Przypisy

cała z dymem puszczoną będzie — Raszi komentuje: to oznacza, że z tej ofiary nie był wybierany komec, ani nie była ona spożywana, zob. Raszi do 6:15 [2]. [przypis tradycyjny]

całemu ludowi swojemu — wszystkim poddanym Faraona, nie tylko Żydom. „W dniu gdy narodził się Mojżesz, astrolodzy powiedzieli do [Faraona]: dzisiaj narodził się ich wybawiciel, ale nie wiemy czy z matki micrejskiej czy ibrejskiej, jednak widzimy, że jego ostateczna kara ma związek z wodą. Dlatego tego dnia [Faraon] wydał dekret także na Micrejczyków, […] lecz nie wiedzieli oni, że kara dla Mojżesza będzie się wiązała z wodami Meriba: [gdy podczas wędrówki przez pustynię zabrakło wody i lud buntował się przeciw Mojżeszowi, Bóg nakazał mu przemówić do skały, aby ta wydała wodę. Jednak Mojżesz zamiast przemówić do skały uderzył w nią dwukrotnie i został za to ukarany: zmarł na pustyni i nie wszedł do Ziemi Israela, to Juhoszua, jego uczeń, wprowadził tam lud. Wydarzenie to określane jest jako wody Meriby (zob. Lb 20:2–13)]”, Raszi do 1:22. [przypis tradycyjny]

całopaleniu — ofiara ta „nazywana jest całopaleniem, hebr. עֹלָה (ola) dosł. wznosząca się do góry, ponieważ w całości spalana była na ołtarzu, tu werset wskazuje, że ofiara całopalna nie była składana nocą ale przez całą noc spalała się na palenisku [ołtarza]”, Ibn Ezra do 6:2 [1]. [przypis tradycyjny]

cały z błękitu — „[Wykonany] bez domieszki innego materiału”, zob. Raszi do 28:31 [2]. [przypis tradycyjny]

cały zbór zgromadź u wejścia do Przybytku zboru — „To jeden z przypadków gdy mały [teren] pomieścił wielki [tłum ludu]”, Raszi do 8:3 [1]. Ibn Ezra uczy, że »cały zbór« odnosi się tu do przywódców plemion i starszyzny, zob. Ibn Ezra do 8:3 [1]. [przypis tradycyjny]

Chawa — od hebr. rdzenia חָיָה (chaja): 'żyć'. W znaczeniu 'dająca życie', «gdyż daje życie swoim dzieciom», zob. Raszi do 3:20. W innych przekładach najczęściej jako Ewa, tak jak pojawia się to w Septuagincie, tłumaczeniu Tory na grecki z II wieku p.n.e. [przypis tradycyjny]

Chawila — kraina sąsiadująca z ogrodem Edenu, zob. Radak do 2:11.

Radak: skrót od rabi Dawid Kimchi (1160–1235), żył we Francji, komentator Biblii, filozof i gramatyk.

Nie jest to Chawila, o której mowa w Ks. Rodzaju 25:18. zob. Ramban do 2:11.

Ramban (inaczej Nachmanides) to skrót od rabi Mosze ben Nachman (1194–1270), czołowy komentator Biblii i Talmudu, rabin, filozof, kabalista i lekarz. Urodził się w Geronie w Hiszpanii, przeniósł się do Ziemi Izraela, gdzie osiedlił się w Ako.

[przypis tradycyjny]

Cherubów — zgodnie z midraszem były to anioły zniszczenia, zob. Raszi do 3:24. [przypis tradycyjny]

cheruby — hebr. כְּרֻבִים (keruwim). Raszi komentuje, że ozdoby w postaci cherubów były wplatanie w tkaniny w procesie tkania, po jednej stronie miały głowy lwa, a po drugiej stronie głowy orła, zob. Raszi do 26:1 [3]. [przypis tradycyjny]

 cheruby o rozpostartych w górę skrzydłach — „Abyś nie wykonał ich ze złożonymi skrzydłami, ale z rozpostartymi, wznoszącymi się ku górze tuż przy głowach [cherubów], tak aby była przestrzeń 10 tefachim [około 90 cm] pomiędzy ich skrzydłami a pokrywą”, Raszi do 25:20 [1]. Chizkuni komentuje: były na podobieństwo ptaków, jako że ptaki postrzegane są jako wyjątkowo czyste stworzenia, zob. Chizkuni do 25:20 [1]. [przypis tradycyjny]

