Motif: Państwo,
genre: Esej

Akt trzeci ukazuje nam wnętrze gabinetu Stanisława Augusta; król, stary, znużony i zwątpiały, słucha dalekiej fujarki pastuszej, ociągając chwilę narad, w której najlepsi synowie kraju pchają go do stanowczej decyzji, do przeparcia w najbliższych dniach na sejmie wiekopomnej konstytucji.

czy republika lepsza jest od monarchii i czy Rosja bez cara w ogóle istnieć może, czy godzi się zabijać cara i jego rodzinę dla dobra przyszłych pokoleń, czy też z krwi przelanej jeszcze większe zło nie wyniknie, a nadto, czy zbrojny zamach jest w ogóle godziwą formą sięgania po władzę i w ja­kich okolicznościach zamach taki mógłby nastąpić. Chwiejność spiskowców zależna była od chwiejności samego cara. Wszak to Aleksander I sam za­powiedział udzielenie Rosji konstytucji liberalnej, a poprzednio optował za konstytucjami takimi dla państw niemieckich i podpisał konstytucję dla Królestwa Polskiego. Co więcej, sam patrono­wał pierwszym tajnym związkom, które miały wy­pracować nowe, konstytucyjne zasady ustrojowe i pomóc mu w rozprawie z biurokracją i kamarylą dworską. Tak właśnie powstał w kręgu jego najbliższych przyjaciół Związek Rycerzy Krzyża Rosyjskiego oraz Związek Prawdziwych i Wier­nych Synów Ojczyzny, przekształcone później w Związek Dobra Publicznego, od którego już pro­sta droga wiodła do spisku grudniowego. Związek Dobra Publicznego miał już prawie otwarcie opo­zycyjny charakter, ponieważ w tym czasie car wy­raźnie porzucił drogę reform liberalnych, a ulegać począł kręgom reakcyjnym. Łatwo to jednak dzisiaj używać takich słów, jak „otwarcie”, „wyraźnie”! Dla współczesnych nic nie jest wyraźne i jedno­znaczne. Nawet Polacy w guberniach zabranych i w Królestwie wierzyli liberalnym obietnicom ca­ra, a cóż mówić o oficerach, którzy z nim razem bili się i maszerowali przez Europę do Francji, i z nim razem uczyli się we Francji zasad konsty­tucjonalizmu.

To są straszne słowa. Przełożone na język prozy politycznej brzmiałyby tak: naród żyje w swych instytucjach ustrojowych; w nich wyraża się jego poczucie sprawiedliwości, w nich ucieleśniają się aspiracje do wolności i samodzielności. Jeśli insty­tucje te zostaną zniszczone, naród staje się bez­kształtnym tłumem, mrowiskiem, łatwym do zgnie­cenia lub pokierowania. Nie ma Polski, więc nie ma Polaków. Spiski i powstania są to konwulsje ago­nalne; literatura romantyczna to łabędzi krzyk umierającego narodu.

Można powiedzieć, że mesjanizm był „szczegól­nym wyrazem” wszelkiej ideologii politycznej owego czasu, podobnie jak np. w czasach reformacji formą, w której kształtowały się ideologie społeczne, najbardziej nawet rewolucyjne, była teologia. Ponieważ na teologii był oparty cały sy­stem autorytetu i władzy średniowiecza, od buntu teologicznego rozpoczynały się ówczesne rewolucje mieszczańskie, chłopskie czy narodowe. Fala mesjanizmów pojawiła się w XVIII wieku w Europie po­dzielonej między wielkie, scentralizowane monar­chie, które podbitym narodom narzucały prawa, ciężary wojskowe i skarbowe, politykę, sojusze, wojny, granice. W mesjanizmie owej epoki obja­wiły się dwie tendencje; uniwersalistyczna i naro­dowa. Wizja Europy zjednoczonej powstała w dwóch krajach, które przejawiały wówczas rzeczywiste ambicje przejęcia takiej dominacji nad świa­tem cywilizowanym, jaką Rzym kiedyś posiadał: we Francji porewolucyjnej oraz w Rosji Aleksan­dra I. Natomiast w Niemczech, rozbitych wówczas na trzysta przeszło państewek, szerzył się mesja­nizm narodowy, mający na celu rozbudzenie wśród Niemców ducha wspólnoty i dążności do zjednoczenia. Podobnie było we Włoszech. Mesjanizm był zatem objawieniem celów, jakie naród ma do speł­nienia: albo ma on do spełnienia misję wobec innych narodów — jak Francuzi i Rosjanie, albo wobec siebie samego — jak Niemcy czy Włosi. Tak czy tak, mesjanizm był ideologią określającą oso­bowość narodu, wyznaczającą jego miejsce w świecie i jego los w historii.

