Przypisy

a bądźcie świętymi — „Wtedy Ja będę was traktować jak świętych, na wysokościach i w Przyszłym świecie”, Raszi do 11:44 [2]. [przypis tradycyjny]

Abrahama, Icchaka i Israela — „Jeśli zasłużyli na karę spalenia, pomnij na Abrahama, który gotów był spalić się dla Ciebie w piecu w Ur-Kasdim (por. przypis do Rdz 11:28). Jeśli zasłużyli na ścięcie, pomnij na Icchaka, który wyciągnął szyję, [by dać się zabić] podczas Akedy (por. Rdz 22). Jeśli zasłużyli na wygnanie, pomnij na Jakuba, co udał się na wygnanie do Charanu (por. Rdz 28). A jeśli nie mogą być ocaleni za zasługi [Praojców], to cóż mi mówisz »uczynię z ciebie naród wielki«? Jeśli krzesło na trzech noga nie ustoi przed Tobą w chwili Twojego gniewu, to tym bardziej krzesło na jednej nodze”, Raszi do 32:13 [2]. [przypis tradycyjny]

Aby byli gotowi — to wyrażenie midrasz interpretuje jako powstrzymanie się od współżycia seksualnego, zob. Raszi do 19:11. „Nikt z nich nie spał tej nocy, lecz czuwał w oczekiwaniu”, Ibn Ezra do 19:11. [przypis tradycyjny]

aby go dręczyli ciężkimi robotami — Bechor Szor zauważa, że praca ta nie była konieczna, służyła jedynie temu, by powstrzymać lud Israela przed powiększaniem liczebności, zob. Bechor Szor do 1:10.

Bechor Szor: Josef ben Jicchak znany jako Bechor Szor, żył w XII wieku we Francji, komentator Biblii i Talmudu, poeta.

[przypis tradycyjny]

aby korzyć się na nich — Raszi uczy, że na takim miejscu nie wolno składać pokłonów nawet dla Jedynego Boga, Tora zakazuje poza świątynią pokłonów, które łączą się z jednoczesnym wyciąganiem rąk i nóg na ziemi, zob. Raszi do 26:1 [3]. [przypis tradycyjny]

abym był święcony w pośród synów Israela — „Według opinii naszych mędrców jest to nakaz, byśmy uświęcali Imię [Boga, spełniając] przykazania, a [w pewnych okolicznościach] można nawet dać się zabić, byle nie złamać [niektórych przykazań]”, Ramban do 22:32 [1]. [przypis tradycyjny]

abym go doświadczył: czy postąpi wedle nauki Mojej, czy nie — „[Sprawdzę], czy będą przestrzegali związanych z tym przykazań: nie zostawiać [nic] z tego [na następny dzień] i nie wychodzić na zbieranie [manny] w Szabat”, Raszi do 16:4. [przypis tradycyjny]

abym im oddał ziemię Kanaan — obietnica skierowana do Abrahama: Rdz 17:8, do Icchaka: Rdz 26:3, do Jakuba: Rdz 35:12, zob. Raszi do 6:4. [przypis tradycyjny]

abym oddał wam ziemię Kanaan — „W nagrodę za to, że podejmiecie się spełniania Moich przykazań”, Raszi do 25:38 [2]. [przypis tradycyjny]

abym przebywał w pośród nich — wyprowadziłem ich z Micraim „pod takim warunkiem, abym mógł zamieszkać wśród nich”, Raszi do 29:46 [1]. [przypis tradycyjny]

aby nie było wpośród nich klęski — „Ponieważ [rzeczy] policzone podlegają władzy złego oka i mogłaby paść na nich zaraza, jak wydarzyło się to za czasów Dawida, por. II Ks. Szmuela (Samuela) 24:10 i 15”, Raszi do 30:12 [2]. [przypis tradycyjny]

aby nie nawiedził nas — „Powinni byli powiedzieć aby Ciebie nie nawiedził [zarazą lub mieczem], ale chcieli okazać szacunek wobec królewskiego majestatu”, zob. Raszi do 5:3. Ostrzeżenie to „dotyczy nas, ludu Israela, ale także ciebie Faraonie i całego Micraimu”, zob. Ibn Ezra do 5:3. [przypis tradycyjny]

aby nie stała się sprośną ziemia — „Jeśli będziesz tak czynić, ziemia sprzeniewierzy jej owoce, wydając je gdzie indziej a nie w waszym kraju”, Raszi do 19:29 [2 [przypis tradycyjny]

