Przypisy

Cokolwiek się czołga na brzuchu — „To jest wąż”, Raszi do 11:42 [1]. W słowie גָּחוֹן (gachon): brzuch, litera waw jest powiększona i jest to środkowa litera w Torze, gdy zliczy się litery całej Tory, w tym miejscu przypadnie połowa Pięcioksięgu. [przypis tradycyjny]

com zdziałał — hebr. עָלַל (alal): postępować surowo, bezwzględnie lub igrać z kimś, dręczyć, zabawiać się kimś. „Zaigrałem sobie z nich, gdy dokonałem na nich wielkich aktów zemsty”, Rabeinu Bachja do 10:2. [przypis tradycyjny]

co nie ma płetw i łuski w wodzie — Raszi uczy, że jeśli ryba miała w wodzie łuski czy płetwy, nawet jeśli zgubiła je podczas wyciągania na ląd, jest dozwolona, zob. Raszi do 11:12 [1]. [przypis tradycyjny]

co opadło — hebr. פֶּרֶט (peret) odnosi się do pojedynczych gron, które spadły na ziemię podczas winobrania, zob. Raszi do 19:10 [2]. To również mogli zbierać ludzie ubodzy. [przypis tradycyjny]

co podniosłem rękę Moją — w znaczeniu: „podniosłem [rękę Moją], przysięgając na Mój Tron”, Raszi do 6:8. [przypis tradycyjny]

cuda, które podałem w rękę twoją — „Mowa tu o cudach [hebr. מֹפְתִים (moftim)], które w przyszłości Bóg włoży w ręce Mojżesza, celem dokonania ich w Micraim. […] Gdy będzie on rozmawiał z Faraonem, cuda już będą w rękach Mojżesza”, Raszi do 4:21. [przypis tradycyjny]

cudzoziemca — hebr. גֵּר (ger), tutaj w znaczeniu konwertyty na judaizm. Ibn Ezra zauważa, że do osiedleńców, hebr. תּוֹשָׁב גֵּר (ger toszaw), odnosi się werset 12:45, zob. Ibn Ezra do 12:49. Raszi uważa, że jest to powiedziane, „aby zrównać konwertytę na judaizm z urodzonym [jako Żyd], także w odniesieniu do pozostałych przykazań w Torze”, zob. Raszi do 12:49. [przypis tradycyjny]

Cudzoziemca nie uciskaj — Chizkuni komentuje, że w Wj 22:20 Tora zakazuje prześladowania cudzoziemca w codziennym życiu, tu zakazuje krzywdzenia go w sprawach sądowych, dlatego „że nie ma on obrońców i jest narażony na wywieranie na niego nacisku i oszukiwanie go w sądzie”, Chizkuni do 23:9 [1]. [przypis tradycyjny]

cudzoziemiec — Raszi twierdzi, że odnosi się to do גֵּר תּוֹשָׁב (ger toszaw), kogoś z obcego narodu, osiadłego pośród ludu Israela, zob. Raszi do 32:12 [4]. [przypis tradycyjny]

czaplą — hebr. חֲסִידָה (chasida): bocian. Słowo חֶסֶד (chesed) oznacza dobroć, życzliwość, łaskawość. „Dlaczego [ptak ten] nazywa się chasida? Bo okazuje życzliwość swoim towarzyszom jeśli chodzi o pożywienie”, Raszi do 11:19 [1]. [przypis tradycyjny]

czarami — hebr. עָנַן (anan): przepowiadać, wyznaczać pomyślne (a. niepomyślne) pory. „Gdy ktoś mówi: ten dzień jest pomyślny na rozpoczęcie pracy, a ta godzina jest pechowa, aby wyruszyć w drogę”, Raszi do 19:26 [3]. [przypis tradycyjny]

czarami swoimi — hebr. בְּלַהֲטֵיהֶ֖ם (belahatejhem). Ibn Ezra komentuje, że jest różnica pomiędzy czynem Mojżesza, kiedy to laska naprawdę zamieniła się w węża, a pomiędzy dziełem wróżbitów „którzy znali tajemnice praw natury”. Wskazuje, że słowo בְּלַהֲטֵיהֶן ma rdzeń, z którego wywodzi się także לַהַט (lahat) płonąć: była to tylko iluzja czyniona ogniem; zob. Ibn Ezra do 7:11.3. [przypis tradycyjny]