Chidekel — wedle tradycji jest to rzeka Tygrys, zob. Raszi do 2:14. [przypis tradycyjny]

chleb — hebr. לֶחֶם (lechem): chleb, oznacza także ogólnie pożywienie, zob. Ibn Ezra do 16:4. [przypis tradycyjny]

chociaż bliższą była — „Bo łatwo byłoby im wrócić tą samą drogą do Micraim”, Raszi do 13:17. [przypis tradycyjny]

chorągwią moją — hebr. נִסִּי (nisi) oznacza zarówno mój sztandar jak i mój cud. „Święty Błogosławiony uczynił dla nas tutaj cud […] Wiekuisty jest naszym cudem”, Raszi do 17:15. [przypis tradycyjny]

Choreb — inna nazwa góry Synaj, tutaj nazwana również górą Bożą przez wzgląd na to, co się na niej wydarzy w przyszłości, zob. Raszi do 3:1. [przypis tradycyjny]

Chura — „Dlaczego wspomniano tutaj Chura? Otóż w chwili, gdy Israel zapragnął oddać cześć bożkom, Chur oddał swoje życie za Świętego, niech będzie błogosławiony, i nie pozwolił im na to. Wówczas stanęli przeciw niemu i zabili go. Rzekł do niego Święty, niech będzie błogosławiony: »Na życie Moje, odpłacę ci. […] Wszyscy twoi potomkowie, którzy z ciebie wyjdą, będą przeze Mnie obdarzeni dobrym imieniem na świecie«. […] I nie tylko jego, ale każdego, kto zajmował się dziełem Przybytku, Święty, niech będzie błogosławiony, napełnił mądrością, zrozumieniem i wiedzą, jak powiedziano (Wj 36:8): »I zrobili wszyscy umiejętni umysłem«. I nie tylko ludzi — nawet w zwierzętach i istotach żywych była dana mądrość. […] Jest napisane »wszyscy« aby wskazać, że mądrość została udzielona i człowiekowi, i zwierzęciu, lecz spośród wszystkich rozgłoszono tylko Becalela. Oto znaczenie słów »Powołał Wiekuisty po imieniu Becalela«”, Szemot Raba 48 [3]. [przypis tradycyjny]

Chur — według tradycji Chur był synem Mirjam, a Kaleb był jej mężem, zob. Raszi do 17:10. [przypis tradycyjny]

chwili straży porannej — Chizkuni zauważa, że jest to trzecia i ostatnia część nocy, gdy strażnicy wyczekują już poranka, zob. Chizkuni do 14:24. [przypis tradycyjny]

ciągłego — hebr. תָּמִיד (tamid): zawsze, nieustannie, ustawicznie. Raszi wyjaśnia, że zapalane były każdej nocy, ale nie paliły się bezustannie, tak samo jak całopalne ofiary składane codziennie nazywa się tamid, choć składane były tylko dwukrotnie w ciągu dnia, zob. Raszi do 27:20 [4]. [przypis tradycyjny]

cielca litego — hebr. עֵגֶל מַסֵּכָה (egel masecha): metalowy odlew cielca. „Gdy [Aharon] wrzucił do pieca [złoto] w tyglu, podeszli czarownicy z »różnoplemiennego ludu«, który wyszedł wraz z [Israelem] z Micraim (por. Wj 12:38) i to oni zrobili [cielca] przy pomocy czarów. A inni uczą, że był tam Micha, [czyli bałwochwalca Micheasz], który został wyciągnięty z fundamentów budynku w Micraim, gdzie został niemal zmiażdżony. Miał on w swoim posiadaniu specjalne imię i tabliczkę, na której Mojżesz napisał powstań byku, powstań byku, która posłużyła do tego, aby wydobyć z Nilu trumnę z [kośćmi] Josefa, [Josef bowiem przyrównywany był do pierworodnego byka (por. Pwt 33:18)]. [Micha] wrzucił [tę tabliczkę] do tygla i wyszedł cielec”, Raszi do 32:4 [2]. [przypis tradycyjny]

