Przypisy

mądrością — hebr. חָכְמָה (chochma): mądrość. To jest „to, co człowiek słyszy od innych i uczy się”, Raszi do 31:3 [1]. [przypis tradycyjny]

mające rozdwojone kopyta — „Oznacza to wszystkie zwierzęta opisane jako posiadające kopyta”, Ibn Ezra do 11:3 [1]. [przypis tradycyjny]

mannę jadali aż do przybycia swego do granic ziemi Kanaan — „Gdy przekroczyli Jordan, jedli już zboże, które tam zastali, dlatego konieczne było zaznaczenie, że mannę jedli aż przybyli do granic ziemi Kanaan, bo manna towarzyszyła im, aż doszli do Gilgal, co jest na skraju ziemi Kanaan i dopiero gdy mieli już nowe ziarno, wtedy mana przestała spadać”, Ibn Ezra do 16:35. [przypis tradycyjny]

mędrców — „czyli astrologów”, Ibn Ezra do 7:11.1. [przypis tradycyjny]

mężczyznę i kobietę — midrasz uczy, że początkowo Bóg stworzył człowieka z dwoma obliczami, a następnie rozdzielił na dwie osoby. Innym wyjaśnieniem słów Tory jest, że chodzi o podkreślenie, że oboje zostali stworzeni szóstego dnia, a dopiero w następnym rozdziale opisane to jest szczegółowo, zob. Raszi do 1:27. [przypis tradycyjny]

mężów dzielnych — „Bogatych, takich którzy nie muszą schlebiać ani okazywać stronniczości”, Raszi do 18:21. [przypis tradycyjny]

mężów prawdy — „Budzących zaufanie, którzy zasługują na to, aby można było polegać na ich słowach, dzięki temu ich orzeczenia będą uznawane”, Raszi do 18:21. [przypis tradycyjny]

mężów — Raszi komentuje, że chodzi to mężczyzn powyżej dwudziestego roku życia, zob. Raszi do 12:37. [przypis tradycyjny]

[menstruacyjnego] oddzielenia — czyli menstruacji. Hebr. נִדָּה (nida): kobieta w czasie jej okresu, menstruacji, dosłownie oznacza to: oddzielenie, wygnanie, usunięcie; „w znaczeniu odłączenia, oddalenia od męża”, Raszbam do 12:2 [4]. U Cylkowa: dni wydzielania słabości; nie ma tu mowy o wydzielaniu, a o oddzielaniu kobiety od jej męża. [przypis tradycyjny]

mgły — hebr. עֲרָפֶל (arafel): gęsta ciemność, chmura. Mojżesz wszedł do środka, „wkraczając w trzy bariery: ciemność, obłok i mgłę, jak jest napisane w Pwt 4:11 »góra płonęła ogniem do samego nieba, w ciemnościach, chmurach i mgle«. Owa mgła (arafel), to obłok, o którym Bóg mówi do Mojżesza »Oto Ja przyjdę do ciebie w gęstym obłoku« (Wj 19:9)”, Raszi do 20:18. [przypis tradycyjny]

miałkiego — Raszi uczy, że kadzidło zawsze było zmielone drobno, ale w przeddzień Jom Kipur ponownie umieszczano je w moździerzu, aby rozdrobnić je na jak najdelikatniejszy proszek, zob. Raszi do 16:12 [3]. [przypis tradycyjny]

miał siedem córek — „Jitro był naczelnym kapłanem Midjanu ale nie miał synów, którzy paśliby jego trzodę”. Wedle innego wyjaśnienia: ponieważ [Jitro] porzucił bałwochwalstwo, współplemieńcy go wygnali. Nie mógł znaleźć pasterza, dlatego jego córki musiały się zająć wypasem stad ojca”, zob. Chizkuni do 2:16 [przypis tradycyjny]

miasta na zapasy dla Faraona: Pitom i Raamses — „Początkowo [miasta te] nie były zdatne do tego celu, lecz wzmocnili je i ufortyfikowali, by stały się magazynami”, zob. Raszi do 1:11. [przypis tradycyjny]

Miasta też Lewitów — „Odnosi się to [tylko] do czterdziestu ośmiu miast, które były dane Lewitom (por. Lb 35:6–7)”, Raszi do 25:32 [1]. „Nawet gdy były to [domy w miastach lewickich] otoczonych murem, nie mogły być sprzedane na zawsze, ponieważ [Lewici] nie mieli innego dziedzictwa [w Ziemi] oprócz tych miast i działek otaczających te [miasta]”, Chizkuni do 25:32 [1]. [przypis tradycyjny]