Czarownicy — „Dotyczy to zarówno czarownic jak i czarowników, ale Tora odnosi się do bardziej powszechego przypadku, ponieważ czarami częściej zajmują się kobiety”, Raszi do 22:17 [1]. „Powód, dla którego wspomniano o tym zaraz po [przepisie dotyczącym] dziewicy, jest taki, że ci którzy ulegają pożądliwości uciekają się do czarów aby zaspokoić swoje żądze”, Ibn Ezra do 22:17. Słowo מְכַשֵּׁפָה (mechaszefa), czarownica, magiczka, pochodzi od rdzenia כשף który oznacza czynić coś magicznie, czarować, zaklinać. Ramban wskazuje, że zakaz praktykowania magii wynika z przekonania, że czyny nadprzyrodzone są wyłączną domeną Boga, por. Ramban do Pwt 18:9. Majmonides prezentuje stanowisko racjonalistyczne: „[Czary i magia] są kłamstwem i fałszem. To nimi zwiedli dawni bałwochwalcy narody świata, aby szły ich drogą. Nie przystoi Israelowi, który jest mądry i rozumny, by dał się wciągnąć w te marności ani nawet pomyślał, że jest w nich jakakolwiek korzyść. Jak powiedziano: »Bo nie ma czarów przeciwko Jakubowi ani wróżbiarstwa przeciwko Izraelowi« (Lb 23:23)”, Rambam Hilchot Awoda Zara 11:16. [przypis tradycyjny]

czarowników — zdaniem Ibn Ezry czarownicy tylko pozornie umieli zmieniać prawa natury, zob. Ibn Ezra do 7:11.2. [przypis tradycyjny]

czasze — hebr. כַּף (kaf): łyżka, chochla. Raszi dopowiada, że były to dwa pojemniki [z płaskim dnem], do których wkładano kadzidło i umieszczano je na stole obok ułożonych tam chlebów, zob. Raszi do 25:29 [2]. [przypis tradycyjny]

Czego wołasz do Mnie — „To uczy, że Mojżesz stał modląc się, a Święty Błogosławiony powiedział mu: »Teraz nie jest czas na długie modlitwy! Israel jest w niebezpieczeństwie!«, Raszi do 14:15. [przypis tradycyjny]

czemu posłałeś mnie — „Mojżesz myślał, że od chwili, gdy przemówi do Faraona, ten ulży jarzmu Hebrajczyków, a tymczasem Faraon zwiększył im ciężar pracy […]. »Czemu posłałeś mnie?« Żeby pogorszyć los Israela? I nie znajduję odpowiedzi, jaką miałbym dać nadzorcom”, zob. Ibn Ezra do 5:22. [przypis tradycyjny]

Czemuście opuściły tego człowieka — „Rozpoznał, że jest to potomek Jakuba, bo [córki powiedziały mu, że] woda w studni podniosła się, gdy [Mojżesz] się do niej zbliżył”, zob. Raszi do 2:20. Wedle tradycji woda sama podnosiła się w studni, gdy zbliżał się do niej ktoś szczególny, tak było w przypadku Abrahama (zob. Raszi do Rdz 21:30) czy w przypadku Riwki (zob. Raszi do Rdz 29:10), bo nad studnią zatrzymał się sługa Abrahama, Eliezer, gdy wyruszył na poszukiwanie żony dla Icchaka, i właśnie u studni spotkał Riwkę. Także Jakub zatrzymał się przy studni w Charanie i spotkał tam swoją przyszłą żonę Rachelę. I w tym przypadku z rozmowy z córkami Jitro dowiedział się, że i dla Mojżesza woda uniosła się w studni, gdy poił z niej stado, a Midrasz Tanchuma (Szemot 22) mówi, że Jitro pojął, iż „ten człowiek pochodzi z rodu tych, którzy stanęli nad studnią, bo studnia zna swojego pana”. [przypis tradycyjny]

czerwieni — hebr. שְׁנִי תוֹלַעַת (szeni tolaat): czerwono barwiona wełna. „Pasmo wełny barwionej na czerwono”, Raszi do 14:4 [6]. [przypis tradycyjny]

czerwieni — hebr. שְׁנִי תוֹלַעַת (szeni tolaat): czerwono barwiona wełna. [przypis tradycyjny]

czerwieni, i hizopu — „Jaka jest na to rada, by został uleczony? Niech się uniży, porzucając dumę, niech będzie jak hizop i jak robak [hebr. תוֹלַעַת (tolaat) dosł. robak]”, Raszi do 14:4 [4]. [przypis tradycyjny]

człowieka, przez którego by się zanieczyścił — Raszi uczy: chodzi o człowieka zmarłego, minimalna wielkość zwłok, która powoduje nieczystość rytualną jest jak oliwka, zob. Raszi do 22:5 [2 i 3]. [przypis tradycyjny]