ciemność mroczna — w wersetach 10:21 i 22 pojawiają się różne określenia ciemności: וִיהִי חֹשֶׁךְ (wjihi choszech) będzie ciemność, וְיָמֵשׁ חֹשֶׁךְ (wejamesz choszech ) namacalna ciemność i חֹשֶׁךְ אֲפֵלָה (choszech afela) ciemność mroczna. Jest to aluzja do trzech rodzajów ciemności: עֲלָטָה (alata) to ciemność, która pojawiła się, gdy Abraham zawierał z Bogiem Przymierze między rozciętymi połówkami (por. Rdz 15:17); אֲפֵלָה (afela) to ciemność, która nastała w Micraim i עֲרָפֶל (arafel), rodzaj ciemności, w którą wstąpił Mojżesz podczas nadawania Tory na Synaju (por. Wj 20:18), zob. Rabeinu Bachja do 10:21. [przypis tradycyjny]

ciernistego krzewu — hebr. סְנֶה (sne): krzew ciernisty podobne jest w zapisie i brzmieniu do słowa סִינָי (Sinaj): Synaj. Jest to rodzaj ciernistego krzewu i również nazwa Góry Synaj pochodzi od porastających ją takich krzewów, zob. Ibn Ezra do 3:4. [przypis tradycyjny]

cieszył się Jitro ze wszystkiego dobrego — Zdaniem Rasziego Jitro ucieszył się dobrymi darami dla Israela: manną, studnią wody i Torą, ale przede wszystkim ocaleniem z Micraim, bo „aż do tej pory żaden niewolnik nie był w stanie uciec z Micraim, gdyż był to kraj zamknięty ze wszystkich stron, a lud Israela wyszedł w liczbie 600 tysięcy”, Raszi do 18:9. [przypis tradycyjny]

ciotkę swoją — była to córka Lewiego, siostra Kehata, ojca Amrama, zob. Raszi do 6:20. Po nadaniu prawa Tory na Synaju, małżeństwa w takim stopniu pokrewieństwa zostały zakazane, por. Kpł 18:12 i 20:19. [przypis tradycyjny]

Cóż to jest — dalszy ciąg uwag dotyczących obowiązku nauczania dzieci o wyjściu z Egiptu, por. przypis do Wj 13:8. „Głupiutkie dziecko, które nie ma wystarczająco zrozumienia, by zadawać pogłębione pytania, pyta najprościej: »co to jest?«. W innym miejscu (Pwt 6:20) napisane jest: »Gdy zapyta się syn twój w przyszłości i powie cóż to za świadectwa, i ustawy, i prawa?«, to będzie pytanie mądrego syna, bowiem o czterech synach mówi Tora: o złym, o takim, co nie umie zdać pytania, takim, co pyta z prostotą i o takim, co pyta mądrze”, Raszi do 13:14. [przypis tradycyjny]

Cóż uczynił ci lud ten — „Ile bólu musiałeś znieść, gdy cię maltretowali, aż [zmusili cię i] sprowadziłeś na nich ten grzech?!”, Raszi do 32:21 [1]. Ramban jednak utrzymuje, że pytanie Mojżesza było oskarżające: „jakąż nienawiść masz do tego ludu, że doprowadziłeś ich do zniszczenia i unicestwienia?”, Ramban do 32:21 [1]. [przypis tradycyjny]

co do rzeczy sobie powierzonej, albo wręczonej — „[Zaprzecza], że użył powierzonych mu pieniędzy do prowadzenia własnych interesów albo na pożyczki”, Raszi do 5:21 [2]. [przypis tradycyjny]

cofnął się struchlały, i stanął z daleka — „Wycofali się na dwanaście mil, czyli na długość ich obozu, ale na pomoc przybyły anioły służebne, aby ich sprowadzać z powrotem [ku Synajowi]”, Raszi do 20:15. [przypis tradycyjny]

cokolwiek chodzi na łapach, spomiędzy wszystkich zwierząt czworonożnych — czyli takich, które nie mają kopyt, jak „na przykład pies, niedźwiedź czy kot”, Raszi do 11:27 [1]. [przypis tradycyjny]

