Przypisy

Αγιος ο ζεος (gr.) — Bóg jest święty! [przypis tłumacza]

à la bonne heure! (fr.) — proszę bardzo, i owszem. [przypis tłumacza]

αριστον μετρον — ariston merton: najlepsza miara; por. Diogenes Laertios, Kleobulos [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, I, 93. [przypis tłumacza]

A Apollo każe mi wyrocznią… — mitologia klasyczna uważała wszelką ekstazę, a więc równie szał, jak i natchnienie wieszcze, za „opętanie przez bóstwo”, zwłaszcza przez Apolla, patrona poetów i wszystkich wróżbiarzy, np. Pytii w Delfach (por. okrzyk wpadającej w szał wieszczy Kasandry w Odprawie Kochanowskiego: „Po co mnie próżno, srogi Apollo, trapisz”). Menechmus udaje zatem, że jest w tej chwili w mocy Apolla i jego tylko rozkazy wykonuje. [przypis tłumacza]

Aba Długi — tak nazywano go z powodu wysokiego wzrostu. [przypis tłumacza]

abducendus (…) currandus est — Cicero, Tusculanae quaestiones [wyd. też pod tytułem: Tusculanae disputationes] VI, 35. [przypis tłumacza]

Abelę, Juliadę — Abela: Ἄβελα, Abelmehula (Sdz 7, 22, אָבֵל מְחוֹלָה = Smug Pląsów), LXX Ἄβελμεουλά, na wschód od Jordanu, naprzeciwko Jerycha; Juliadę: wedle Graetza: Liwiadę (Geschichte der Juden III, 517). [przypis tłumacza]

Abel, Kain — Rdz 4, 4–5. [przypis tłumacza]

Abernethy — znakomity lekarz angielski, słynny ze swej ekscentryczności. [John Abernethy (1764–1831); red. WL]. [przypis tłumacza]

Abilę — Ἄβιλα; wedle indeksu edycji Niesego to samo, co Abela z II, XIII, 2. Tak samo Boettger. Natomiast Graetz (III, 517, uw. 1) sądzi, że była to miejscowość inna, położona na południe, w pobliżu Liwias (Juliady). [przypis tłumacza]

Ablatum (…) istud — Ovidius, Tristia, I, 6, 20. [przypis tłumacza]

ab ovo (łac.) — od zarodka, od początku. [przypis tłumacza]

Abradatas — król Suzyjczyków, z miasta Suza (na wschód od Babilonu, nad rzeką Choaspes [ob. Karche]), które później było wiosenną rezydencją królów perskich; dziś Suzjana (okolica Suzy) zwie się Chuzistan. W starożytności to kraina Elam. Miasto Suza, po asyryjsku Susan, po hebrajsku Szuszan („miasto lilii”) było od 596 r. przed Chr. stolicą Persji, zdobyte przez Teispesa, pierwszego historycznego króla perskiego z rodu Achemenidów, pradziada Cyrusa (Teispes, Cyrus I, Kambyzes I, Cyrus II). Więc znowu anachronizm, jeśli się mówi o Suzjanie jako o niepodległej krainie. [przypis tłumacza]

Abraham — Ἁβραάμ (N), Ἁβάραμος (D). [przypis tłumacza]

Abraham, Gedeon; umacniać wiarę cudami — Fragm. 822. [przypis tłumacza]

Abraham nie wziął nic dla siebie, jeno tylko dla swoich sług — Kiedy zwyciężył króla Sodomy (Rdz 14, 24). [przypis tłumacza]

abstine i sustine (łac.) — Podstawy filozofii Epikteta: wytrzymałość w niedoli, wstrzemięźliwość od rozkoszy. [przypis tłumacza]

Abstrahendo a sensu Thomistarum et a sensu aliorum Theologorum (łac.) – Abstrahując od rozumienia tomistów i innych teologów. [przypis tłumacza]

abstraktor — sam Rabelais. [przypis tłumacza]

abstraktorzy, spodyzatorzy, massyterowie, preguści, tabachinowie (…) eniliny, archadasperyny, mebiny, giboryny — Nazwy tych fantastycznych urzędów są po największej części pochodzenia hebrajskiego. [przypis tłumacza]

Abydejczycy, oblegani przez Filipa (…) — Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, XXXI, 17–18. [przypis tłumacza]

