprzednich przypadkach umieli wywołać podobne zjawisko, jakie zrobił Aharon, a teraz nie byli w stanie, powiedzieli do Faraona: „ta plaga nie ma związku z uwolnieniem ludu Israela, to jest tylko dopust od Boga, przewidziany w układach gwiazd dla Micraimu, nie zaś cud”, Ibn Ezra do 8:15. „Gdy wróżbici zobaczyli, że nie potrafią wytworzyć wszy, przyznali, że działanie Aharona pochodziło od Boga, dlatego od tej chwili Faraon więcej ich już nie wzywał” komentuje Ramban i dodaje, że zamiana wody w krew czy wyjście żab z rzeki to zjawiska, które zmieniają naturę, ale nie wiążą się ze stworzeniem czegoś nowego, „tylko w pladze wszy nastąpiło tworzenie i nie leży to w naturze prochu ziemi, aby zamieniać się we wszy”, Ramban do 8:15. [przypis tradycyjny]

Pamiętajcie na dzień ten — „To uczy, że mamy każdego dnia wspominać wyjście z Micraim”, Raszi do 13:3. [przypis tradycyjny]

Pamiętaj na dzień Szabatu — wersety 20:8-11 to czwarte z Dziesięciu Oświadczeń. Dziesięć Oświadczeń, z niewielkimi odmiennościami w tekście, pojawia się także w Pwt 5:6-18. Tu przykazanie o Szabacie sformułowane jest jako זָכוֹר (zachor) pamiętaj na dzień Szabatu a tam jako שָׁמוֹר (szamor) przestrzegaj dnia Szabatu (Pwt 5:12). Wedle tradycji pamiętaj i przestrzegaj zostały wypowiedziane jednocześnie, w jednym wypowiedzeniu: pamiętaj odnosi się do rzeczy, które należy wypełniać w Szabat, a przestrzegaj do czynności, od których trzeba się w Szabat powstrzymać. Pamiętaj jest tu wyrażone w formie stałego nakazu, w znaczeniu: pamiętaj nieustannie o dniu Szabatu, np. jeśli w tygodniu napotkasz coś ładnego czy smacznego, niech będzie to przeznaczone na Szabat, zob. Raszi do 20:8. [przypis tradycyjny]

Panem — hebr. אֱלֹהִים (elohim): bóg, sędzia, możnowładca, nie zawsze termin ten odnosi się do Boga, por. Rdz 6:2, Wj 4:16 i 22:7. Będziesz mu „sędzią i władcą, abyś go karał plagami i cierpieniami”, zob. Raszi do 7:1. [przypis tradycyjny]

panwi — czyli patelni, hebr. מַחֲבַת (machawat). „Było to naczynie w Świątyni, na którym pieczono tę ofiarę pokarmową na ogniu, w oliwie. Naczynie to nie było głębokie lecz płaskie a wypieki pochodzące z niego były twarde, gdyż w płaskim [naczyniu] wypalała się cała oliwa”, Raszi do 2:5 [1]. [przypis tradycyjny]

Patrzcie — „Zobaczcie na własne oczy, że Wiekuisty w Swojej chwale napomina was o Szabacie, bo oto w każdy erew Szabat [w przeddzień Szabatu czyli w piątek] cud jest czyniony dla was, że dostajecie pożywienie na dwa dni”, Raszi do 16:29. [przypis tradycyjny]

pełen miłości — „Dla tych, którzy potrzebują zmiłowania, bo nie mają wystarczająco zasług”, Raszi do 34:6 [4]. [przypis tradycyjny]

pełną garść — Raszi wyjaśnia, jak wyglądał קֹמֶץ (komec) czyli »pełna garść«: [kohen] zaginał trzy palce ku środkowi dłoni, nie zginając kciuka ani najmniejszego palca i tak pobierał część z ofiary pokarmowej: tyle ile zmieściło się pod trzema palcami, zob. Raszi do 2:2 [3]. [przypis tradycyjny]

pełnią ziarna — Raszi wskazuje, że gdy plon jest już w pełni dojrzały powstaje obowiązek wydzielenia z niego pierwocin, hebr. בִּכּוּרִים (bikurim), czyli części pierwszych plonów i owoców, które były zanoszone do Świątyni, zob. Raszi do 22:28 [1]. Bikurim dotyczyło tylko siedmiu gatunków ziemi Izraela: pszenicy, jęczmienia, winogron, fig, granatów, oliwek i daktyli. [przypis tradycyjny]