Cokolwiek, co się dotyka mięsa jej — „Każdy produkt spożywczy, który zetknie się z [ofiarą zagrzeszną] wchłonie z niej [jej status]”, Raszi do 6:20 [1]. U Cylkowa: każdy, który…, por. przypis do 6:11. [przypis tradycyjny]

cokolwiek, co się ich dotyka, uświęconym się stanie — gdy „gdy ofiara o lżejszym stopniu świętości lub zwykłe jedzenie dotknie tej [ofiary pokarmowej], wchłonie z niej [jej status]”, Raszi do 6:11 [2]. U Cylkowa: każdy, który się ich dotyka, wyświęconym być musi; korekta dotyczy błędnego który, sugerującego osobę, werset nie mówi o dotykaniu potomków Aharoan ale odnosi się do pokarmów, wyświęcenie zaś kojarzy się z obrzędem wyświęcenia kogoś, tu zaś mowa jest o tym, że zwykłe pokarmy stykając się z poświęconymi, same nabierają świętego statusu. [przypis tradycyjny]

Cokolwiek się czołga na brzuchu — „To jest wąż”, Raszi do 11:42 [1]. W słowie גָּחוֹן (gachon): brzuch, litera waw jest powiększona i jest to środkowa litera w Torze, gdy zliczy się litery całej Tory, w tym miejscu przypadnie połowa Pięcioksięgu. [przypis tradycyjny]

com zdziałał — hebr. עָלַל (alal): postępować surowo, bezwzględnie lub igrać z kimś, dręczyć, zabawiać się kimś. „Zaigrałem sobie z nich, gdy dokonałem na nich wielkich aktów zemsty”, Rabeinu Bachja do 10:2. [przypis tradycyjny]

co nie ma płetw i łuski w wodzie — Raszi uczy, że jeśli ryba miała w wodzie łuski czy płetwy, nawet jeśli zgubiła je podczas wyciągania na ląd, jest dozwolona, zob. Raszi do 11:12 [1]. [przypis tradycyjny]

co opadło — hebr. פֶּרֶט (peret) odnosi się do pojedynczych gron, które spadły na ziemię podczas winobrania, zob. Raszi do 19:10 [2]. To również mogli zbierać ludzie ubodzy. [przypis tradycyjny]

co podniosłem rękę Moją — w znaczeniu: „podniosłem [rękę Moją], przysięgając na Mój Tron”, Raszi do 6:8. [przypis tradycyjny]

cuda, które podałem w rękę twoją — „Mowa tu o cudach [hebr. מֹפְתִים (moftim)], które w przyszłości Bóg włoży w ręce Mojżesza, celem dokonania ich w Micraim. […] Gdy będzie on rozmawiał z Faraonem, cuda już będą w rękach Mojżesza”, Raszi do 4:21. [przypis tradycyjny]

cudzoziemca — hebr. גֵּר (ger), tutaj w znaczeniu konwertyty na judaizm. Ibn Ezra zauważa, że do osiedleńców, hebr. תּוֹשָׁב גֵּר (ger toszaw), odnosi się werset 12:45, zob. Ibn Ezra do 12:49. Raszi uważa, że jest to powiedziane, „aby zrównać konwertytę na judaizm z urodzonym [jako Żyd], także w odniesieniu do pozostałych przykazań w Torze”, zob. Raszi do 12:49. [przypis tradycyjny]

Cudzoziemca nie uciskaj — Chizkuni komentuje, że w Wj 22:20 Tora zakazuje prześladowania cudzoziemca w codziennym życiu, tu zakazuje krzywdzenia go w sprawach sądowych, dlatego „że nie ma on obrońców i jest narażony na wywieranie na niego nacisku i oszukiwanie go w sądzie”, Chizkuni do 23:9 [1]. [przypis tradycyjny]

cudzoziemiec — Raszi twierdzi, że odnosi się to do גֵּר תּוֹשָׁב (ger toszaw), kogoś z obcego narodu, osiadłego pośród ludu Israela, zob. Raszi do 32:12 [4]. [przypis tradycyjny]

