Manifest światopoglądowy w formie wiersza, do dziś zaskakujący czytelników aktualnością przesłania. Przeszłość, niezależnie od tego, jak wspaniała lub tragiczna, może stać się pułapką wysysającą energię, którą lepiej byłoby może ukierunkować na budowę przyszłości.
Daremne żale Adama Asnyka to wiersz z 1877 roku, pochodzący ze zbioru Album Pieśni. Jego tematem jest nieuchronność zachodzących z biegiem czasu zmian i relacja przeszłość-przyszłość. Adam Asnyk zawarł w tym krótkim utworze sedno ideologicznego sporu między pozytywistami, których reprezentuje, a ich poprzednikami – romantykami. Przeszłość, choćby najbardziej chwalebna lub najbardziej bolesna, nie jest niczym innym niż zamkniętym rozdziałem. Nadmierne skupianie się na niej hamuje postęp i rozwój. Daremne żale to wiersz o charakterze dyskursywnym, stanowiący rodzaj krytycznego dialogu między dwoma formacjami kulturowymi.
W Daremnych żalach Asnyka mamy do czynienia z tzw. liryką apelu — podmiot liryczny (który możemy w tym wypadku utożsamiać z autorem) prezentuje swoją filozofię i światopogląd, nawołując adresatów wiersza do podejmowania określonych wyborów. W pierwszej strofie utworu poeta używa zaimków osobowych i zwraca się bezpośrednio do czytelnika (w drugiej osobie liczby mnogiej: „wy”), co pozwala odczytywać jego słowa jako kierowane do całego pokolenia. Podmiot liryczny stoi na stanowisku, że nostalgia i żal za tym, co minione, są wprawdzie naturalne, ale wiodą w ślepą uliczkę. Nie jest bowiem możliwe ani wpłynięcie na to, co już się dokonało, ani zatrzymanie zmian i biegu historii: „Przeżytych kształtów żaden cud
Nie wróci do istnienia”. Trzeba zatem pogodzić się z przemijaniem i kierować się w stronę tego, co nadchodzi. Przyszłość niesie szansę na nowe otwarcie. Tego rodzaju refleksja historiozoficzna wielokrotnie pojawiała się w lirykach Adama Asnyka, dla którego „zmiana” była istotnym pojęciem — wątki te pojawiają się np. w utworze Do młodych oraz w cyklu Nad głębiami. Współczesne sobie pokolenie poeta widzi jako ogniwo łączące to, co minione, z tym, co nadejdzie. Jego obowiązkiem jest realizowanie własnych celów na drodze do doskonalenia ludzkości i budowania lepszej przyszłości. Nie oznacza to braku szacunku dla przeszłości, wręcz przeciwnie. Nie wolno jednak zatrzymywać się ani na rozpamiętywaniu porażek i strat, ani na celebracji dawnych zdobyczy i sukcesów, gdyż prowadzi to jedynie do stagnacji. Można ten pogląd odczytywać jako rozliczenie autora z klęską powstania styczniowego (ten zryw narodowy i jego porażka były ważnym tematem i przeżyciem pokoleniowym pozytywistów). Nawet jeśli nie da się z nią pogodzić, to trzeba mimo wszystko podążać dalej:
„trzeba z żywymi naprzód iść,
po życie sięgać nowe”
Starsza generacja powinna zatem zaufać młodym i pozwolić im na podążanie własnymi ścieżkami. Autor nie jest jednak bezkrytycznie, z zachwytem jedynie wpatrzony w przyszłość. Zmiana jest wprawdzie w światopoglądzie Adama Asnyka czymś naturalnym i koniecznym, ale nie oznacza to bynajmniej, że bezbolesnym i zawsze wiodącym ku lepszemu. Ostatecznie dopiero czas weryfikuje sens ludzkich działań. Dokonania każdego pokolenia zostaną ocenione przez następców.