Aby nie wyrzuciła i was ziemia — „Można to porównać do syna królewskiego, którego nakarmiono czymś odrażającym i nie może utrzymać tego w żołądku, musi zwymiotować, podobnie i Ziemia Israela nie może utrzymać na sobie grzeszników”, Raszi do 18:28 [1]. [przypis tradycyjny]

aby okazać ci siłę Moją — „Abyś dokonał skruchy, bo nie pragnę śmierci grzeszników [tylko naprawy]”, zob. Sforno do 9:16. [przypis tradycyjny]

aby pomnożyły się cuda Moje — Raszi zauważa, że odnosiło się to do uśmiercenia pierworodnych, rozcięcia Morza Sitowego (czyli Morza Czerwonego) oraz zatopienia Micrejczyków w morzu, zob. Raszi do 11:9. [przypis tradycyjny]

aby poświęcić ich — „Aharona i jego synów”, Ibn Ezra do 29:1 [1]. [przypis tradycyjny]

aby rozgłaszano imię Moje po całej ziemi — „Aby wielu [innych ludzi] odstąpiło od grzeszenia”, zob. Sforno do 9:16. [przypis tradycyjny]

aby rozgrzeszyć nad nim — Raszi uczy, że Najwyższy Kohen nad głową tego kozła wyznawał grzechy Israela, zob. Raszi do 16:10 [2]. [przypis tradycyjny]

aby ruszyli — „Bóg orzekł: »Wszystko, co mają zrobić, to wyruszyć, bo morze nie stanie im na przeszkodzie, gdyż zasługi ich ojców i ufność, którą we Mnie złożyli, warte są tego, by rozciąć dla nich morze«”, Raszi do 14:15. [przypis tradycyjny]

abyście nauczali synów Israela — „A jak powiedzieli nasi mędrcy: nietrzeźwy nie może wydawać decyzji halachicznej”, Raszbam do 10:10 [1]. [przypis tradycyjny]

abyście postępowali podług nich — „Nie możesz od nich stronić, abyś nie mówił: nauczyłem się mądrości Israela, to pójdę i będę się uczył mądrości innych ludów”, Raszi do 18:4 [3]. [przypis tradycyjny]

Abyście rozróżniali — „Abyście umieli rozróżnić pomiędzy prawidłową ofiarą a sprofanowaną, stąd nauka, że jeśli [kohen pełnił służbę w stanie nietrzeźwości] była ona nieważna”, Raszi do 10:10 [1]. [przypis tradycyjny]

abyś nie ponosił grzechu za niego — Raszi komentuje, że napominając bliźniego nie wolno go publicznie zawstydzić, bo to byłby grzech, zob. Raszi do 19:17 [1]. [przypis tradycyjny]

abyś opowiadał w uszy syna twojego, i wnuka twojego — dotyczy to wszystkich potomków ludu Israela: „Bóg zwraca się tu do Mojżesza, który jest przedstawicielem całego Israela”, Ibn Ezra do 10:2. [przypis tradycyjny]

aby się nie porywał do Wiekuistego, aby widzieć — „Aby nie przedarli się poza [ustawione] słupy, z powodu ich tęsknoty, by ujrzeć Wiekuistego, bo zbliżyliby się przez to do góry”, Raszi do 19:21. „Aby z powodu wielkiego pragnienia, by ujrzeć Moją chwałę, nie przedarli się, myśląc, że robią to, by Mnie uhonorować”, Ibn Ezra do 19:21. [przypis tradycyjny]

aby się posilił chlebem — midrasz odczytuje tu „chleb” jako eufemizm na współżycie seksualne, Reuel mówił zatem do córek: „być może poślubi on jedną z was”, zob. Raszi do 2:20. [przypis tradycyjny]

aby się przedłużyły dni twoje na ziemi, którą Wiekuisty, Bóg twój, da tobie — „Szacunek do [rodziców] został zestawiony z szacunkiem do Boga. I tak jak to przykazanie dotyczy osób żyjących na ziemi, także i nagroda za nie dana jest poprzez przedłużenie życia na ziemi, którą [Bóg nam] dał”. Można to także interpretować tak, że w nagrodę za to przykazanie „Bóg wypełni nasze dni an tym świecie, a zostaną przedłużone w świecie Przyszłym, który jest nieskończony”, Ramban do 20:12. [przypis tradycyjny]

aby się tak zawiązywał — hebr. חֻבָּֽר, dosł. łączyć, związywać, jednoczyć. Cylkow uważa, że słowo to opisuje sposób wiązania pasków przy wkładaniu. Raszi tłumaczy, że chodzi o coś innego: efod i dwa paski naramienne miały być przyszyte po pasa. „Nie utkane razem, tylko oddzielnie, i dołączone potem”, zob. Raszi do 28:7 [3]. [przypis tradycyjny]

aby się zwrócili — „Aby zawrócili. Cały trzeci dzień zbliżali się w kierunku Micraim, aby wprowadzić w błąd Faraona, by powiedział: zabłądzili w drodze”, Raszi do 14:2. [przypis tradycyjny]