czaplą — hebr. חֲסִידָה (chasida): bocian. Słowo חֶסֶד (chesed) oznacza dobroć, życzliwość, łaskawość. „Dlaczego [ptak ten] nazywa się chasida? Bo okazuje życzliwość swoim towarzyszom jeśli chodzi o pożywienie”, Raszi do 11:19 [1]. [przypis tradycyjny]

czarami — hebr. עָנַן (anan): przepowiadać, wyznaczać pomyślne (a. niepomyślne) pory. „Gdy ktoś mówi: ten dzień jest pomyślny na rozpoczęcie pracy, a ta godzina jest pechowa, aby wyruszyć w drogę”, Raszi do 19:26 [3]. [przypis tradycyjny]

czarami swoimi — hebr. בְּלַהֲטֵיהֶ֖ם (belahatejhem). Ibn Ezra komentuje, że jest różnica pomiędzy czynem Mojżesza, kiedy to laska naprawdę zamieniła się w węża, a pomiędzy dziełem wróżbitów „którzy znali tajemnice praw natury”. Wskazuje, że słowo בְּלַהֲטֵיהֶן ma rdzeń, z którego wywodzi się także לַהַט (lahat) płonąć: była to tylko iluzja czyniona ogniem; zob. Ibn Ezra do 7:11.3. [przypis tradycyjny]

Czarownicy — „Dotyczy to zarówno czarownic jak i czarowników, ale Tora odnosi się do bardziej powszechego przypadku, ponieważ czarami częściej zajmują się kobiety”, Raszi do 22:17 [1]. „Powód, dla którego wspomniano o tym zaraz po [przepisie dotyczącym] dziewicy, jest taki, że ci którzy ulegają pożądliwości uciekają się do czarów aby zaspokoić swoje żądze”, Ibn Ezra do 22:17. Słowo מְכַשֵּׁפָה (mechaszefa), czarownica, magiczka, pochodzi od rdzenia כשף który oznacza czynić coś magicznie, czarować, zaklinać. Ramban wskazuje, że zakaz praktykowania magii wynika z przekonania, że czyny nadprzyrodzone są wyłączną domeną Boga, por. Ramban do Pwt 18:9. Majmonides prezentuje stanowisko racjonalistyczne: „[Czary i magia] są kłamstwem i fałszem. To nimi zwiedli dawni bałwochwalcy narody świata, aby szły ich drogą. Nie przystoi Israelowi, który jest mądry i rozumny, by dał się wciągnąć w te marności ani nawet pomyślał, że jest w nich jakakolwiek korzyść. Jak powiedziano: »Bo nie ma czarów przeciwko Jakubowi ani wróżbiarstwa przeciwko Izraelowi« (Lb 23:23)”, Rambam Hilchot Awoda Zara 11:16. [przypis tradycyjny]

czarowników — zdaniem Ibn Ezry czarownicy tylko pozornie umieli zmieniać prawa natury, zob. Ibn Ezra do 7:11.2. [przypis tradycyjny]

czasze — hebr. כַּף (kaf): łyżka, chochla. Raszi dopowiada, że były to dwa pojemniki [z płaskim dnem], do których wkładano kadzidło i umieszczano je na stole obok ułożonych tam chlebów, zob. Raszi do 25:29 [2]. [przypis tradycyjny]

Czego wołasz do Mnie — „To uczy, że Mojżesz stał modląc się, a Święty Błogosławiony powiedział mu: »Teraz nie jest czas na długie modlitwy! Israel jest w niebezpieczeństwie!«, Raszi do 14:15. [przypis tradycyjny]

czemu posłałeś mnie — „Mojżesz myślał, że od chwili, gdy przemówi do Faraona, ten ulży jarzmu Hebrajczyków, a tymczasem Faraon zwiększył im ciężar pracy […]. »Czemu posłałeś mnie?« Żeby pogorszyć los Israela? I nie znajduję odpowiedzi, jaką miałbym dać nadzorcom”, zob. Ibn Ezra do 5:22. [przypis tradycyjny]