Język wiersza, jak na manifest przystało, jest zrozumiały i komunikatywny. Utwór ma bardzo regularną budowę: składa się z czterech strof obejmujących po cztery wersy i jest wierszem jambicznym, gdzie wersy nieparzyste są ośmiozgłoskowe, a parzyste siedmiozgłoskowe. Konsekwencją takiej budowy jest silna rytmiczność. Występują rymy krzyżowe, męskie i żeńskie. Metaforyczny język i oszczędnie, lecz celnie zastosowane środki stylistyczne (epitety, personifikacje i wykrzyknienia) podkreślają wagę przekazywanych myśli.
Adam Asnyk dojrzewał jeszcze w epoce romantyzmu, część ważnych zdarzeń tamtego czasu było formującymi doświadczeniami także dla niego. Wpływy romantyczne można dostrzec w części jego dzieł, zwłaszcza w liryce erotycznej. Bywa nawet przez historyków literatury przyporządkowywany drugiemu pokoleniu romantyków, zaliczany do „epigonów romantyzmu”. Jednak światopogląd Adama Asnyka można uznać za zdecydowanie pozytywistyczny. Poeta urodził się w 1838 roku w Kaliszu. Debiutował w 1870 roku na łamach dziennika Kaliszanin, choć niektóre źródła mówią o debiucie pod pseudonimem, wcześniejszym o kilka lat. Jego wczesne liryki wyrażają kryzys światopoglądowy, duchowe wątpliwości i poszukiwania autora, a także rozliczenie z romantyzmem politycznym. Jednocześnie powstawały utwory przepełnione tęsknotą za „siłą ducha”, wolą odrodzenia „duszy współczesnej” i poddania się chrześcijańskim naukom. Około 1870 roku nastąpił w twórczości Asnyka zwrot w kierunku poszukiwania swojego indywidualnego stylu — powstały wówczas erotyki, liryka refleksyjna i utwory inspirowane motywami ludowymi. Z czasem poezja Asnyka ewoluowała w stronę epickości i refleksji intelektualnej. Miejsce lirycznego opisu ludzkich przeżyć zajął zobiektywizowany obraz świata. Za sprawą utworów takich jak cykl sonetów Nad głębiami (z lat 1883 i 1894) Adam Asnyk zyskał miano poety-filozofa. Cykl zawiera wykładnię światopoglądu autora, próbującego pogodzić idealizm z pozytywistycznym realizmem i scjentyzmem. Sonety mają charakter bardzo intelektualny i dyskursywny, cechuje je abstrakcyjne słownictwo i oszczędne stosowanie metafor. Stale powracają w nich wątki patriotyczne.
Daremne żale to przykład refleksyjnego, intelektualnego i zaangażowanego nurtu w twórczości poety. Zaprezentowany w nim światopogląd podzielali inni wybitni twórcy epoki (Bolesław Prus, Stefan Żeromski). Temat konieczności przemian i stosunku do przeszłości był obecny zarówno w literaturze pozytywistycznej, jak i późniejszej i pozostaje aktualny także dziś. Adam Asnyk nie poprzestawał na pisaniu o ideałach, lecz aktywnie wcielał je w życie — był zaangażowany w ruch narodowowyzwoleńczy oraz w działalność społeczną. Pracował jako publicysta i redaktor (wydawca krakowskiego dziennika „Reforma”), był radnym miejskim Krakowa, posłem do galicyjskiego Sejmu Krajowego, współzałożycielem Towarzystwa Szkoły Ludowej w Krakowie. A także zapalonym podróżnikiem i taternikiem, jednym z pierwszych członków Towarzystwa Tatrzańskiego.
Wybrane wiersze Adama Asnyka są lekturą szkolną w liceach i technikach. Wiersz Daremne żale Adama Asnyka dostępny jest jako e-book w formatach EPUB i MOBI oraz jako PDF, zaś audiobook czyta Piotr Głowacki.