Micrejczyka — hebr. אִישׁ מִצְרִי (isz micri): człowiek egipski, jakiś Micrejczyk. „Był to jeden z nadzorców postawionych nad strażnikami Israela, zrywał ich wraz z pianiem koguta, by udawali się do pracy”, zob. Raszi do 2:11. [przypis tradycyjny]

między Bogiem a każdym jestestwem żyjącym — «Pomiędzy Boską cechą Surowego Sądu a wami», zob. Raszi do 9:16. [przypis tradycyjny]

między synów Israelskich — „Co uczy, że zrobił on konwersję na judaizm”, Raszi do 24:10 [3]. [przypis tradycyjny]

Mięsa ich nie jadajcie — Raszi zadaje pytanie: skoro Tora wymienia jedynie te nieczyste zwierzęta, skąd wiadomo, że zakazane są i pozostałe ze zwierząt nieczystych, które nie mają żadnej z tych cech zdatności? Z wnioskowania kal wachomer (a fortiori): skoro zakazane są te zwierzęta, które mają tylko niektóre z cech zdatności, to tym bardziej takie, które nie mają żadnych takich oznak, zob. Raszi do 11:8 [1]. [przypis tradycyjny]

mięsa rozszarpanego w polu nie jadajcie — „To samo dotyczy rozszarpanego i w domu, ale Tora mówi o tym, co występuje najczęściej, bo zazwyczaj [rozszarpanie zwierzęcia] zdarza się na polu”, Raszi do 22:30 [2]. Hebr. טְרֵפָה (trefa): rozszarpane oznacza także mięso zwierzęcia zabitego niezgodnie z wymogami rytualnego uboju, stąd pochodzi słowo trefny. [przypis tradycyjny]

mięso na pożywienie — „Ale nie do nasycenia się. Tora uczy tu dobrych obyczajów, że mięsa nie należy jeść do syta. Co ujrzał [Wszechmogący], że chleb spuścił im rano, a mięso wieczorem? To dlatego że o chleb prosili słusznie, bo człowiek nie może żyć bez chleba, ale o mięso prosili niesłusznie, jako że mieli wiele zwierząt [w stadach], a ponadto mogli przeżyć i bez mięsa, dlatego dał im [mięso] w niewygodnym dla nich czasie, bo było to niewłaściwe [żądanie]”, Raszi do 16:8. W tradycji żydowskiej jedzenie mięsa jest dopuszczalne, ale nie zalecane, por. Pwt 12:20. Jeżeli człowiek nie odczuwa ogromnego głodu mięsa, powinien się powstrzymać od jego spożywania. „Tora nauczyła [nas] zasad właściwego postępowania: człowiek nie powinien jeść mięsa inaczej, niż z pragnienia”, Chulin 84a:19. [przypis tradycyjny]

miecz nie przejdzie po ziemi waszej — „Nie trzeba mówić, że nie wejdą, by toczyć wojnę, ale nawet nie przejdą przez waszą ziemię [idąc] z kraju do kraju”, Raszi do 26:6 [2]. [przypis tradycyjny]

miednicę — hebr. כִּיּוֹר (kijor): misa, kocioł, miednica. „Był to rodzaj wielkiego kotła z otworami, z których wypływała woda”, Raszi do 30:18 [1]. Kijor było to miedziane naczynie, przechowywano w nim wodę, której koheni używali do uświęcania, czyli obmywania rąk i stóp, zanim przystąpili do wykonywania swoich obowiązków związanych ze służbą świątynną. [przypis tradycyjny]

miejsca strupa wszakże nie ostrzyże — „Zostawiał dwa [rzędy] włosów dookoła strupa, aby było widoczne, czy [zakażenie] się rozprzestrzeni, bo jeśli się rozprzestrzeni, przejdzie poza włosy i wyjdzie na ogolone miejsce”, Raszi do 13:33 [2]. [przypis tradycyjny]

miejsce, na którym stoisz, ziemią jest świętą — określenie święty odnosi się do miejsca nie do ziemi, co można wyczytać ze zgodności rodzajów gramatycznych, zob. Raszi do 3:5. [przypis tradycyjny]

mierze — „Oznacza to miarę powierzchni gruntu”, Raszi do 19:35 [2]. [przypis tradycyjny]

miesiąca drugiego — nazwy miesięcy pochodzą z późniejszego okresu, z czasów po niewoli babilońskiej, zaś Tora używa dla miesięcy tylko numeracji, począwszy od miesiąca wiosennego (nazwanego później nisan). W Talmudzie istnieje spór, czy w tym wersecie mowa jest o miesiącu cheszwan (zwanym inaczej marcheszwan), czy o miesiącu ijar, zob. Raszi do 7:11. [przypis tradycyjny]

miesiąca kłosów — Raszi wyjaśnia: miesiąc gdy zboże znajduje się we wczesnej fazie dojrzewania, zob. Raszi do 34:18 [1]. [przypis tradycyjny]