czterdzieści dni i czterdzieści nocy — wedle tradycyjnego poglądu czterdziestu dni potrzeba, aby ukształtował się płód w łonie, zob. Raszi do 7:4. W Torze liczba 40 dni łączy się z wydarzeniami, które niosą ze sobą dogłębną zmianę rzeczywistości: 40 dni przebywał Mojżesz na górze Synaj, 40 dni trwała podróż szpiegów wysłanych do Kanaanu. W religijnym roku żydowskim okres 40 dni od 1 dnia miesiąca elul do Jom Kipur uznaje się za właściwy do odbycia tszuwy, czyli pokuty, powrotu do właściwego postępowania i naprawy swojego zachowania przed Dniem Sądu. 40 dni potrzeba, aby dokonała się znacząca zmiana, łącząca się z pojęciem odnowy i nowego początku. [przypis tradycyjny]

czterysta trzydzieści lat — „Czterysta lat [liczone jest] od dnia narodzin Icchaka, a dodatkowe trzydzieści lat liczy się od dnia gdy wyszedł Abraham z ziemi swego narodzenia, z Ur Kasdim, i poszedł z ojcem do Charanu, jak jest napisane »doszli aż do Charanu i osiedli tam« (Rdz 11:31), Abraham mieszkał z ojcem w Charanie pięć lat i mając 75 lat udał się do ziemi Kanaan, a nie wrócił już do Charanu, i oto gdy narodził się Icchak upłynęło 30 lat od kiedy Abraham opuścił swoją ziemię, [a wyliczenia zaczyna się od Abrahama, bo to on] był najistotniejszy i jemu została dana ziemia Kanaan”, Ibn Ezra do 12:40. [przypis tradycyjny]

czystej — „Z oliwek uzyskuje się trzy kategorie oliwy, pierwsza określana jest jako זָךְ (zach): najczystsza”, Raszi do 24:2 [2]. [przypis tradycyjny]

czystych — „Wyklucza to ptaki nieczyste rytualnie. Ponieważ zaraza trądu przychodzi [jako kara] za obmowę, czyli rozpowiadanie słów, ptaki są wymagane do obrzędu oczyszczenia, gdyż one ćwierkając, nieustannie coś rozpowiadają”, Raszi do 14:4 [2]. [przypis tradycyjny]

da go zupełnie wyleczyć — „Pokryje koszty leczenia”, Raszi do 21:19 [4]. [przypis tradycyjny]

dała też — midrasz sugeruje, że słowo „też” oznacza tu włączenie również zwierząt w spożycie owocu i w następstwa tego czynu, zob. Raszi do 3:6. [przypis tradycyjny]

dał łaskę ludowi w oczach Micrejczyków i użyczyli im — Raszi komentuje, że Micrejczycy oddawali kosztowne rzeczy, nawet gdy Hebrajczycy nie prosili o nie, zob. Raszi do 12:36. [przypis tradycyjny]

daninę — hebr. תְּרוּמָה (truma): danina, ofiarowany dar, wkład. Raszi komentuje, że oznacza to „coś wydzielonego: oddzielcie dla Mnie z waszego majątku dobrowolny dar”, Raszi do 25:2 [2]. [przypis tradycyjny]

darmo — Bechor Szor komentuje: nie musi dawać swojemu panu żadnego wykupu, przeciwnie, to pan ma obowiązek obdarować niewolnika, gdy ten odchodzi, zob. Bechor Szor do 21:2 [3]. [przypis tradycyjny]

Da się wtedy ostrzyc — hebr. הִתְגַּלָּח (hithalach) dosł. ogoli się; ogoli ciało „wokół strupa”, Raszi do 13:33 [1]. [przypis tradycyjny]

dawszy jej wiano — „Przyzna jej należności ślubne, zgodnie z obowiązkiem męża wobec żony, czyli napisze jej kontrakt małżeński (ketubę) i poślubi ją”, Raszi do 22:15 [2]. [przypis tradycyjny]

da wtedy okup duszy swojej — „Zgodnie z opinią rabiego Jiszmala chodzi o okup wedle wartości poszkodowanego, zgodnie z opinią rabiego Akiwy chodzi o okup wedle wartości tego, kto wyrządził szkodę”, Raszi do 21:30 [2]. [przypis tradycyjny]

diadem — hebr. צִּיץ (cic). „Był to rodzaj złotej plakietki, szerokiej na dwa palce, otaczającej czoło [Arcykapłana] od ucha do ucha”, Raszi do 28:36 [1]. [przypis tradycyjny]

dla krwi oczyszczenia — „Nawet jeśli zobaczyła [wtedy u siebie] krew, jest [to krew] czysta rytualnie”, Raszi do 12:4 [2]. [przypis tradycyjny]

dla pamięci — „Aby Święty Błogosławiony widział [imiona] plemion [Israela] wypisane przed Nim i wspomniał na ich sprawiedliwość”, Raszi do 28:12 [1]. [przypis tradycyjny]