aby wyrządzić sobie co złego, albo dobrego — Raszi wyjaśnia, że mowa tu o przysięgach dla własnej korzyści lub dla własnej krzywdy, np: przysięgam, że zjem coś lub nie zjem czegoś, przysięgam, że będę spał lub nie będę spał, przysięgi te mogą odnosić się także i do przeszłości np. przysięgam, że nie zjadłem tego itp., zob. Raszi do 5:4 [2,3,4]. [przypis tradycyjny]

aby żył na wieki — Bóg nie chciał do tego dopuścić. «Jeśli będzie żył wiecznie, możliwe jest, że zwiedzie ludzi i będą mówili: on też jest bogiem!», zob. Raszi do 3:22. [przypis tradycyjny]

aby żywili się biedni ludu twego, a pozostałym po nich niech pożywi się zwierz polny — „Zestawione jest pożywienie biedaków z pożywieniem dzikich zwierząt: tak jak zwierzę zjada [plony] bez wydzielenia z nich dziesięciny, tak i biedacy jedzą, nie wydzielając dziesięciny, stąd [mędrcy] wyciągnęli wniosek, że w roku siódmym nie ma oddzielania dziesięcin”, Raszi do 23:11 [3]. [przypis tradycyjny]

a całym polu widzenia oczu kapłana — „To wyklucza kohena, którego wzrok jest osłabiony”, Raszi do 13:12 [2]. [przypis tradycyjny]

a co prawe w oczach Jego spełniać będziesz — Ibn Ezra komentuje, że chodzi o nakazy, zob. Ibn Ezra do 15:26. [przypis tradycyjny]

A do Mojżesza rzekł: „Podejdź ku Wiekuistemu — „Ten fragment był powiedziany przed [nadaniem] Dziesięciu Przykazań. 4 dnia miesiąca siwan powiedziane zostało [do Mojżesza] »Podejdź…«”, Raszi do 24:1 [1]. Raszbam komentuje, że słowa te wypowiedział anioł, zob. Raszbam do 24:1 [4]. [przypis tradycyjny]

A gdyby obcował z nią mąż — Ibn Ezra komentuje: mąż nie miał zamiaru obcować z menstruującą żoną, był nieświadom tego, że podczas współżycia nastąpi u niej krwawienie miesiączkowe, kto świadomie współżyje z kobietą miesiączkującą podlega karze karet: odcięcia, zob. Ibn Ezra do 15:24 [1]. [przypis tradycyjny]

A jeżeliby kto pole kupne swoje, nienależące do pól dziedzicznych jego — „Istnieje rozróżnienie między polem kupionym a polem odziedziczonym, ponieważ pole kupione nie było dzielone pomiędzy kohenów w roku jubileuszowym, gdyż [ten, kto poświęcał je] mógł je poświęcić tylko do roku jubileuszowego, a w roku owym było ono przeznaczone, aby opuścić jego posiadanie i powrócić do swoich [pierwotnych] właścicieli. Dlatego jeśli [właściciel] przyjdzie, aby je wykupić, musi je wykupić za tę cenę, ustaloną dla pola rodowego. Gdy go nie wykupił, a skarbnik sprzedał je komuś innemu, albo gdy je wykupił, to »w roku jubileuszowym wróci pole to do tego, od którego nabytym zostało« (27:24), czyli człowieka, który je poświęcił. I abyś nie mówił, że […] odnosi się to do ostatniego nabywcy, czyli skarbnika, konieczne było dodanie [słów] »do którego dziedzicznie należała ona ziemia« (27:24), to jest ten, co odziedziczył ją po przodkach, czyli pierwszy właściciel, który ją poświęcił na rzecz świątyni”, Raszi do 27:22 [1]. [przypis tradycyjny]

a Josef był już w Micraim — „Cóż ma to nas nauczyć, czy nie wiemy, że [Josef] był w Micraim? Lecz [Tora] chce obwieścić prawość Josefa: to ten sam Josef, który pasł owce swego ojca, ten Josef co był [niewolnikiem] w Micraim i stał się tam królem, a jednak pozostał niezachwiany w swojej sprawiedliwości”, Raszi do 1:5. [przypis tradycyjny]

a krzew nie zgorzał — był to „symbol Micraimu i Israela: wróg przyrównany został do ognia a Israel do krzewu i tak jak ogień nie spalał krzewu, tak też i wróg nie może unicestwić Israela”, zob. Chizkuni do 3:2. [przypis tradycyjny]