Abydos — kolonia Miletu na azjatyckim brzegu Hellespontu, w związku z Atenami przeciw Filipowi. [przypis tłumacza]

aby ją od oblężenia uwolnić — τὸ δὲ ἀληθὲς ἀπαλλάξων πολιορκίας; [pominięto tłum. na rosyjski i komentarz do niego]. [przypis tłumacza]

aby już tylko ogniem ciebie oczyścić po zbrodniach twoich własnych dzieci — οἵ σου τὰ ἐμφύλια μύση πυρὶ καθαροῦντες εἰσῆλθον (N), περικαθαροῦντες εἰσῆλθον (D). [przypis tłumacza]

A było prawie samo południe — w oryginale: a była prawie (μάλιστα, p. Pape II, 88a pod c) szósta godzina dnia. [przypis tłumacza]

aby mu służyły za przekąskę do stołu na przeciąg pół roku — we Francji jadano kiełbasę tylko przez 6 miesięcy w roku. [przypis tłumacza]

Aby nam dać zasłużyć inne cnoty przez pracę — Inne, bo modlitwa jest już cnotą; przez pracę: przez pracę modlitwy. [przypis tłumacza]

aby nie prowadziły do bałwochwalstwa — Znak prawdziwego cudu. [przypis tłumacza]

Aby odwrócić kierunek powszechnej uwagi, Alcybiades (…) — Plutarch, Alkibiades, 4 [w:] Żywoty sławnych mężów. [przypis tłumacza]

Aby osłabić przeciwników, rozbrajacie cały Kościół — Tzn. podając w wątpliwość cud w Port-Royal, osłabiacie wiarę w cudy w ogóle. [przypis tłumacza]

aby pojąć za małżonkę córkę Aleksandra, syna Arystobulowego — Mariammę (hebr. Miriam). [przypis tłumacza]

aby prowadził wojsko ku środkowi, ponieważ tam jest król: „Jeżeli tam (…) zwyciężymy, dokonamy wszystkiego” — po przełamaniu centrum i zabiciu króla, stałby się Cyrus siłą faktu królem i dalsza walka nie miałaby racji bytu. Powinien więc był ustawić elitę swych wojsk, to znaczy Greków, naprzeciw centrum wroga. Wiedział przecież, jakie stanowisko będzie zajmował król. Jednak Cyrus liczył, że walka odbędzie się nad rowem, wspomnianym w poprzednim rozdziale. Przekop ten nie dochodził do samego Eufratu, tak że zostawało wąskie przejście między nim a rzeką. Dla sforsowania tego przejścia ustawił Cyrus Greków przy Eufracie. Kiedy król niespodzianie zjawił się nazajutrz, wojsko ustawiło się według poprzednio ułożonego planu. W ostatniej chwili usiłował Cyrus skierować Klearcha na centrum, ale tkwiący zbytnio w tradycyjnej taktyce Spartanin, nie rozumiejąc wyjątkowej sytuacji, odmówił posłuszeństwa. [przypis tłumacza]

abyś nie myślał, że się bawię w etymologie — chodzi o dwa wyrazy: horatós i uranós. [przypis tłumacza]

aby się wystarać o „list królewski” — „List królewski” jest w Danii dyspensą, pozwalającą na niezwłoczne zawarcie ślubu. Inaczej muszą być ogłaszane zapowiedzi przez trzy kolejne niedziele. [przypis tłumacza]

aby sprawdzić tytuł bajki la Fontaine'a — Młynarz, jego syn i osioł. [przypis tłumacza]

aby starszym (…) ustępować w drodze, siedzeniu i słowach — zwyczaj spartański, który Ksenofont prawdopodobnie przypisuje Persom. W Grecji, a szczególnie w Sparcie, panowała cześć dla starszych. [przypis tłumacza]

Aby udzielić swoim stworzeniom zaszczytu przyczynowości — To znaczy, iż człowiek nabożny staje się przez swą modlitwę poniekąd przyczyną, sprawcą dobra, które pełni. [przypis tłumacza]

aby we wszystkich naczyniach spermatycznych nie zostało ani na nakreślenie litery Y greckiej. Rzeczy tak cennej nie godzi się (…) niszczyć — Zasada prawa kanonicznego. [przypis tłumacza]

aby zatrudniać jego duszę troską o dostrojenie kroku do rytmu melodii — Aluzja do zamiłowań tanecznych Ludwika XIV. [przypis tłumacza]

aby zrozumieć, że na przykład mem zamknięte oznacza sześćset lat — Por. fragm. 687 i 688. [przypis tłumacza]

Accipe, sume, cape, sunt verba placentia papae (łac.) — Bierz, łap, chwytaj, są to słowa miłe uchu papieża. [przypis tłumacza]

