„Wódz to był wielkiej mocy i sławy…”. Mickiewiczowska Śmierć Pułkownika to jedno z najważniejszych dzieł lirycznych nawiązujących bezpośrednio do powstania listopadowego.
Obraz przedstawiony w wierszu dotyczy wydarzeń z 1831 roku w Litwie — w lesie, w chacie leśnika kona Pułkownik. Wydarzenie to wzbudza wielkie poruszenie wśród okolicznych mieszkańców, którzy przybywają do zagajnika i, modląc się, z uwagą śledzą rozwój wydarzeń. Z ich zachowania wynika, że darzyli umierającego żołnierza wyjątkowym szacunkiem. Opiekę nad chorym sprawują wojskowi, którzy dawniej byli podwładnymi Tadeusza Kościuszki. Konający żołnierz prosi o przyprowadzenie do izby swego konia, wiernego towarzysza na polu bitwy. Ostatnie chwile żywota pragnie spędzić w otoczeniu wojskowego rynsztunku — przedmiotów będących symbolami ideałów przyświecających mu w życiu. Pułkownik jest wyznawcą chrześcijaństwa — przyjmuje księdza i dostępuje ostatniego namaszczenia.
Podmiot liryczny obserwuje wydarzenia z boku, nie bierze w nich udziału. Utwór Adama Mickiewicza został skomponowany na zasadzie konceptu — o tym, że umierający pułkownik jest kobietą, dowiadujemy się w ostatniej zwrotce. Na końcowy efekt zaskoczenia czytelnika wpływają przede wszystkim określenia użyte przez autora do opisu głównej bohaterki: w początkowych fragmentach utworu nazywa ją między innymi wodzem i żołnierzem, a w ostatniej zwrotce zmienia sposób wypowiedzi, używając epitetów sfeminizowanych — Litwinka i dziewica. Wiersz Mickiewicza zaświadcza o znaczącej roli kobiet w zrywie narodowowyzwoleńczym 1830 roku.
Adam Mickiewicz poświęcił wiersz Śmierć Pułkownika Emilii Plater — polskiej hrabiance wychowanej w duchu patriotyzmu, uczestniczce powstania listopadowego. Autor tym samym składa hołd miłującej swój naród młodej dziewczynie, której życie zdeterminowało podporządkowanie się etosowi żołnierza. Ton wiersza jest podniosły i smutny, elegijny. Utwór składa się z pięciu strof i został napisany dziesięciozgłoskowcem. Po raz pierwszy opublikowano go w Paryżu w 1836 roku.
Emilia Plater urodziła się w 1806 roku w Wilnie. Do jej zainteresowań należała historia oraz literatura, doskonale jeździła konno i polowała. Była dobrze wykształcona, fascynowała ją postać Joanny d'Arc. Cechowała się odwagą i gotowością do poświęcenia życia ojczyźnie. Zapisała się w historii jako inicjatorka akcji partyzanckich na Litwie, gdzie w męskim przebraniu stanęła do walki u boku prostego ludu. Umarła w chwale prawdziwego bohatera 23 grudnia 1831 roku w Justianowie, opłakiwana przez tłumy.
W Śmierci Pułkownika Adama Mickiewicza najważniejszy jest motyw walczącej o niepodległość kobiety-żołnierza. Przedstawiony w utworze kres życia Emilii Plater to przykład idealizacji charakteryzującej epokę romantyzmu. Mickiewicz porównał śmierć Platerówny do śmierci Stefana Czarnieckiego, który również według legendy przed wydaniem ostatniego tchnienia poprosił o przyprowadzenie swojego wierzchowca i pożegnał się z nim. W utworze pojawia się także motyw śmierci i godnego umierania — nakreślony w wierszu obraz konania nawiązuje do średniowiecznego dzieła Pieśń o Rolandzie.
Wiersz stanowi lekturę obowiązkową dla klas 7–8 szkoły podstawowej. Zamieszczony na stronie Wolnych Lektur audiobook czyta Agnieszka Podsiadlik.
Audiobook nagrany w ramach projektu Czytamy, słuchając.