A kto by się dotknął pościeli jego — „To uczy, że [przebywanie na] łóżku [osoby nieczystej] powoduje poważniejszą nieczystość niż ta przenoszona przez dotyk, ponieważ to [łóżko] staje się pierwotnym źródłem nieczystości [hebr. אַב הַטֻּמְאָה (aw hatuma) dosł. ojciec nieczystości], które skaża człowieka i ubrania, ale dotknięcie, bez leżenia, jest wtórnym źródłem nieczystości [hebr. וְלַד הַטֻּמְאָה (wlad hatuma) dosł. potomek nieczystości] i przenosi skażenie tylko na pożywienie i napoje”, Raszi do 15: 5 [1]. [przypis tradycyjny]

a kto by to nosił — „Dotyczy to wszystkiego, o czym mowa w odniesieniu do człowieka mającego upławy: chorobliwego wycieku, śliny, nasienia, moczu oraz łóżka czy siodła, [używanych przez nieczystego]: przenoszenie tych [wydzielin lub tych sprzętów] zanieczyszcza człowieka, a ten z kolei skaża ubrania”, Raszi do 15:10 [2]. [przypis tradycyjny]

A lata życia Kehata — w Rdz 15:13 było zapowiedziane, że potomkowie Abrahama będą „w ziemi nie swojej” czterysta lat, ale lata te zostały policzone od dnia narodzin Icchaka. Kehat był wśród tych, którzy zeszli do Micraim. Zliczając wszystkie jego lata (133), lata Amrama (137) oraz 80 lat Mojżesza, który w tym wieku wyszedł z Micraim, nie uzyska się 400 lat. I wielokrotnie lata życia syna (po jego narodzeniu) pokrywają się z dalszymi latami jego ojca, zob. Raszi do 6:18. [przypis tradycyjny]

A lata życia Lewiego: sto trzydzieści i siedem lat — „Dlaczego wyliczone są lata życia Lewiego? Aby uzmysłowić ile lat trwała niewola, bo jak długo żył choć jeden z synów Jakuba, [Hebrajczycy] nie byli jeszcze zniewoleni i jest napisane «umarł Josef i wszyscy bracia jego» (Wj 1:6), a następnie napisane jest (1:8) «i powstał król nowy», a Lewi żył najdłużej ze wszystkich [braci]”, Raszi do 6:16. [przypis tradycyjny]

albo mu wydartej — „[Zaprzecza], że zrabował coś od niego”, Raszi do 5:21 [3]. [przypis tradycyjny]

albo na sprzęcie, na którym siedziała — Raszi uczy, że obejmuje to także sprzęty służące do siedzenia na nich podczas jazdy, zob. Raszi do 15:23 [2]. [przypis tradycyjny]

albowiem dziś Wiekuisty ukaże się wam — „I zejdzie ogień z nieba, by puścić z dymem ofiary”, Raszbam do 9:4 [1]. [przypis tradycyjny]

Albowiem Ja Wiekuisty Bóg wasz: poświęcajcie się — „Tak jak Ja jestem święty, Ja, Wiekuisty, wasz Bóg, tak uświęcajcie się i czyńcie siebie świętymi na ziemi”, Raszi do 11:44 [1]. [przypis tradycyjny]

Albowiem Ja Wiekuisty, którym wywiódł was z ziemi Micraim, bym był wam Bogiem — „Wywiodłem was z ziemi Micraim tylko po to, aby być dla was Bogiem, jeśli nie będziecie świętymi, Ja nie będę wam Bogiem, zatem jeśli chcecie, bym był waszym Bogiem, musicie być świętymi!”, Ibn Ezra do 11:45 [1]. [przypis tradycyjny]

Albowiem słudzy to Moi — [Bóg mówi] „Mój dokument nabycia ich ma wcześniejszą datę”, Raszi do 25:42 [1]. [przypis tradycyjny]

Alboż zabić mnie myślisz — hebr. הַלְהָרְגֵנִי אַתָּה אֹמֵר (halehargeni ata omer) dosł. czy żeby mnie zabić mówisz. Midrasz uczy, że Mojżesz zabił Micrejczyka [jedynie] wypowiadając Imię Boga, zob. Raszi do 2:14. [przypis tradycyjny]

Ale bracia wasi, wszystek dom Israela niech opłakuje — „Stąd dowiadujemy się, że nieszczęścia uczonych w Torze muszą być opłakiwane przez wszystkich [przez całą społeczność]”, Raszi do 10:6 [3]. [przypis tradycyjny]

ale imieniem Moim — Wiekuisty, nie dałem się poznać im — „Objawiałem się Praojcom jako El Szaddaj, ale Imię, które wyraża Moją istotę to: Wiekuisty”, Raszbam do 6:3. Raszi wyjaśnia znaczenie tego zdania: „[jeszcze] nie dałem się im poznać jako Ten, który jest godny zaufania, który urzeczywistnia swoje słowa, ponieważ złożyłem im obietnice, a [jeszcze] ich nie wypełniłem”, Raszi do 6:3. Ramban dodaje, że Praojcowie znali czteroliterowe Imię tetragram, ale nie znali jego mocy zawieszania praw natury: „Tak powiedział Bóg do Mojżesza: ukazałem się Praojcom z mocą Mojego ramienia, którą zmieniam konstelacje i pomagam Moim wybrańcom, ale Mojego Imienia Wiekuisty, którym cały świat powołany został do istnienia, nie dałem im poznać, stwarzając dla nich nowe rzeczy, zmieniające naturę. Dlatego powiedz synom Israela, że «Jam Wiekuisty» i uwiadom ich raz jeszcze o Wielkim Imieniu [Tetragramatonie], bo tym Imieniem uczynię im cuda”, Ramban do 6:3. [przypis tradycyjny]