Miesiąc ten, będzie wam początkiem miesięcy — „To było pierwsze przykazanie, które Święty Błogosławiony nakazał ludowi Israela poprzez Mojżesza”, Ramban do 12:2. [przypis tradycyjny]

Miesiąc ten — „[Bóg] wskazał [Mojżeszowi] księżyc w chwili, gdy ten wchodzi w pierwszą fazę po nowiu, i powiedział: gdy księżyc będzie się odnawiał będzie to dla was [znak] początku miesiąca [hebr. רֹאשׁ חֹדֶשׁ (rosz chodesz): początek miesiąca, dosł. głowa miesiąca]. Ale werset ma też znaczenie dosłowne, bo o miesiącu nisan powiedział mu: »to będzie pierwszy w porządku liczenia miesięcy, ijar będzie zwany drugim, siwan trzecim itd.«”, zob. Raszi do 12:2. [przypis tradycyjny]

miesiącu kłosów — hebr. אָבִיב (awiw): dosł. młody kłos jęczmienia, ale także wiosna, czas kiedy jęczmień dojrzewa. W Pięcioksięgu słowo awiw używane jest jako nazwa pierwszego miesiąca roku. Od czasów Ks. Estery (ok. r. 538 p.w.e.) pierwszy miesiąc nazywany jest nisan, a słowo awiw oznacza cały sezon wiosenny (miesiące nisan, ijar i siwan). Sforno i Rabeinu Bachja podkreślają, że kalendarz należy obliczać w taki sposób, aby zawsze obchodzić święto Pesach na wiosnę, po równonocy, w czasie żniw jęczmienia [na Bliskim Wschodzie)], zob. Sforno do 13:4 i Rabeinu Bachja do 13:4. [przypis tradycyjny]

miłuj bliźniego twego jako samego siebie — „Powiedział rabi Akiwa: to jest wielka zasada Tory”, Raszi do 19:18 [2]. „[Człowiek] ma kochać dobro na rzecz swojego bliźniego, tak jak kocha [to co dobre] dla siebie samego”, Ibn Ezra do 19:18 [2]. [przypis tradycyjny]

miodu — „Każdy słodki sok z owoców zwany jest miodem”, Raszi do 2:11 [1]. [przypis tradycyjny]

Mirjam, prorokini, siostra Ahrona — „Kiedy [Mirjam] prorokowała? Gdy była siostrą Ahrona, zanim urodził się Mojżesz, powiedziała: w przyszłości moja matka urodzi syna, który wybawi Israela. Inne wyjaśnienie: ponieważ [Ahron] gotów był narazić się dla [ratowania] Mirjam, gdy ta zapadała na trąd (por. Lb 12:10-12), dlatego jej imię jest łączone z nim”, Raszi do 15:20. [przypis tradycyjny]

misy — hebr. קְעָרָה (keara): misa. Raszi komentuje, że misy pasowały do kształtu chlebów wykładanych na tym stole. Chleb ten był uformowany w kształcie kwadratowej litery U. Boczne „ścianki” tego chleba zwrócone były ku dwóm stronom Świątyni, dlatego nazywany był לֶחֶם הַפָּנִים (lechem hapanim) dosł. chleb [z] twarzami. Dla tych chlebów sporządzono formy złote i żelazne, w żelaznych były one wypiekane, a po wyjęciu z pieca wkładano je do form ze złota, gdzie czekały aż do następnego dnia, czyli do Szabatu, kiedy to układne były na stole, zob. Raszi do 25:29 [1]. [przypis tradycyjny]

młoćba — czyli młócka. Oznacza to, że „młócki będzie tak wiele, że będziecie zajęci nią aż do winobrania, a winobraniem będziecie zajęci aż do czasu wysiewu”, Raszi do 26:5 [1]. [przypis tradycyjny]

młodym — u Cylkowa: z płodem. Zakazane jest zarżnięcie zwierzęcia i jego młodego, natomiast ubój samicy w ciąży nie jest zakazany. [przypis tradycyjny]

mocarze — hebr. גִבֹּרִים (giborim): 'mocarze', tu w negatywnym znaczeniu jako «buntujący się przeciwko Bogu», zob. Raszi do 6:4. [przypis tradycyjny]