dla psa rzućcie je — Raszi komentuje, że można takie mięso dać również nie-Żydowi. Dlaczego jednak mowa jest o psie? „Święty Błogosławiony nie wstrzymuje nagrody dla żadnego Swego stworzenia. Ponieważ jest napisane: »ale na wszystkich synów Israela nie zaostrzy pies języka« (Wj 11:7), [czyli żaden pies nie szczekał na lud Isreala, wychodzący z Micraim], Święty Błogosławiony powiedział: dajcie [psu] nagrodę!”, Raszi do 22:30 [3]. [przypis tradycyjny]

dla synów też Aharona sprawisz — ubiór pozostałych kohenów obejmował tylko „te cztery elementy stroju i nie więcej: spodnią szatę, pas i mitrę, czyli rodzaj zawoju, oraz spodnie, o których mowa poniżej”, Raszi do 28:40 [1]. [przypis tradycyjny]

dla tego zachowałem cię — „Aby ci uświadomić, jak głupi byłeś, mówiąc: »nie znam Wiekuistego« (Wj 5:2)”, zob. Raszbam do 9:16. [przypis tradycyjny]

dla uzyskania sobie łaski zarzynajcie ją — „Od samego początku [ubój] ofiary ma by czyniony dla Mojego ukojenia, aby było to dla was korzystne, bo jeśli [podczas uboju] pomyślicie o czymś niewłaściwym [odnośnie do rytuału], to nie zostanie wam to uznane przede Mną [mówi Bóg]”, Raszi do 19:5 [2]. [przypis tradycyjny]

dnia pierwszego zgromadzenie uroczyste, a dnia siódmego zgromadzenie uroczyste — Ibn Ezra komentuje, że pierwszego dnia nastąpiło wyjście z Micraim, a siódmego dnia zatopienie Faraona i jego wojsk w morzu, zob. Ibn Ezra do 12:16. [przypis tradycyjny]

dnia siódmego odpoczywaj — „Nawet w siódmym roku [Roku Szabatowym] nie zaniechasz przestrzegania Szabatu, żebyś nie powiedział: skoro cały rok nazywa się szabatowy to nie trzeba świętować [co tydzień] Szabatu”, Raszi do 32:12 [1]. [przypis tradycyjny]

dnia siódmego — święto jest także pierwszego dnia por. Wj 12:16, zob. Ramban do 13:6. [przypis tradycyjny]

dobrowolna — hebr. נְדָבָה (nedawa): dobrowolna ofiara. Raszi wyjaśnia: gdy ktoś wskazał na zwierzę, i postanowił dać je na ofiarę, zob. Raszi do 22:18 [2]. [przypis tradycyjny]

dobrze wypieczoną — „Wypieczoną wielokrotnie; po sparzeniu wrzącą oliwą była pieczona w piecu i ponownie smażona na panwi”, Raszi do 6:14 [2]. [przypis tradycyjny]

do dwóch końców napierśnika, na skraju jego — „Do dwóch dolnych krańców [napierśnika] z prawej i z lewej strony”, zob. Raszi do 28:26 [1]. [przypis tradycyjny]

do dziedzictwa ojców swoich wróci — „[Powróci] do godności, jaką posiadali jego przodkowie i nie będzie pogardzany za to, [że był sługą]”, Raszi do 25:41 [2]. [przypis tradycyjny]

do fałszu — hebr. לַשָּׁוְא (laszaw): na marne, na próżno, na darmo. „[Dotyczy to] przysięgi składanej na marne, gdy ktoś przysięga, że oczywista rzecz jest czymś innym, np. o słupie z drewna, że jest ze złota”, zob. Raszi do 20:7. [przypis tradycyjny]

do kapłana przejdzie na własność — Raszi wyjaśnia, że w roku jubileuszowym ta ziemia nie wracała do majątku świątynnego w ręce skarbnika, z przeznaczeniem na remonty świątyni, ale była rozdzielana pomiędzy kohenów z tej zmiany, której służba przypadła w Jom Kipur w roku jubileuszowym, zob. Raszi do 27:21 [2]. [przypis tradycyjny]

do miejsca swojego powróci w pokoju — czyli do swoich namiotów, bo „zwaśnieni ludzie stali przed [Mojżeszem w kolejce], ale niekiedy nie zdążyli przedstawić mu swoich spraw do rozstrzygnięcia i gdy wracali do swoich namiotów, niezgoda między nimi się nasilała”, Ibn Ezra do 18:23. [przypis tradycyjny]

domowi Jakuba — to oznacza: „do kobiet, do nich przemówisz w łagodny sposób (…)”, Raszi do 19:3. [przypis tradycyjny]

donice swoje — hebr. מִשְׁאֲרֹתָם (misz-arotam): ich dzieże lub misy do wyrabiania ciasta; ponieważ słowo to zawiera rdzeń שָׁאַר (szaar) resztka, pozostałość może to być także rozumiane w odniesieniu do resztek macy i gorzkich ziół, które zostały po wieczerzy, zob. Raszi do 12:34. [przypis tradycyjny]