ale kto dotknie się padliny ich nieczystym będzie — „Nawet ktoś stojący w źródle czy w zbiorniku wód, gdy dotknie dotknie nieczystej [padliny], stanie się nieczysty”, Raszi do 11:36 [2]. [przypis tradycyjny]

ale nie zdołali — „Jako że zły duch nie ma władzy nad stworzeniem mniejszym niż ziarnko jęczmienia”, Raszi do 8:14. [przypis tradycyjny]

ale oblicze Moje nie może być widzianym — „Ale nie może być widziane, choć o to prosiłeś, w jaki sposób Moja istota wpływa na urzeczywistnianie wszystkiego, co istnieje”, Sforno do 33:23 [2]. [przypis tradycyjny]

Ale upartym było serce Faraona — Chizkuni zauważa, że Faraon nie poprosił Mojżesza o modlitwę, bo i tak nie można było ożywić już padłych zwierząt; zob. Chizkuni do 9:7. [przypis tradycyjny]

Ale z tym — hebr. זֹאת (zot): ta, ona, oto ona. „Midrasz mówi, że zot odnosi się tu do Tory, o której jest napisane וְזֹאת הַתּוֹרָה (wezot hatora): to jest Tora (por. Pwt 4:44), i jest to wskazówka, że Tora nie opuści [Żydów], nawet gdy będą na wygnaniu w krainie swoich wrogów”, Rabeinu Bachja do 26:44 [2]. [przypis tradycyjny]

A nad braćmi waszymi — Raszi uczy, że te słowa ostrzegają, by „książę swoim ludem a król swymi poddanymi nie władał z surowością”, Raszi do 25:46 [1]. [przypis tradycyjny]

a na nim włos pożółkły, cienki — „Czarny włos, który był na [zakażeniu] stał się żółty”, Raszi do 13:30 [1]. [przypis tradycyjny]

a napiszę na tychże tablicach słowa, które były na tablicach pierwszych, które skruszyłeś — „Ty rozbiłeś pierwsze, to ty wykuj te drugie. Można tu dać porównanie: był król, który wyjechał za morze i zostawił swoją narzeczoną z jej służkami. Z powodu zepsucia moralnego służek zła opinia rozeszła się także i o narzeczonej, wówczas drużba podarł jej ketubę (kontrakt ślubny) i powiedział: jeśli król rozkaże ją zabić, to powiem ‘ona nie jest jeszcze twoją żoną’. Król zbadał sprawę i odkrył, że niemoralne były wyłącznie służące i pogodził się z [narzeczoną], a drużba powiedział: napisz jej nową ketubę, jako że pierwsza została podarta. Wówczas król rzekł: ty podarłeś [ketubę], to ty kup nowy papier, a ja wypiszę dla niej ketubę własnoręcznie. Otóż król ten to Święty Błogosławiony, służące to różnoplemienny lud, drużba to Mojżesz, a narzeczoną Świętego Błogosławionego jest Israel”, Raszi do 34:1 [2]. [przypis tradycyjny]

a następnie czystym jest — staje się czyste „wraz z zachodem słońca”, Raszi do 11:32 [2]. [przypis tradycyjny]

a niechaj będzie Bóg z tobą — Raszi podpowiada, że powiedział mu: idź i omów tę poradę z Wszechmogącym, zob. Raszi do 18:19. „Bóg pomoże ci, jeśli postąpisz w taki sposób, [jak ci radzę]”, Ibn Ezra do 18:19. [przypis tradycyjny]

a niech nie przemawia do nas Bóg, abyśmy nie pomarli — odnosi się to do „kohenów i przywódców plemion, którzy byli blisko [Mojżesza] i to oni rozmawiali z nim po tym, jak skończyło się wygłaszanie Dziesięciu Przykazań. Tak bardzo byli przerażani i bali się, że jeśli Bóg będzie mówił do nich jeszcze, to poumierają”, Ibn Ezra do 20:16. „Gdyby nie zostało to napisane w Torze, można by myśleć, że bezpośrednio z ust Świętego Błogosławionego usłyszeli wszystkie przykazania”, Raszbam do 20:16. [przypis tradycyjny]