Achajowie — mieszkańcy Achai, krainy w północnym Peloponezie, nad Zatoką Koryncką. [przypis tłumacza]

achajski — w czasach historycznych Achają nazywał się północny wierzchołek Peloponezu. U Homera, a także potem za rządów macedońskich, rzymskich i bizantyńskich Achajami nazywano większą część Greków. W dzisiejszej Grecji istnieje jeszcze okręg achajski. [przypis tłumacza]

Achaw ben Amri — Achaw, jeden z najbardziej grzesznych królów żydowskich. [przypis tłumacza]

Acher — przydomkiem Acher nazwano nauczyciela rabiego Meira, Eliszę ben Awuję, gdy ten zbłądził. [przypis tłumacza]

Achilles (…) za druha tak sławnej dokonywa zemsty — zabija Hektora, mszcząc się śmierci Patroklosa, i znęca się okrutnie nad trupem (Iliada XXII 395 i n.). [przypis tłumacza]

Achmet III — Achmet III wstąpił na tron po bracie Mustafie w r. 1703; zdetronizowany przez janczarów w r. 1730, umarł w 1736. [przypis tłumacza]

Ach, mój bracie, żona — Ubezpieczenie na wypadek, gdyby Elmira zmieniła zamiar i oskarżyła go przed mężem. [przypis tłumacza]

a choć przeważnie — po przecinku παρ᾽ ὅσον u Niesego, po kropce προσάρδεσθαι δε u Dindorfa. [przypis tłumacza]

a Chrystus jedną — Mk 9, 38 (fragm. 389). [przypis tłumacza]

A ci, którzy najbardziej gardzą ludźmi i równają ich z bydlętami (…) — Por. Montaigne, Próby II, 16. [przypis tłumacza]

Ac veluti (…) secum — Vergilius, Aeneida, XII, 684. [przypis tłumacza]

Aczkolwiek więc rząd może normować swój wewnętrzny porządek jak mu się podoba, nigdy nie może przemawiać do narodu jak tylko w imieniu zwierzchnika, tzn. w imieniu samego narodu — w stosunku do narodu może być jedynie wykonawcą praw. [przypis tłumacza]

A czy ona jest tu jeszcze? — mowa o Filokomazjum. [przypis tłumacza]

A czy ona myślisz — też do rzeczy — ecquid fortis visast? [przypis tłumacza]

A czyż i ta okoliczność nie stanowi wyraźnego dowodu jego bezinteresowności… — Agesilaos mógł każdej chwili liczyć na wdzięczność tych, którym oddał jakieś usługi, i nieraz w potrzebie korzystał z ich gotowości. Dowód to, że usługi jego były bezinteresowne, a dług wdzięczności uważali owi przyjaciele za niespłacony. [przypis tłumacza]

Adam forma futuri (łac.) — Św. Paweł, Rz 5, 14. [przypis tłumacza]

adar — miesiąc pory deszczowej, mniej więcej odpowiada marcowi. [przypis tłumacza]

ad deos (…) polluantur (łac.) — „do bogów to raczej, nie do ludzi należy: oni sami niech baczą, by ich święta i uroczystości nie zlekceważono” (Livius Titus, Ab Urbe condita, X, 6; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Adde (…) potitus — Lucretius, De rerum natura, III, 1050. [przypis tłumacza]

Adejmantos, syn Leuklofa — admirał floty ateńskiej, którą haniebnie zdradzi za kilka miesięcy, wydając ją na łup Spartanom pod Ajgospotamoj, czym zgotuje zgubę Aten. Arystofanesa pocisk był bardzo celny. Poeta znał swoich ludzi. [przypis tłumacza]

Adejmantos ze Skambonidaj — z tego samego demu co Alkibiades, razem z nim oskarżony o bluźnierstwo przeciw misteriom, uciekł przed sądem; skazany zaocznie na śmierć i konfiskatę majątku. Wybrany strategiem na r. 408/7 obok innych dziewięciu, z których autor wymienił dotychczas czterech. Był jeszcze strategiem w r. 406/5, po złożeniu z urzędu wodzów, którzy brali udział w bitwie pod Arginuzami (zob. ust. 3, początek) i w r. 405/4, i wtedy popadł w podejrzenie, że w bitwie pod Ajgospotamoj zdradził Ateny (zob. ust. 4, początek). — Aristokratesa i Adejmanta przydał lud do boku Alkibiadesa widocznie na jego żądanie. [przypis tłumacza]