do niego, do kapłana ma należeć — Ibn Ezra wyjaśnia: to dwukrotnie podkreślenie oznacza, że skóra nie mogła być dana innemu kohenowi, zob. Ibn Ezra do 7:8 [2]. [przypis tradycyjny]

do niego należeć będzie — „Można by pomyśleć, że wyłącznie do niego, ale [następny] werset mówi »do wszystkich synów Aharona«, może więc do wszystkich? Ale jest napisane »do kapłana, który ją przynosi«, jak to [pogodzić]? [Przypadała ona] rodzinie kohenów (beit aw), pracującej w dniu składania tej ofiary”, Raszi do 7:9 [1]. Mojżesz podzielił ród kohenów na 8 wart (miszmeret), z czasem zostali oni podzieleni na 24 warty. W czasach istnienia Świątyni, każda taka grupa udawała się do Jerozolimy i sprawowała służbę świątynną przez tydzień, od Szabatu do Szabatu. A każda warta podzielona była na 7 rodzin (beit aw) dosł. dom ojca. Rodziny służyły w poszczególne dni tygodnia. Warty zmieniały się w Szabat, odchodząca grupa składała ofiarę poranną i dodatkową, przybywająca grupa składała ofiarę przedwieczorną i układała na stole nowo wypieczone chleby, które były dzielone pomiędzy odchodzących i przychodzących kohenów. W czasie Świąt Pielgrzymich wszystkie warty pracowały razem. [przypis tradycyjny]

donieśli to Mojżeszowi — „Bali się zostawić to do następnego dnia, [pomni tego], jak Możesz rozgniewał się na tych, co zostawili [mannę]”, Bechor Szor do 16:22. [przypis tradycyjny]

doniósł Mojżesz słowa ludu Wiekuistemu — „Nazajutrz czyli czwartego dnia miesiąca [siwan]”. Taką odpowiedź ludu zaniósł Mojżesz Bogu: „słyszałem od nich, że pragną usłyszeć [słowa przymierza] od Ciebie, bo nie jest porównywalne gdy słyszy się coś z ust posłańca z tym, gdy słyszy się słowa z ust Króla, [powiedzieli]: naszym pragnieniem jest zobaczyć naszego Króla!”, Raszi do 19:9. [przypis tradycyjny]

Dopókiż będziecie się wzdragali przestrzegać przykazań i nauk Moich — Bóg zwrócił się do Mojżesza: „wina za nieprzestrzeganie spoczywa na was wszystkich, bo chociaż ty sam nie wyszedłeś z nimi zbierać, ale przyczyniłeś się do tego, że wyszli, gdyż nie uczyłeś ich praw i zagadnień Szabatu, tylko powiedziałeś im: sześć dni będzie zbierać, a nie siedem dni, więc zlekceważyli to, co mówiłeś […] nie nauczyłeś ich Moich praw, że zbieranie manny należy do zakazanych [w Szabat] czynności”, Sforno do 16:28. [przypis tradycyjny]

doprowadził go Aharon do wyuzdania — „[Aharon] ujawnił, że nie ma pośród nich ludzi sprawiedliwych, bo gdyby byli tam sprawiedliwi, to pomogliby mu, kiedy lud się zgromadził wokół niego i Aharon w ogóle nie zrobiłby cielca”, Sforno do 32:25 [2]. [przypis tradycyjny]

do Przybytku zboru — czyli „do Miszkanu, a w przypadku Świątyni Jerozolimskiej do Heichalu [głównego budynku świątynnego]”, Raszi do 4:5 [1]. [przypis tradycyjny]

dopuściłbym zarazę trądu na któryś dom — „Była to dla nich zapowiedź, że przyjdą na nich plagi. Ponieważ jednak przez całe czterdzieści lat, gdy Israel był na pustyni, Amoraici ukrywali w ścianach swoich domów skarby ze złota, gdy [synowie Israela] musieli zburzyć domy z powodu plagi, odnajdowali te [skarby]”, Raszi do 14:34 [1]. [przypis tradycyjny]

dopuścił się przeniewierstwa przed Wiekuistym — „Powiedział rabi Akiwa: co oznaczają słowa »dopuścił się przeniewierstwa przed Wiekuistym«? Każdy kto pożycza pieniądze czy zaciąga pożyczkę albo prowadzi interesy, robi to wyłącznie przy świadkach i z dokumentem, dlatego gdy temu zaprzecza, podważa świadków lub dokument, ale kiedy składa coś u bliźniego na przechowanie, nie chce, by ktokolwiek o tym wiedział za wyjątkiem Pośrednika pomiędzy nimi [czyli Boga], dlatego gdy temu zaprzecza, podważa tego Pośrednika”, Raszi do 5:21 [1]. [przypis tradycyjny]