A niech nie ukażą się przed obliczem Moim z próżną ręką — Raszi komentuje, że ta część wersetu nie odnosi się do pierworodnych, ale do ofiar składanych podczas dni świątecznych w Jerozolimie, por. Lb 18:16, zob. Raszi do 34:20 [5]. [przypis tradycyjny]

a nie wiedział, i stał się winnym — „Mowa tu o kimś, kto ma wątpliwość, czy popełnił grzech, zagrożony karet, karą odcięcia. Nie wie, czy dokonał wykroczenia czy nie, na przykład, gdy miał przed sobą chelew łój zakazany do spożycia i tłuszcz dozwolony, i myśląc, że oba są dozwolone, zjadł jeden z nich. [A potem] powiedziano mu, że jeden z nich był to chelew, lecz nie ma on pewności, czy spożył chelew [czy tłuszcz dozwolony]. W takiej sytuacji przynosił אָשָׁם תָּלוּי (aszam taluj): ofiarę za winę w zawieszeniu, i chroniło go to przez cały czas, gdy nie było wiadomo, czy rzeczywiście zgrzeszył, a jeśli po jakimś czasie wyjaśniło się, [że zgrzeszył], przynosił ofiarę za grzech”, Raszi do 5:17 [1]. [przypis tradycyjny]

A nikt niech nie wstąpi z tobą — „Oby nie weszła z tobą starszyzna Israela, jak przy pierwszych tablicach”, Tur do 34:3 [1]. [przypis tradycyjny]

ani nie zbierajcie nieobrzynanych winorośli w nim! — nie zrywaj „winogron zachowanych [w twojej winnicy], ale możesz zrywać te, które są darmowo dostępne dla wszystkich, to co powiedziane jest w odniesieniu do roku szabatowego, to też powiedziane jest w odniesieniu do roku jubileuszowego, co oznacza, że były dwa uświęcone lata, sąsiadujące ze sobą: 49. rok był rokiem szabatowym, a 50. był rokiem jubileuszowym”, Raszi do 25:11 [2]. [przypis tradycyjny]

anioła — „Aby ci pomagał”, Ibn Ezra do 33:2 [1]. Ten anioł to „dowódca zastępów Bożych, który ukazał się [potem] Jehoszui (por. Joz 5:14)”, Sforno do 33:2 [1]. [przypis tradycyjny]

anioła — Ibn Ezra komentuje, że chodzi tu o anioła Michaela, zob. Ibn Ezra do 23:20 [2]. Ramban komentuje, że chodzi tu o anioła o imieniu Metatron, gdyż imię to ma taka samą wartość liczbowa jak imię Szaddaj (Wszechmogący), zob. Ramban do 23:20 [1]. Raszbam komentuje: ten anioł ukazał się potem Jehoszui (Jozuemu) i rozmawiał z nim (por. Ks. Jozuego 5:14), zob. Raszbam do 23:20 [1]. [przypis tradycyjny]

Anioł Boży, postępujący przed obozem Israela, i szedł za nimi — „Aby oddzielić pomiędzy obozem Micrejczyków a obozem Israela i aby przyjmować strzały i pociski Micrejczyków. Na każdym innym miejscu napisane jest anioł Wiekuistego, a tutaj anioł Boży, słowo אֱלֹהִים (Elohim): Bóg, wyraża aspekt Bożego sądu, co uczy, że w tamtej chwili Israel był osądzany, czy mają oni zostać uratowani, czy wytraceni wraz z Micrejczykami”, Raszi do 14:19. [przypis tradycyjny]

ani syn, ani córka — Raszi uważa, że chodzi o małe dzieci, które dorośli mają obowiązek napominać o odpoczynku szabatowym i dopilnować, aby nie łamały praw Szabatu, zob. Raszi do 20:10. [przypis tradycyjny]

ani uciskał go — „Ograbiając z pieniędzy”, Raszi do 22:20 [2]. [przypis tradycyjny]

ani ugotowanego w wodzie, tylko pieczone na ogniu — „Proszę, nie spożywajcie [jagnięcia] gotowanego w wodzie, aby nie wyglądało, że ma on być ukryty, jedzcie go jawnie upieczonego na ogniu”, Chizkuni do 12:9. [przypis tradycyjny]

ani uszanuj osoby możnego — „Aby [sędzia] nie powiedział: to jest bogacz, pochodzi z wybitnej rodziny, jakże mogę go zawstydzić i patrzeć na jego upokorzenie? Toż to byłoby karygodne”, Raszi do 19:15 [3]. [przypis tradycyjny]

ani z ptactwa, ani z bydląt — „Co oznacza, że [zakaz] nie dotyczy krwi ryb i szarańczy”, Raszi do 7:26 [21]. [przypis tradycyjny]