Peleg — hebr. imię Peleg pochodzi od rdzenia פָּלַג (palag): 'rozdzielać, dzielić, przepołowić', ponieważ rozłam wśród ludzkości spowodowany pomieszaniem języków nastąpił za jego życia. Zgodnie z midraszem, Eber był prorokiem i nadał synowi imię w nawiązaniu do tego, co wydarzy się w przyszłości, zob. Raszi do 10:25. [przypis tradycyjny]

Pesach Wiekuistemu. — odnosi się to do składania ofiary pesachowej, zob. Raszi do 23:5 [2]. [przypis tradycyjny]

pięć do bali strony Przybytku jednej — Raszi wyjaśnia: trzy poprzeczki łączyły ścianę z desek, ale Tora mówi o pięciu, ponieważ najwyższa i najniższa były rozdzielone na dwie części: jedna część sięgała do połowy długości ściany i druga sięgała do połowy ściany, jedna włożona była do pierścieni po jednej stronie, a druga do pierścieni po drugiej stronie i spotykały się ze sobą na środku ściany. Ale środkowa poprzeczka była równa długości całej ściany, od jednego końca ściany do drugiego końca. Górne i dolne poprzeczki przechodziły przez pierścienie na deskach, umieszczone w jednakowo oddalonych miejscach, środkowa poprzeczka przechodziła przez rowek wyżłobiony w ścianie z desek: deski były wywiercone przez ich grubość i poprzeczka była przeprowadzana przez otwory, które ustawiano tak, że dokładnie pasowały do siebie, zob. Raszi do 26:26 [2]. [przypis tradycyjny]

pięćdziesiąt łokci — „Te 50 łokci nie było w całości osłonięte zasłonami, ponieważ tam znajdowało się wejście [na podwórze], ale 15 łokci zasłon było po jednej stronie wejścia i podobnie po drugiej stronie, a pomiędzy nimi pozostawało otwarte wejście, szerokie na 20 łokci”, Raszi do 27:13 [2]. [przypis tradycyjny]

pięćdziesiąt na pięćdziesiąt — Raszi wyjaśnia, że podwórze po wschodniej stronie, czyli przed Przybytkiem, było kwadratem o rozmiarach 50 na 50 łokci. Przybytek był długości 30 łokci i szerokości 10 łokci, i znajdował się na środku podwórza w taki sposób, że wejście do niego było na wewnętrzym krańcu tego kwadratu, czyli w połowie długości podwórza. Z tyłu za Przybytkiem, od strony zachodniej, było 20 łokci przestrzeni podwórza. Szerokość Przybytku wynosiła 10 łokci, więc po jego bokach, od strony północnej i południowej, było po 20 łokci powierzchni podwórza, zob. Raszi do 27:18 [2]. [przypis tradycyjny]

Pięć tkanin będzie spinanych jedna z drugą — „Zszyte po pięć tkanin razem, przy pomocy igły”, Raszi do 26:3 [1]. [przypis tradycyjny]

pięknym — hebr. כִּי טוֹב (ki tow): że [jest] dobry. Żydowska tradycja uczy, że matka urodziła Mojżesza w szóstym miesiącu ciąży, a mimo to był on całkowicie ukształtowany, zdrowy i zdolny do przeżycia. „Dlatego mogła ukrywać go trzy miesiące, […] a gdy na koniec dziewiątego miesiąca przyszli [Micrejczycy], by ją skontrolować, powiedziała im: poroniłam go i wrzuciłam do Nilu, zgodnie z dekretem”, zob. Chizkuni do 2:2. „Nawet gdyby był brzydki, w naturze matki jest litować się nad swoim dzieckiem i strzec je przed zagrożeniami […] dlatego mędrcy wyjaśnili, że owo dodatkowe dobro, które w nim zobaczyła oznacza, że urodził się już obrzezany, a także cały dom napełnił się wówczas światłem, o którym też jest napisane כִּי טוֹב (ki tow) że dobre: »I widział Bóg światło, że dobre« (Rdz 1:4)”, zob. Rabeinu Bachja do 2:2.

Rabeinu Bachja: Bachja ben Aszer ibn Chalawa (1255–1340), hiszpański rabin i komentator Biblii.