do roku dziewiątego — „Aż do święta Sukot w roku dziewiątym, bo to jest czas, gdy plon roku ósmego znoszony jest do spichlerzy”, Raszi do 25:22 [1]. [przypis tradycyjny]

do roku jubileuszowego — „Bo ostatecznie [nie-Żyd] nabył nie jego samego, ale jego pracę aż do roku jubileuszowego, bo wtedy wychodzi on na wolność […] i mowa tu o nie-Żydzie, który pozostaje pod władzą [Żydów], niemniej jednak nie wolno go oszukiwać, bo byłoby to zbezczeszczeniem Imienia Bożego. Ale gdy przyjdzie po wykupienie, niech dokładnie obliczy [kwotę]. Zgodnie z kwotą za każdy rok, niech nie-Żyd odliczy od pieniędzy [wykupu]: jeśli od [czasu] gdy się sprzedał do roku jubileuszu było dwadzieścia lat, a kupił go za dwadzieścia mane, wychodzi na to, że nie-Żyd kupił roczną pracę za jeden mane. Jeśli [niewolnik] pozostał u niego przez pięć lat i [teraz] przyjdzie po wykupienie, powinien odliczyć pięć mane, a niewolnik powinien mu dać piętnaście mane”, Raszi do 25:50 [1]. [przypis tradycyjny]

dotąd — hebr. עַד כֹּה (ad ko) dosł. aż do tak, aż do tutaj. Od słowa ko: tak, zaczyna się zapowiedź uśmiercenia pierworodnych (Wj 11:4 „Tak rzecze Wiekuisty, około północy…”). Midrasz wyjaśnia, że Bóg mówi tu do Faraona: nie usłuchasz Mnie, aż usłyszysz zdanie, które zacznę od słowa ko, zob. Raszi do 7:16. [przypis tradycyjny]

dotknęła nóg jego — nóg Mojżesza, zob. Raszi do 4:25. [przypis tradycyjny]

dotrwały — hebr. אֱמוּנָה (emuna): wiara, ufność. „Ręce Mojżesza były wierne: wyciągnięte ku Niebu w modlitwie ufnej i wytrwałej”, Raszi do 17:12. [przypis tradycyjny]

do trzeciego i czwartego pokolenia! — „Wynika z tego, że miara nagrody jest większa od miary kary w proporcji jeden do pięciuset, bo w przypadku nagrody napisane jest, że »przechowuje miłość dla tysięcy« [pokoleń]”, Raszi do 34:7 [6]. [przypis tradycyjny]

do wejścia Przybytku zboru niechaj go sprowadzi — Raszi komentuje, że kto chciał złożyć ofiarę, musiał ją przynieść sam aż do wejścia na podwórze Przybytku i tam przekazać kohenom, zob. Raszi do 1:3 [2]. „Nie mógł powiedzieć do kohena: weź zwierzę, które mam w domu i złóż je na ofiarę, bo nie jest to wyraz szacunku wobec Nieba, ale osobiście musiał się zająć dostarczaniem [zwierzęcia]”, Tur do 1:3 [1].

Tur rabi Jaakow ben Aszer (1271–1340), znany także jako Baal Haturim, rabin i czołowy autorytet prawa żydowskiego, autor kodeksu prawa żydowskiego Arbaa Turim „Cztery Rzędy”, od tytułu tej księgi pochodzi jego przydomek.

[przypis tradycyjny]

do Wiekuistego należą — „Bóg jest ich Właściclelem i to z Jego stołu przykazał ci [pobrać to], iść i spożyć w Jerozolimie, (por. Pwt 14:23)”, Raszi do 27:30 [4]. [przypis tradycyjny]

do żadnych osób zmarłych nie przystąpi — Raszi uczy, że Najwyższy Kohen nie mógł przebywać w namiocie czy w domu, gdzie znajdowało się ciało zmarłego lub choćby fragmenty ciała, zob. Raszi do 21:11 [1, 2]. [przypis tradycyjny]

do zabawy — Raszi komentuje, że w znaczeniu tego słowa kryje się także rozwiązłość seksualna, zob. Raszi do 32:6 [2]. [przypis tradycyjny]

do zdobycia wglądu — hebr. לְהַשְׂכִּיל (lehaskil) pochodzi od rdzenia שֶׂכֶל (sechel) oznaczającego 'inteligencję, umysł, pojmowanie, rozumienie'; lehaskil można tłumaczyć jako: 'rozważać, zwracać uwagę, skłaniać do rozważenia/do wglądu', u Cylkowa 'do oglądania'. «Tak powiedział jej [wąż: będziecie] »znający dobro i zło«», zob. Raszi do 3:6. [przypis tradycyjny]

do ziemi Kanaanejczyka — „Chociaż wymieniono tu tylko pięć ludów, ale odnosi się to do wszystkich siedmiu, bo wszyscy oni określani są jako Kanaanejczycy”, Raszi do 13:5. [przypis tradycyjny]