A oto co nieczystym dla was — Ibn Ezra uczy, że nieczystość rytualną wchłania się przez kontakt z padliną tych zwierząt, ale podobnie jak w przypadku nieczystych ptaków, nie możemy już jednoznacznie określić, które to zwierzęta, opieramy się tylko na przekazie z tradycji, zob. Ibn Ezra do 11:29 [1]. „Wszystkie te nieczystości nie odnoszą się do zakazu spożywania, ale do rzeczywistego skalania nieczystością rytualną, gdy ktoś staje się nieczysty poprzez kontakt z nimi i zakazane jest mu wówczas spożywanie truma [części z plonu dla kohenów] i poświęconych pokarmów oraz wchodzenie do Świątyni”, Raszi do 11:29 [1]. [przypis tradycyjny]

A oto głowy rodów ich — Tora podaje tu rodowód plemienia Lewiego, ale zaczyna od Reuwena, który był pierworodnym Jakuba, potem wspomina Szymona i wreszcie Lewiego. Zamiarem było wyliczenie rodowodu dwóch wyzwolicieli: Mojżesza i Aharona, którzy byli z plemienia Lewiego, ale gdyby Tora zaczęła „oto synowie Lewiego” wyglądałoby, że to Lewi był pierworodny, zob. Rabeinu Bachja do 6:14. [przypis tradycyjny]

a oto powstał cielec ten — „I nie wiedziałem, że wyjdzie z tego ten cielec, no ale wyszedł…”, Raszi do 32:24 [2]. Chizkuni uczy, że Aharon tylko wrzucił do tygla różne złote ozdoby, a z tygla wyłonił się w pełni uformowany złoty cielec, zob. Chizkuni do 32:24 [1]. [przypis tradycyjny]

a potem wyjdę — „Wraz z całym ludem [Israela, wyjdę] z twojego kraju”, Raszi do 11:8. „Nie wyjdę od razu, tak jak będą o to prosić, ale [wyjdę] potem, bo zaczekam aż do rana”, Sforno do 11:8. [przypis tradycyjny]

a przykaże ci to Bóg — „Poradź się Wszechmogącego, jeśli On nakaże ci tak postąpić, będziesz w stanie przetrwać, ale jeśli cię przed tym powstrzyma, nie ostaniesz się”, Raszi do 18:23. [przypis tradycyjny]

Ararat — jeden z łańcuchów górskich, które od południa oddzielają Armenię od Mezopotamii i które otaczają również ziemie Kurdów. W aramejskim Targum Onkelos góry Ararat przetłumaczone są jako góry Kardu. Miejsce, w którym biblijna arka osiadła po potopie, było identyfikowane jako pasmo górskie na północny wschód od jeziora Wan, mogła spocząć na niektórych niższych szczytach łańcucha górskiego otaczającego ten region. Jednakże wszelkie utożsamianie biblijnego Araratu z konkretną górą nie ma oparcia w słowach Biblii. [przypis tradycyjny]

arkę świadectwa — hebr. אֲרוֹן הָעֵדוּת (aron haedut). W Torze znajdujemy dwa terminy opisujące arkę: to drugie to אֲרוֹן הַבְּרִית (aron habrit): arka przymierza. Świadectwo odnosi się bezpośrednio do tablic z przykazaniami, natomiast przymierze podkreśla aspekt relacji Boga i Izraela. [przypis tradycyjny]

a Szabatów Moich przestrzegajcie — „Przestrzeganie Szabatu jest wspomniane obok lęku przed ojcem, aby pouczyć, że [Bóg mówi:] chociaż ostrzegłem cię, byś lękał się ojca, lecz jeśli on ci powie, że masz zbezcześcić Szabat, nie słuchaj go! I to samo odnosi się do wszystkich innych przykazań”, Raszi do 19:3 [3]. [przypis tradycyjny]

aszery — „Były to drzewa, które czcili”, Raszi do 34:13 [1]. Słupy Aszery były to święte drzewa bądź drewniane kolumny stawiane ku czci Aszery, kanaanejskiej bogini utożsamianej z płodnością, macierzyństwem i drzewami. [przypis tradycyjny]

A tak spożywać je będziecie — „Gorzkie zioła na pamiątkę tego, że Micrejczycy uczynili ich życie gorzkim, mięso ofiary pesachowej na pamiątkę uratowania, bo w czasie plagi uśmiercania pierworodnych Bóg ominął domy Israela, maca na pamiątkę wolności, bo nie zdążyło się jeszcze zakwasić ciasto, gdy ich wygnano z niewoli”, Chizkuni do 12:11. [przypis tradycyjny]

a to ci znakiem, żem Ja cię posłał — „Ta wizja z ciernistym krzewem, którą ujrzałeś, jest »ci znakiem, żem Ja cię posłał«”, zob. Raszi do 3:12. [przypis tradycyjny]