Pierwszy ideę tę sformułował Kazimierz Brodziński, w słyn­nej mowie O narodowości Polaków, wygłoszonej w Towarzystwie Przyjaciół Nauk. Po raz pierwszy bodaj pojawiała się wtedy wśród Polaków myśl, że naród może istnieć jako idea, jako miłość, jako los szczególny, gdy go przemoc pozbawi granic i państwowych instytucji. Myśl ta powstała w kraju, w którym nie tamowano wcale wyrazu uczuć na­rodowych, pod warunkiem, że nie będą one sprze­czne z uczuciami do „jednogniezdnego sąsiada”. Po ulicach Warszawy maszerowało polskie woj­sko, białe orły widniały na emblematach państwo­wych, wszystkie gęby pełne były Polski — przy­najmniej na tym skrawku wydzielonym przez mo­carstwa.

Historia dla Rzymian była po prostu polem poszukiwania ideału. Uznali się za powołanych do wcielenia owego ideału w ży­cie, ponieważ los dał im dość siły i szczęścia, aby mogli korzystać z dobrodziejstw rozumu. Fortu­na — pisze Plutarch — weszła w historię Rzymu, „aby zdjąć swe sandały i pozostać w niej na za­wsze”. Paralelizm grecko-rzymski stworzył jedność kultury antycznej; gdy Rzym upadł, przejmowały kolejno jego ideały polityczne i jego rolę w świecie Bizancjum i cesarstwo Karolingów, i cesar­stwo rzymskie narodu niemieckiego, a w końcu wszystkie monarchie uznawały się za nowe wciele­nie Rzymu, wszyscy monarchowie przyrównywali się do rzymskich cezarów, wszystkie republiki po­woływały się na rzymskie i greckie wzory, a histo­rycy wszystkich narodów wywodzili ich dzieje od Rzymian, od jakichś wygnańców rzymskich czy wędrowców, tak jak kiedyś Rzymianie wywiedli się od wychodźców z Troi.

dlaczego upadła Polska w XVIII wieku, dlaczego nie zdołała powstać w ciągu XIX wieku? Otóż to zagadnienie pierwszy postawił Lelewel. Z jego tezą polemizo­wały potem trzy pokolenia historiografów. Polska upadła — twierdził Lelewel w swej programowej rozprawie pt. Uwagi nad dziejami Polski i ludu jej ogłoszonej po francusku pt. Considérations sur l'état politique de l'ancienne Pologne et sur l'histoire de son peuple (1844) — ponieważ rozprzęgła się jej demokracja pierwotna i upadł jej „duch republikancki”. Za idealny dla Polski ustrój uważał Lelewel demokrację szlachecką z królem wybieral­nym, z sejmikami gromadzącymi ogół szlachty, z sejmem jednomyślnym, którego uchwały unie­ważnić może jedno „veto”, z konfederacją, jako prawomocną formą protestu przeciw łamaniu praw. Przyznawał, że demokracja ta bywała nadużywana, lecz odpowiedzialność za to przypisywał królom, ich mianowicie aspiracjom dynastycznym, ich za­kusom na wolność „ludu szlacheckiego”. Przyzna­wał, że demokracja ta uległa z czasem degeneracji, lecz proces ten przypisywał „cudzoziemskim wpływom”: jezuitom przede wszystkim, którzy stworzyli ideowe podstawy despotyzmu, luteranom, którzy nie dopuścili do ugody wszystkich polskich dysydentów, lecz rozpętali spory religijne; cudzoziemscy królowie wnieśli dążność do despotyzmu, w cudzych krajach polska szlachta nauczyła się przyjmować herby i tytuły i wyłoniła spośród sie­bie arystokrację. Obce mocarstwa w końcu zdecy­dowały o rozbiorze Polski…