drążki jej do pierścieni — Raszi zauważa, że drążki były włożone w cztery pierścienie, które były u kraty (por. 27:4), zob. Raszi do 27:1 [1]. [przypis tradycyjny]

dręczyć będziecie dusze wasze — Chizkuni wyjaśnia, że ciało jest domem duszy i to ciało ma być dręczone poprzez post: powstrzymywanie się od jedzenia i picia przez cały Jom Kipur, zob. Chizkuni do 16:29 [1]. [przypis tradycyjny]

dręczyć będziecie dusze wasze — „poprzez [całodobowy] post”, Ibn Ezra do 16:31 [2]. [przypis tradycyjny]

drogą trzech dni — podróż zajmująca trzy dni marszu. „Gdyby powiedzieli mu, że chcą opuścić kraj na dobre, to [Micrejczycy] nie byliby chętni pożyczyć im swoich złotych i srebrnych przedmiotów (por. Wj 3:22)”, zob. Tur do 5:3. [przypis tradycyjny]

drzewa cedrowego — „Ponieważ zaraza trądu przychodzi [jako kara] za wyniosłość, [a cedr jest wzniosłym drzewem]”, Raszi do 14:4 [3]. [przypis tradycyjny]

drzewa cyprysowego — hebr. עֲצֵי גֹפֶר (acei gofer). Niektórzy odczytują to jako nazwę własną, zob.Raszi i Ibn Ezra do 6:14. [przypis tradycyjny]

drzewo akacjowe — hebr. עֲצֵי שִׁטִּים (acei szitim): drzewo akacjowe. „Skąd wzięli drzewo akacjowe na pustyni? Rabi Tanchuma wyjaśnia: dzięki świętej inspiracji nasz Praojciec Jakub przewidział, że w przyszłości Israel będzie budował Przybytek na pustyni, sprowadził więc drzewa do Micraim, zasadził je tam i nakazał swoim potomkom, by zabrali je ze sobą, gdy będą opuszczali Micraim”, Raszi do 25:5 [3]. „Na pustyni były lasy, gdzie rosły te drzewa […] było to drewno lekkie, gładkie, o ładnym wyglądzie”, Chizkuni do 25:5 [1]. [przypis tradycyjny]

drzewo polne — „Mowa tu o dzikich, nieowocujących drzewach, w przyszłości nawet i one wydadzą owoce”, Raszi do 26:4 [2]. [przypis tradycyjny]

Drzewo Poznania dobrego i złego — עֵץ הַדַּעַת טוֹב וָרָע (ec hadaat tow wara): 'drzewo poznania dobrego i złego'. W Talmudzie (Berachot 40a) mędrcy dyskutują, czy była to winorośl, figa czy może nawet pszenica, a midrasz (Bereszit Raba 15:7) sugeruje, że mógł to być także etrog (rodzaj owocu cytrusowego). Poznanie dobra i zła może być interpretowane jako umiejętność rozróżniania pomiędzy dobrem i złem, czyli wolna wola. Niektórzy odczytują to jako pożądanie seksualne, ale Ramban uczy, że takie wyjaśnienie nie wydaje się prawidłowe, gdyż nawet wąż mówił, że po spożyciu „staniecie się jak Bóg” i «po spożyciu owocu człowiek miał wolny wybór i z własnej woli mógł czynić zło lub dobro, czy to wobec siebie czy wobec innych istot, i to jest owa Boska cecha, ale jest ona także niedobra dla człowieka, ponieważ ma on teraz jecer (skłonność do zła) i pożądanie», zob. Ramban do 2:11. [przypis tradycyjny]

Drzewo Życia — עֵץ הַחַיִּים (ec hachajim): 'drzewo życia'. Termin „Drzewo życia” stał się metaforą Tory, por. np. Ks. Przysłów 3:18. W żydowskiej tradycji mistycznej „drzewo życia” odnosi się do diagramu ilustrującego dziesięć boskich emanacji (Sefirot), jest to także tytuł ważnego dzieła żydowskiego mistycyzmu autorstwa rabina Chajima Witala (1542–1620). [przypis tradycyjny]

duch Mój — «Mój Duch nie będzie, rozdrażniony, walczył ze sobą z powodu człowieka», zob. Raszi do 6:3. Hebr. יָדוֹן (jadon): 'walczyć' od rdzenia דִין (din): 'osądzać'. Słowa z tym rdzeniem w znaczeniu 'walki, zmagania się' pojawiają się w formie מָדוֹן (madon) np. w Ks. Psalmów 80:7, Ks. Przysłów 15:18, Ks. Jeremiasza 15:10 czy jako לָדִין (ladin) w Ks. Koheleta 6:10. [przypis tradycyjny]