Czemuście opuściły tego człowieka — „Rozpoznał, że jest to potomek Jakuba, bo [córki powiedziały mu, że] woda w studni podniosła się, gdy [Mojżesz] się do niej zbliżył”, zob. Raszi do 2:20. Wedle tradycji woda sama podnosiła się w studni, gdy zbliżał się do niej ktoś szczególny, tak było w przypadku Abrahama (zob. Raszi do Rdz 21:30) czy w przypadku Riwki (zob. Raszi do Rdz 29:10), bo nad studnią zatrzymał się sługa Abrahama, Eliezer, gdy wyruszył na poszukiwanie żony dla Icchaka, i właśnie u studni spotkał Riwkę. Także Jakub zatrzymał się przy studni w Charanie i spotkał tam swoją przyszłą żonę Rachelę. I w tym przypadku z rozmowy z córkami Jitro dowiedział się, że i dla Mojżesza woda uniosła się w studni, gdy poił z niej stado, a Midrasz Tanchuma (Szemot 22) mówi, że Jitro pojął, iż „ten człowiek pochodzi z rodu tych, którzy stanęli nad studnią, bo studnia zna swojego pana”. [przypis tradycyjny]

czerwieni — hebr. שְׁנִי תוֹלַעַת (szeni tolaat): czerwono barwiona wełna. „Pasmo wełny barwionej na czerwono”, Raszi do 14:4 [6]. [przypis tradycyjny]

czerwieni — hebr. שְׁנִי תוֹלַעַת (szeni tolaat): czerwono barwiona wełna. [przypis tradycyjny]

czerwieni, i hizopu — „Jaka jest na to rada, by został uleczony? Niech się uniży, porzucając dumę, niech będzie jak hizop i jak robak [hebr. תוֹלַעַת (tolaat) dosł. robak]”, Raszi do 14:4 [4]. [przypis tradycyjny]

człowieka, przez którego by się zanieczyścił — Raszi uczy: chodzi o człowieka zmarłego, minimalna wielkość zwłok, która powoduje nieczystość rytualną jest jak oliwka, zob. Raszi do 22:5 [2 i 3]. [przypis tradycyjny]

czterdzieści dni i czterdzieści nocy — wedle tradycyjnego poglądu czterdziestu dni potrzeba, aby ukształtował się płód w łonie, zob. Raszi do 7:4. W Torze liczba 40 dni łączy się z wydarzeniami, które niosą ze sobą dogłębną zmianę rzeczywistości: 40 dni przebywał Mojżesz na górze Synaj, 40 dni trwała podróż szpiegów wysłanych do Kanaanu. W religijnym roku żydowskim okres 40 dni od 1 dnia miesiąca elul do Jom Kipur uznaje się za właściwy do odbycia tszuwy, czyli pokuty, powrotu do właściwego postępowania i naprawy swojego zachowania przed Dniem Sądu. 40 dni potrzeba, aby dokonała się znacząca zmiana, łącząca się z pojęciem odnowy i nowego początku. [przypis tradycyjny]

czterysta trzydzieści lat — „Czterysta lat [liczone jest] od dnia narodzin Icchaka, a dodatkowe trzydzieści lat liczy się od dnia gdy wyszedł Abraham z ziemi swego narodzenia, z Ur Kasdim, i poszedł z ojcem do Charanu, jak jest napisane »doszli aż do Charanu i osiedli tam« (Rdz 11:31), Abraham mieszkał z ojcem w Charanie pięć lat i mając 75 lat udał się do ziemi Kanaan, a nie wrócił już do Charanu, i oto gdy narodził się Icchak upłynęło 30 lat od kiedy Abraham opuścił swoją ziemię, [a wyliczenia zaczyna się od Abrahama, bo to on] był najistotniejszy i jemu została dana ziemia Kanaan”, Ibn Ezra do 12:40. [przypis tradycyjny]

czystej — „Z oliwek uzyskuje się trzy kategorie oliwy, pierwsza określana jest jako זָךְ (zach): najczystsza”, Raszi do 24:2 [2]. [przypis tradycyjny]

czystych — „Wyklucza to ptaki nieczyste rytualnie. Ponieważ zaraza trądu przychodzi [jako kara] za obmowę, czyli rozpowiadanie słów, ptaki są wymagane do obrzędu oczyszczenia, gdyż one ćwierkając, nieustannie coś rozpowiadają”, Raszi do 14:4 [2]. [przypis tradycyjny]