adeo (…) deos — Livius Titus, Ab Urbe condita, XXVII, 23. [przypis tłumacza]

adeo (…) formidat (łac.) — „Strach krępuje nawet myśl o ratunku” (Quintus Curtius, Historiae Alexandri Magni, III, 11; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

adeo nihil est ex omni parte beatum — nie ma doskonałego szczęścia na ziemi. [przypis tłumacza]

adeo (…) probabile est (łac.) — „Bo żadna gwałtowna zmiana tego, co prastare, nie jest pochwały godna” (Livius Titus, Ab Urbe condita, XXIV, 54; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Ad formani nasi cognoscitur ad te levavi (łac.) — Po kształcie nosa poznaje się… to co ku tobie podniosłem. [przypis tłumacza]

ad haec (…) virtutis (łac.) — „Szedł na bój w imię sławy bohater helleński,/ Rzymski, czy barbarzyński, pobudkę w niej czerpiąc/ Na trud śmiertelnej walki: o tyle góruje/ Żądza sławy nad wszelką cnotą” (Iuvenalis, Satirae, X, 137; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Adhuc (…) vulvae — Iuvenalis, Satirae VI, 128. [przypis tłumacza]

Adiabena — Ἀδιαβηνή, ziemia asyryjska nad Wielkim Zabem, syr. Chadjab, pozostająca w zależności od Partów (p. Starożytności XX, II, 1). [przypis tłumacza]

ad ictus (…) cepit (łac.) — „Gdy tylko uderzono taranami w mury, od samego strasznego łomotu wszczynał się zwykle popłoch i tumult uliczny” (Livius Titus, Ab Urbe condita, XXXVIII, 5; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Aditum nocendi perfido praestat (łac.) — „Wiarołomnemu daje człek wierzący okazję szkody” (Seneca [Minor], Oedipus, III, 686; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Ad nos (…) aura — Vergilius, Aeneida, VII, 646. [przypis tłumacza]

Ad nullum (…) languet — Maximianus Pseudo-Gallus, Elegiae I, 125. [przypis tłumacza]

Adoni (…) nen ral — po hebrajsku. [przypis tłumacza]

Adonisa po dachach nieszpory — Adonis, ulubieniec Afrodyty, zginął na polowaniu, a śmierć ta wprawiła boginię w rozpacz. Z krwi jego wykwitnął na rozkaz Afrodyty piękny kwiat leśny, anemone. Kult Adonisa był bardzo rozpowszechniony śród kobiet, a święta na cześć jego były liczne i wcale nie należały do bardzo przyzwoitych. [przypis tłumacza]

ad (…) opus — Horatius Epodes XII, 15. [przypis tłumacza]

Adorabunt eum omnes reges (łac.) — Ps 71, 11. [przypis tłumacza]

Adoreos i Marysa — Adoreos: Ἀδώρεος, LXX Ἀδωραί, אֲדוֹרַ֥יִם ([Adoraim] 2 Krn 11, 9), dzisiejsze Dura, największa wieś w okręgu Hebronu; Marysa: Μάρισα, LXX Μαρηά, Μάρισα, וּמָֽרֵאשָׁ֑ה (Joz 15, 44), dzisiejsze zwaliska Merasz. [przypis tłumacza]

Ad praesans ora, cras pullis sunt meliora (łac.) — Dziś są to jajka, jutro będą lepsze od kur. [przypis tłumacza]

Ad (…) quaerit — Iuvenalis, Satirae, VI, 576. [przypis tłumacza]

ad quamcumque (…) adhaerescunt — Cicero, Academica, II, 3. [przypis tłumacza]

a drudzy znów mówią, żem jest tym, kim wiem, żem nie jest, i pragną koniecznie być mymi niewolnikami (Alii me esse aiunt qui non sum ac servos se esse meos volunt) — wiersz dodany przez Ritschla dla nawiązania myśli, p. Ussing. [przypis tłumacza]

Ad summum (…) molesta est — Horatius, Epistulae, I, 1, 106. [przypis tłumacza]

Ad tuum, Domine Jesu, tribunal appello (łac.) — „Do twojego, Panie Jezu, apeluję trybunału”. [przypis tłumacza]

a dzidy ich stały prosto na żeleźcach — Homer, Iliada X 152. [Arystoteles zapewne ma na myśli, że włócznie niełatwo wbić ostrzami w ziemię, tak żeby stały stabilnie w pionie i nie przewróciły się; red. WL] [przypis tłumacza]