Moim ono — „Nabyłem ich dla siebie poprzez to, że uderzyłem w pierworodnych Micraimu”, Raszi do 13:2. [przypis tradycyjny]

Mojżesz i Aharon — w kontekście przemawiania to Mojżesz jest wymieniany najpierw, a Aharon po nim, zob. Raszbam do 6:27. [przypis tradycyjny]

Mojżeszowi i Aharonowi — „[Bóg] rzekł do Mojżesza, aby ten powiedział do Aharona”, Raszi do 11:1 [1]. [przypis tradycyjny]

Mojżesz przemawiał — „Mojżesz mówił i przekazywał słowa Israelowi, ponieważ [bezpośrednio] z ust Wszechmogącego usłyszeli tylko [dwa pierwsze przykazania] „Jam Wiekuisty” i „Nie będziesz miał bogów cudzych”, a Święty Błogosławiony wspomagał [Mojżesza] dając mu moc, by jego głos był potężny i słyszalny”, Raszi do 19:19. [przypis tradycyjny]

Mojżesz wstąpił do Boga — „[Mojżesz wstąpił na górę] drugiego dnia miesiąca i wszystkie jego wejścia na górę miały miejsce o poranku”, Raszi do 19:3. [przypis tradycyjny]

Mojżesz, wziąwszy namiot, rozbił go sobie za obozem — „Wyraża to czynność ciągłą: [Mojżesz] zwykł brać swój namiot i rozbijać go poza obozem. Powiedział: skoro Nauczyciel jest odłączony to i uczeń musi być w odłączeniu”, Raszi do 33:7 [2]. [przypis tradycyjny]

Molochowi — „Był to bożek o imieniu Molech a w taki sposób mu służono: [ojciec] przekazywał swojego syna kapłanom, rozpalano dwa wielkie ogniska i przeprowadzano tego syna, by przeszedł pieszo pomiędzy dwoma płonącymi ogniskami”, Raszi do 18:21 [1]. [przypis tradycyjny]

Molochowi — zob. przypis do Kpł 18:21. [przypis tradycyjny]

morskiego goździeńca — hebr. שְׁחֵלֶת (szechelet), w innych tłumaczeniach najczęściej jako onycha. Według Rasziego jest to korzeń pachnącego zioła, gładki i błyszczący jak paznokieć, zob. Raszi do 30:34 [2]. Mędrcy spierają się co do jednoznacznej identyfikacji. Cylkow z nieznanych nam powodów postanowił przetłumaczyć to jako goździeniec, który jest jaskrawo fioletowym grzybem. [przypis tradycyjny]

Morzu Sitowemu — hebr. יַם סוּף (jam suf) dosł. morze trzcin (sitowia) najczęściej tłumaczone jako Morze Czerwone; „oznacza to bagnisty obszar, gdzie hoduje się trzciny”, Raszi do 13:18. „Jam Suf to nazwa własna miejsca. Inni mówią, że pochodzi to od słowa סוֹף (sof): koniec, gdyż było to na końcu świata […] jest to morze leżące na wschód od Micraim, ale Morze Śródziemne jest większe od niego”, Ibn Ezra do 13:18. [przypis tradycyjny]

mostek zakołysania — hebr. תְּנוּפָה (tenufa): machanie czymś, kołysanie. „Wyrażenie to oznacza poziome poruszanie czymś, tam i z powrotem”, Raszi do 29:27 [2]. [przypis tradycyjny]

mostek zakołysania i łopatkę podniesienia — Raszi uczy, że kohen, trzymając te części ofiar, wykonywał nimi ruch kołysania na boki [hebr. תְּנוּפָה (tenufa)] oraz ruch podnoszenia i opuszczania [hebr. תְּרוּמָה (truma)], zob. Raszi do 7:34 [1]. [przypis tradycyjny]

Mosze — od hebr. מָשָׁה (masza): wyciągnąć, wyciągać. „[Imię] przetłumaczone z języka egipskiego na hebrajski. Być może córka Faraona nauczyła się [hebrajskiego] lub zapytała kogoś [jak to przełożyć]”, zob. Ibn Ezra do 2:10. „Ten, który uratuje i wyciągnie innych z ich nieszczęść”, zob. Sforno do 2:10. W tym miejscu Cylkow używa hebrajskiej formy „Mosze”, w dalszych wersetach tłumaczy imię jako „Mojżesz”.

Sforno: (1475–1549) rabi Owadja ben Jaakow Sforno, włoski rabin, komentator Biblii, filozof i lekarz.

[przypis tradycyjny]