Antymonarchizm i ksenofobia charakteryzu­ją doktrynę Lelewela; z tymi właśnie wątkami polskiej romantycznej myśli walczyli później histo­rycy krakowskiej szkoły, dowodząc, że przyczyny upadku Polski tkwiły w jej ustroju właśnie, a oca­lenie leżało w przejęciu z Europy zachodniej form monarchii centralistycznej, wspartej na stanie trze­cim. Współczesna historiografia twierdzi znów, że demokracja szlachecka była właściwie oligarchią i że równowaga ustrojowa została naruszona w sa­mym układzie społecznym, w którym szlachta zgar­niała wszystkie przywileje kosztem mieszczaństwa i chłopów.

powstanie to zredukowane zostało do zbrojnej rozprawy z Rosją, do „czynu bojowego”; historia powstania po dziś rozgrywa się na polach bitew: pod Wawrem, pod Grochowem, pod Stoczkiem, Boremlem i Ostrołęką.

Co się zaś działo w samej Warszawie, w Sejmie i w klubach politycznych, w rządzie, sztabie, po­licji, co się wtedy mówiło jawnie i skrycie, co się pisało w gazetach i ulotkach, jakie zmiany zacho­dziły w układzie stronnictw, w organizacji władz, w programach politycznych — to wszystko pozo­stawia się historykom, jakby stanowiło tylko tło dla sprawy, która jakoby sama jedna miała zna­czenie dla narodowej świadomości: wojna miano­wicie miałaby być tą sprawą jedyną. Jest to stosu­nek odwrotny niż ten, który zachodzi w historii wielkiej rewolucji francuskiej. Znaczenie tej ostat­niej przejawia się przede wszystkim w jej cywilnych, politycznych dziejach, podczas gdy działania armii rewolucyjnej przeciw siłom interwencyjnym zajmują plan dalszy, aż do wystąpienia na czoło zdarzeń generała Bonaparte. Otóż jak wielka re­wolucja francuska dla samych Francuzów i dla reszty świata cywilizowanego stanowiła przede wszystkim dramat rodzącej się demokracji, i z tego powodu każdy jej akt ustawodawczy ma znaczenie historyczne, choćby żywot jego był bardzo krótki — tak powstanie listopadowe stanowi podobny dra­mat polityczny dla naszego kraju. W ciągu jede­nastu miesięcy roku 1830 i 1831 Polska przeżyła kryzys ustrojowy, który dla naszej historii ma zna­czenie rewolucji republikańskiej, chociaż nominal­nie taką rewolucją nie był. Monarchia nie została obalona, lecz król został zdetronizowany; na jego miejsce powołano instytucje, które go miały tylko zastępować, lecz przestały być przed nim odpo­wiedzialne. Dopiero pierwsza polska konstytucja republikańska z 1921 roku potwierdziła aktem usta­wodawczym to, co faktem było od stycznia 1831 roku, od głosowania sejmowego nad detronizacją Romanowów: Polska nie miała już króla. Nie umiano się jeszcze bez niego obejść w planach po­litycznych, lecz musiano się bez niego obejść w praktyce politycznej. Narodziła się nowa odpowie­dzialność polityczna: wobec opinii. Narodziło się nowe kryterium działania: skuteczność. Dotąd kry­terium tym była legalność. Zmienił się mechanizm polityczny, a razem z nim psychologia polityczna, język polityczny, moralność polityczna