Spis treści

Kobieta: 1
Koń: 1
Przywódca: 1
Religia: 1
Rycerz: 1
Śmierć bohaterska: 1
Żołnierz: 1

Adam MickiewiczŚmierć Pułkownika

Kobieta, Przywódca, Rycerz, Śmierć bohaterska, ŻołnierzW głuchéj puszczy, przed chatką leśnika,

Rota [1] strzelców stanęła zielona;

A u wrót stoi straż Pułkownika,

Tam w izdebce Pułkownik [2] ich kona.

Z wiosek zbiegły się tłumy wieśniacze:

Wódz to był wiélkiej mocy i sławy,

Kiedy po nim lud prosty tak płacze

I o zdrowie tak pyta ciekawy.

KońKazał konia Pułkownik kulbaczyć,

Konia w każdéj sławnego potrzebie;

Chce go jeszcze przed śmiercią obaczyć,

Kazał przywieść do izby — do siebie.

Kazał przynieść swój mundur strzelecki,

Swój kordelas i pas i ładunki;

Stary żołnierz, — on chce, jak Czarniecki,

Umierając, swe żegnać rynsztunki [3].

A gdy konia już z izby wywiedli,

ReligiaPotém do niéj wszedł ksiądz z Panem Bogiem;

I żołnierze od żalu pobledli,

A lud modlił się klęcząc przed progiem.

Nawet starzy Kościuszki żołnierze,

Tyle krwi swéj i cudzéj wylali,

Łzy ni jednéj — a teraz płakali,

I mówili z księżami [4] pacierze.

Z rannym świtem dzwoniono w kaplicy;

Już przed chatą nie było żołnierza,

Bo już Moskal był w téj okolicy.

Przyszedł lud widzieć zwłoki rycerza.

Na pastuszym tapczanie on leży —

W ręku krzyż, w głowach siodło i burka,

A u boku kordelas, dwururka.

Lecz ten wódz, choć w żołnierskiéj odzieży,

Jakie piękne dziewicze ma lica?

Jaką pierś? — Ach, to była dziewica,

To Litwinka, dziewica-bohater,

Wódz Powstańców — Emilija Plater!

Przypisy

[1]

rota — tu: oddział. [przypis edytorski]

[2]

Pułkownik — Pułkownikiem tym jest Emila hr. Platerówna (1806–1831), od dzieciństwa niemal marząca o odegraniu roli Joanny d'Arc. Umysłowo i fizycznie przygotowaną zastał ją listopad 1830 r. Na pierwsze hasło zapałem swym porywa mieszkańców Dusiat, organizuje z nich zastęp powstańców, stacza nieszczęśliwą (z powodu braku amunicji) walkę z Moskalami pod Jeziorasami, łączy się następnie z partią wolnych strzelców wilkomierskich, walczy z nadzwyczajnym męstwem w bitwie pod Prystawianami przy boku Potockiego. Gdy Chłapowski stanął na Litwie, zamianował ją kapitanem w 25. pułku liniowym; w tym charakterze bierze ona udział w zaciętych walkach pod Kownem i Szawlami. Kiedy zaś Chłapowski postanowił wycofać się do Prus, opuszcza go i usiłuje przedrzeć się do Warszawy; po dziesięciodniowym jednak marszu w chłodzie i głodzie, wyczerpana do cna z sił, została w chacie leśnika, skąd za staraniem krewniaka przeniesiona do dworu właściciela wsi, poczęła powoli przychodzić do sił. Na wieść o upadku Warszawy popadła w rozpacz; wielkie, gorące serce przestało bić, nie chcąc bić na grobie ojczyzny (J. Straszewicz, Emilie Plater. Sa Vie et sa Mort). [przypis redakcyjny]

[3]

chce, jak Czarniecki,/ Umierając, swe żegnać rynsztunki — Pomysł żegnania się z koniem, towarzyszem bojów, przejęty, zdaje się, z Niemcewicza dumy o Czarnieckim, w której poeta za Kochowskim wprowadził podobną wzruszającą scenę żegnania się wodza z ulubionym rumakiem. [przypis redakcyjny]

[4]

księżami — dziś popr.: księżmi. [przypis edytorski]

„Wódz to był wielkiej mocy i sławy…”. Mickiewiczowska Śmierć Pułkownika to jedno z najważniejszych dzieł lirycznych nawiązujących bezpośrednio do powstania listopadowego.