a uszłoby ze świadomości jego — on zaś dowiedziałby się, i byłby winien — „I [zapomniał się i] złamał swoją przysięgę. We wszystkich [powyższych] przypadkach przynoszono ofiarę o zmiennej wartości (ole wejored). Ale przysięga dotycząca fałszywego oświadczenia finansowego nie wiązała się z tą ofiarą, lecz z ofiarą za winę (aszam) [tu: »ofiara pokutna«, por. 5:25]”, Raszi do 5:4 [5]. Ofiara określana jako עוֹלֶה וְיוֹרֵד (ole wejored) dosł. wznosząca i opadająca, nie miała ustalonej wartości, grzesznik przynosił taką ofiarę, na jaką było go stać. [przypis tradycyjny]

a wy zamilczcie — „Zamilczcie i nie narzekajcie więcej na mnie, mówiąc: »cóżeś to uczynił nam, wyprowadzając nas z Micraim?«”, Chizkuni do 14:14. [przypis tradycyjny]

aż do pierworodnego niewolnicy — w Wj 12:29 zamiast pierworodny niewolnicy napisane jest pierworodny więźnia. „Dlaczego więźniowie zostali ukarani [tą plagą]? Aby nie mówili, że to ich bóg zażądał zadośćuczynienia za ich upokorzenie i sprowadził tę karę na Micraim. […] Dlaczego pokarani zostali synowie służących? Bo także i oni ciemiężyli [Hebrajczyków] i cieszyli się z ich udręczenia”, Raszi do 11:5. [przypis tradycyjny]

aż do wszystkich — „To włącza także chrząszcze i wszystko to, co jest im jakkolwiek podobne”, Raszi do 11:42 [4]. [przypis tradycyjny]

aż do zachodu słońca — „Amelekici, używając astrologii, obliczali, która godzina będzie dla nich zwycięska, ale Mojżesz wstrzymał słońce i doprowadził do pomieszania godzin”, Raszi do 17:12. [przypis tradycyjny]

ażeby nie zanieczyściło się wszystko co w domu — „Jeśliby nie uprzątnęli [sprzętów], a przyjdzie kohen, by zobaczyć zarazę i [okazałoby się, że dom] trzeba zamknąć, wszystko co jest wewnątrz stanie się rytualnie nieczyste”, Raszi do 14:36 [1]. Raszi wnioskuje, że główna troska dotyczy tu naczyń ceramicznych, ponieważ drewniane i metalowe można oczyścić rytualnie, natomiast naczyń glinianych nie da się oczyścić poprzez zanurzenie mykwie, zob. Raszi do 14:36 [1]. [przypis tradycyjny]

aż po dzień dwudziesty pierwszy tegoż miesiąca na wieczór — „Z tego wywodzimy, że zakaz jedzenia zakwaszonego chleba rozciąga się także i na noce”, Raszi do 12:18. [przypis tradycyjny]

aż przejdzie lud Twój, Wiekuisty, aż przejdzie lud ten — dwukrotne użycie słów aż przejdzie oznacza: aż lud Israela przejdzie przez potok Arnon i aż przejdzie przez rzekę Jordan, wkraczając do ziemi Israela, zob. Onkelos do 15:16 i Raszi do 15:16. [przypis tradycyjny]

a zamoczy to wraz z ptakiem żywym, we krwi ptaka zarzniętego — Raszi komentuje, że patyk cedrowy i hizop związane były szkarłatną wełną, podczas gdy żywy ptak nie był z nimi związany, ale on też był zanurzany razem z nimi w wodzie z krwią, zob. Raszi do 14:2 [1]. [przypis tradycyjny]

Azazela — Raszi uczy, że słowo to oznacza urwistą skałę, zob. Raszi do 16:8 [2]. Według Chizkuniego jest to inne imię Samaela [satana], było to dawanie mu pewnego rodzaju łapówki, aby nie udaremniał ofiar pokutnych, zob. Chizkuni do 16:8 [2]. [przypis tradycyjny]

a zgrzeszył lud twój — „My jesteśmy bici, a grzech popełnia twój lud”, zob. Raszbam do 5:16. „Ta sprawa sprowadzi grzech na twój lud”, zob. Raszi do 5:16. [przypis tradycyjny]

bądź wół, bądź osioł, bądź jagnię — „Każda [skradziona] rzecz podlega prawu o podwójnym odszkodowaniu, czy jest to żywe stworzenie czy przedmiot”, Raszi do 22:3 [2]. [przypis tradycyjny]

Baal-Cefon — bożek kananejski, a jednocześnie nazwa miejsca, w którym przebywał, na brzegu Morza Czerwonego. W tradycji żydowskiej uznaje się, że dziesiąta plaga śmierci pierworodnych unicestwiła także wszystkie bożki egipskie, poza Baal-Cefonem. „Pozostał on spośród wszystkich bożków Micraim, aby zmylić [Micrejczyków], by powiedzieli, że trudno było pokonać ich bóstwo”, Raszi do 14:2. [przypis tradycyjny]