[przypis tradycyjny]

piętnaście łokci wzwyż — po tym jak wody zrównały się ze szczytami gór, wzniosły się jeszcze na 15 łokci (ok. 8 metrów) ponad szczyty, zob. Raszi do 7:20. [przypis tradycyjny]

piętnastego dnia miesiąca drugiego — „Dzień tego postoju został odnotowany, ponieważ tego dnia skończyły im się zapasy, które wynieśli z Micraim i potrzebowali manny, co oznacza, że zjedli 61 posiłków z reszty ciasta, które wynieśli, a manna spadła dla nich 16 dnia miesiąca ijar, i był to pierwszy dzień tygodnia [czyli niedziela]”, Raszi do 16:1. W tradycji żydowskiej niedziela jest pierwszym dniem tygodnia. Raszi liczy dla dwóch posiłków dziennie. [przypis tradycyjny]

pierwocin — hebr. בִּכּוּרִים (bikurim). „Mowa tu o ofierze pokarmowej z pierwocin zwanej omer, przynoszonej ze świeżego ziarna w czasie dojrzewania plonów jęczmienia”, Raszi do 2:14 [2]. [przypis tradycyjny]

pierwocin plonów twoich, tego coś wysiał na polu — „To czas zbioru pierwszych plonów. Po przyniesieniu w święto Szawuot ofiary z dwóch bochenków, dozwolone było już korzystanie z nowego zboża na ofiary pokarmowe oraz wnoszenie pierwocin do Świątyni”, Raszi do 23:16 [2]. [przypis tradycyjny]

pierworodnego więźnia — ci zostali ukarani, „ponieważ cieszyli się z nieszczęść Israela, a ponadto, aby nie mówili: to nasi bogowie pokarali naszych ciemięzców. I [wyrażenie to] obejmuje również pierworodnych niewolnic (por. Wj 11:5)”, Raszi do 12:29 [4]. [przypis tradycyjny]

Pierworodne zaś osła wykupisz jagnięciem — „Dając jagnię kohenowi; w rękach kohena staje się ono obiektem nie-świętym, a pierworodny osioł jest dozwolony właścicielowi do wykonywania prac”, Raszi do 32:20 [2]. [przypis tradycyjny]

pierworodne z osła — osioł, jako zwierzę niekoszerne, nie mógł być składany w ofierze w świątyni. Raszi zauważa, że pomimo to jest ujęty w tych nakazach, bo był dla hebrajczyków ważnym gatunkiem: „Taki jest dekret Tory, ponieważ pierworodni Micrejczyków porównywani byli do osłów, a ponadto [osły] były pomocne Hebrajczykom, gdy opuszczali oni Micraim, nie było ani jednego spośród ludu Israela, kto nie zabrałby ze sobą z Micraim licznych osłów, obładowanych micrejskm srebrem i złotem”, Raszi do 13:13. [przypis tradycyjny]

Pi-Hachirot — Raszi komentuje, że chodzi o Pitom, przemianowane teraz na Pi Hachirot, jako aluzja do hebr. חֵרוּת (cherut): wolność, gdyż teraz stali się wolnymi ludźmi, zob. Raszi do 14:2. [przypis tradycyjny]

Piszon — wedle Rasziego jest to Nil, zob. Raszi do 2:11. [przypis tradycyjny]

płaskonosy — hebr. חָרֻם (charum): rozszczepiony, okaleczony. „Taki, którego nos jest zapadnięty pomiędzy oczy, tak iż mógłby pomalować oboje oczu jednym pociągnięciem [pędzla kosmetycznego]”, Raszi do 21:18 [1]. [przypis tradycyjny]

płaszcz — hebr. מְעִיל (meil). „Był to rodzaj dłuższej koszuli, podobnie jak i ketonet, z tym że ketonet noszony był bezpośrednio na ciele, a słowo meil »płaszcz« odnosi się do szaty zewnętrznej”, Raszi do 28:4 [3]. [przypis tradycyjny]

płynów twoich — Ibn Ezra wskazuje na mnogość interpretacji słowa דִמְעֲךָ (dim-acha) które literalnie oznacza twoje soki, ale rdzeń דמע oznacza także łzy. Słowo to może opisywać moszcz winny wyciskany z winogron albo oliwę wyciskaną z oliwek, której krople mają kształt łez. Można to jednak interpretować przenośnie, jako eufemizm na nasienie ludzkie, i wtedy odnosiłoby się to do pierworodnego syna, por. Ibn Ezra do 22:28 [1]. [przypis tradycyjny]

płytę jego — „Ten [ołtarz] miał górną płytę, ale ołtarz na ofiary całopalne nie miał wierzchniej części, lecz na każdym postoju, pustą przestrzeń [wewnątrz ołtarza] wypełniano ziemią”, Raszi do 30:3 [1]. [przypis tradycyjny]

półtora łokcia szerokość bala każdego — „Co uczy, że długość Przybytku od wschodu do zachodu wynosiła 30 łokci, skoro było po 20 desek na stronie północnej i na południowej”, Raszi do 26:16 [2]. [przypis tradycyjny]