Obraz przedstawiony w wierszu dotyczy wydarzeń z 1831 roku w Litwie — w lesie, w chacie leśnika kona Pułkownik. Wydarzenie to wzbudza wielkie poruszenie wśród okolicznych mieszkańców, którzy przybywają do zagajnika i, modląc się, z uwagą śledzą rozwój wydarzeń. Z ich zachowania wynika, że darzyli umierającego żołnierza wyjątkowym szacunkiem. Opiekę nad chorym sprawują wojskowi, którzy dawniej byli podwładnymi Tadeusza Kościuszki. Konający żołnierz prosi o przyprowadzenie do izby swego konia, wiernego towarzysza na polu bitwy. Ostatnie chwile żywota pragnie spędzić w otoczeniu wojskowego rynsztunku — przedmiotów będących symbolami ideałów przyświecających mu w życiu. Pułkownik jest wyznawcą chrześcijaństwa — przyjmuje księdza i dostępuje ostatniego namaszczenia.

Podmiot liryczny obserwuje wydarzenia z boku, nie bierze w nich udziału. Utwór Adama Mickiewicza został skomponowany na zasadzie konceptu — o tym, że umierający pułkownik jest kobietą, dowiadujemy się w ostatniej zwrotce. Na końcowy efekt zaskoczenia czytelnika wpływają przede wszystkim określenia użyte przez autora do opisu głównej bohaterki: w początkowych fragmentach utworu nazywa ją między innymi wodzem i żołnierzem, a w ostatniej zwrotce zmienia sposób wypowiedzi, używając epitetów sfeminizowanych — Litwinka i dziewica. Wiersz Mickiewicza zaświadcza o znaczącej roli kobiet w zrywie narodowowyzwoleńczym 1830 roku.

Adam Mickiewicz poświęcił wiersz Śmierć Pułkownika Emilii Plater — polskiej hrabiance wychowanej w duchu patriotyzmu, uczestniczce powstania listopadowego. Autor tym samym składa hołd miłującej swój naród młodej dziewczynie, której życie zdeterminowało podporządkowanie się etosowi żołnierza. Ton wiersza jest podniosły i smutny, elegijny. Utwór składa się z pięciu strof i został napisany dziesięciozgłoskowcem. Po raz pierwszy opublikowano go w Paryżu w 1836 roku.

Emilia Plater urodziła się w 1806 roku w Wilnie. Do jej zainteresowań należała historia oraz literatura, doskonale jeździła konno i polowała. Była dobrze wykształcona, fascynowała ją postać Joanny d'Arc. Cechowała się odwagą i gotowością do poświęcenia życia ojczyźnie. Zapisała się w historii jako inicjatorka akcji partyzanckich na Litwie, gdzie w męskim przebraniu stanęła do walki u boku prostego ludu. Umarła w chwale prawdziwego bohatera 23 grudnia 1831 roku w Justianowie, opłakiwana przez tłumy.

W Śmierci Pułkownika Adama Mickiewicza najważniejszy jest motyw walczącej o niepodległość kobiety-żołnierza. Przedstawiony w utworze kres życia Emilii Plater to przykład idealizacji charakteryzującej epokę romantyzmu. Mickiewicz porównał śmierć Platerówny do śmierci Stefana Czarnieckiego, który również według legendy przed wydaniem ostatniego tchnienia poprosił o przyprowadzenie swojego wierzchowca i pożegnał się z nim. W utworze pojawia się także motyw śmierci i godnego umierania — nakreślony w wierszu obraz konania nawiązuje do średniowiecznego dzieła Pieśń o Rolandzie.

Wiersz stanowi lekturę obowiązkową dla klas 7–8 szkoły podstawowej. Zamieszczony na stronie Wolnych Lektur audiobook czyta Agnieszka Podsiadlik.