Aeque (…) nocebit (łac.) — „Aza [więc; red. WL] biedak czy bogacz, ma zysk, i niemały,/ Stąd w równej mierze,/ A czy młodzik, czy staruch, o skarb ten niedbały,/ Plagi odbierze!” (Horatius, Epistulae, I, 25; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

aeromancja — wróżenie z powietrza. [przypis tłumacza]

afekt — por. Świat jako wola i przedstawienie, t. II, rozdz. 47, s. 698. [przypis tłumacza]

Affectum dantis pensat censura tenantis (łac.) — Usposobienie tego co daje, bada ten, kto grzmoty dzierży w dłoni. [przypis tłumacza]

Afrodyta (mit. gr.) — bogini miłości. [przypis tłumacza]

After having seen him (…) so happy — „Spędziwszy z nim dwie godziny, musiałam pozostać w towarzystwie, co mi było bardzo przykre. Nie mogłam rozmawiać, nie mogłam grać, nie widziałam nic poza Klopstockiem. Ujrzałam go nazajutrz i jeszcze nazajutrz, i zaprzyjaźniliśmy się bardzo. Ale czwartego dnia odjechał. Co za przykra chwila ten jego wyjazd! Napisał niebawem i od tego czasu byliśmy w żywej korespondencji. Wierzyłam szczerze, że moja miłość to była przyjaźń. Mówiłam swoim przyjaciółkom tylko o Klopstocku i pokazywałam im jego listy. Żartowały ze mnie i mówiły, że jestem zakochana. Ja znowuż żartowałam z nich, powiadając, że muszą mieć serce bardzo nieczułe na przyjaźń, skoro nie mogą pojąć, że można przyjaźnić się z mężczyzną tak samo jak z kobietą. Tak trwało osiem miesięcy, w czasie których moje przyjaciółki widziały miłość zarówno w listach Klopstocka, jak we mnie. I ja widziałam również, ale nie chciałam w to wierzyć. Wreszcie Klopstock wyznał otwarcie, że mnie kocha; wstrząsnęło mnie to niby coś złego. Odpowiedziałam, że to, co dla niego czuję, to nie miłość, ale przyjaźń, że nie dosyć długo widzieliśmy się, aby się pokochać (jak gdyby miłość potrzebowała więcej czasu niż przyjaźń!). Ale wierzyłam w to i tak myślałam aż do powrotu Klopstocka do Hamburga. Wrócił po roku od naszego pierwszego widzenia. Ujrzeliśmy się, zaprzyjaźnili, pokochali i niedługo potem mogłam nawet powiedzieć Klopstockowi, że go kocham. Na nowo trzeba nam było się rozłączyć i czekać dwa lata na ślub. Matka nie chciała mi pozwolić wyjść za cudzoziemca. Mogłam wyjść za mąż bez jej zgody, bo po śmierci ojca byłam niezależna majątkowo, ale, Bogu dzięki, wzdragałam się przed tą myślą; wygrałam sprawę mymi prośbami. Obecnie, znając Klopstocka, kocha go jak własnego syna; Bogu niech będą dzięki, że nie wytrwała w pierwotnej odmowie. Pobraliśmy się i jestem żoną najszczęśliwszą w świecie. Za kilka miesięcy upłyną cztery lata mego szczęścia”. [przypis tłumacza]

Aftia — Ἀφθία (N), Ἀφθα (D). [przypis tłumacza]

Agada — część Talmudu zawierająca legendy i mity. [przypis tłumacza]

Aganou (…) troppassou — Galimatias, który uważano to za język węgierski, to za jakieś narzecze francuskie. [przypis tłumacza]

Agaton — jeden z lepszych współczesnych tragików. Nie umarł, lecz wyjechał do Macedonii. [przypis tłumacza]

Agaton — poeta dramatyczny, u którego odbywa się uczta opisywana przez Platona, głośny z piękności i elegancji. [przypis tłumacza]

Agaton przepadł przez to jedno — O jakiej Agatona tragedii mowa, nie wiemy. [przypis tłumacza]

A gdy mu się odbija — Po tym wierszu w pierwotnym wydaniu Świętoszka był przypisek: „To służąca mówi”. Widać rys ten musiał być wówczas bardzo rażący. Co więcej wydanie z r. 1682 zaznacza, iż w. 191–194 opuszczano na przedstawieniu. [przypis tłumacza]

A, gdym wychodził, za mną pospieszał — Jasnym jest, że Tartufe dobrze powiadomiony był o zamożności i o charakterze Orgona i że postanowił sobie zarzucić pętlę na tę ofiarę. [przypis tłumacza]