dusza ciała we krwi jest — hebr. נֶפֶשׁ (nefesz) oznacza zarówno dusza jak i życie, siła żywotna. Życie „każdego stworzenia zależne jest od krwi i dlatego dałem ją [mówi Bóg] na ołtarz na odkupienie za życie człowieka, niech przyjdzie życie i odkupi za życie”, Raszi do 17:11 [1]. [przypis tradycyjny]

dwa bale zrobisz na węgły Przybytku — Raszi dodaje, że z tyłu Przybytku było sześć desek oraz dwie deski w narożnikach, wszystkie osiem stało w jednym rzędzie, te dwie narożne były po to, aby zasłonić szerokość północnej i południowej ściany i aby od zewnątrz ściana była równa, zob. Raszi do 26:23 [1]. [przypis tradycyjny]

dwaj Ibrejczycy — byli to Datan i Abiram, ci, którzy, wedle tradycji, mimo zakazu pozostawili sobie do rana mannę w swoich naczyniach (por. Wj 16:20), zob. Raszi do 2:13. [przypis tradycyjny]

dwanaście źródeł wody — „Wedle dwunastu pokoleń Israela”, Raszi do 15:27. [przypis tradycyjny]

dwie tablice świadectwa — prawo było „spisane na dwóch tablicach, ażeby były dla nas jak dwaj świadkowie”, Bechor Szor do 31:18 [2]. Według żydowskiego prawa, dla ważności świadectwa w sądzie, wymagane jest zeznanie dwóch świadków, którzy jednocześnie widzieli zdarzenie. [przypis tradycyjny]

dwie żony — ludzie z pokolenia potopu mieli zwyczaj brać sobie dwie żony. Zadaniem jednej było rodzenie dzieci: tu była to Ada, drugiej zaś podawano środek powodujący bezpłodność i tę żonę mąż przeznaczał sobie do cielesnych przyjemności: tu była to Cylla (ona jednak również później urodziła dzieci), zob. Raszi do 4:19. [przypis tradycyjny]

dwudziestego siódmego — midrasz uczy, że potop trwał przez cały rok słoneczny (365 dni), zob. Raszi do 8:14. [przypis tradycyjny]

dzbany — hebr. קָשָׂה (kasa): rodzaj naczynia. Raszi opisuje je jako przepołowione wzdłuż rurki, wykonane ze złota, które były ułożone ponad każdym chlebem, tak by [każdy] bochenek powyżej spoczywał na tych rurkach [a nie na bochenku poniżej]. Oddzielały one chleby między sobą, tak by między bochenkami przepływało powietrze, aby chleby nie spleśniały, zob. Raszi do 25:29 [3]. [przypis tradycyjny]

dzieci — Ibn Ezra dodaje, że odnosi się do osób poniżej dwudziestego roku życia, zob. Ibn Ezra do 12:37. [przypis tradycyjny]

dzieci nie miała — Raszi komentuje: jak długo żyły dzieci z tego związku, kobieta nie mogła jeść ze świętych darów w domu jej ojca, zob. Raszi do 22:13 [3]. [przypis tradycyjny]

dzień i noc — «Z tego płynie wniosek, że [dzień i noc] ustały przez wszystkie dni potopu, gdy nie funkcjonował system planetarny i nie można było rozpoznać różnicy pomiędzy dniem a nocą», zob. Raszi do 8:22. [przypis tradycyjny]

dzień obrachunku Mojego — hebr. יוֹם פָּקְדִי (jom pokdi): dzień sądu, dzień rozliczenia [grzechów]. Ibn Ezra zauważa, że chodzi tutaj o pierwszy dzień roku, por. Ibn Ezra do 32:34. W tradycji żydowskiej co roku Bóg rozlicza ludzi z grzechów w dniu Rosz Haszana (hebr. רֹאשׁ הַשָּׁנָה, dosł. głowa roku, nowy rok) i zapisuje ich losy na kolejny rok. [przypis tradycyjny]

dzień przebaczenia — hebr. יוֹם הַכִּפֻּרִים (jom hakipurim) czyli Jom Kipur, Dzień Pojednania. „[Dzień ten] przynosi odpokutowanie dla tych, co dokonują skruchy (tszuwa) lecz nie przynosi pojednania dla tych, co skruchy nie czynią”, Raszi do 23:27 [1]. [przypis tradycyjny]

dzień trzeci — „To był szósty dzień miesiąca [siwan], bo piątego dnia Mojżesz zbudował ołtarz u stóp góry i postawił dwanaście słupów, a całe to wydarzenie opisane jest dalej (por. Wj 24:4)”, Raszi do 19:11. [przypis tradycyjny]

Dziesięć łokci długość bala — „Co uczy, że wysokość Przybytku wynosiła dziesięć łokci”, Raszi do 26:16 [1]. [przypis tradycyjny]