Motif: Żołnierz,
author: Andrzej Kijowski

Siedemnasty rok mu szedł, gdy… Odejdź, dziecko.

— Gdy napisał: żegnajcie, starzy, idę za nim…

— Co? Jak napisał? Gdzie napisał? Skąd to wiesz?

— Wiem — wykrzyknąłem.

— To po co pytasz?

— Żebyś odpowiedział.

Dubiel zwiesił głowę.

— Kasztana najlepszego wziął ze stajni i poszedł za wąsatym wodzem — w bój, jak śpiewano wtedy… W boju padł — i skończona piosnka. Ej, ty Boże mocny — blaszkami końskiej liry brzęknął. — Pan do komendanta tego, co to rządzi nami dzisiaj, szedł o chłopca prosić. Samem wiózł go do pałacu, gdzie kwa­terą stał ten wódz, co wtedy bogiem był młodzieży. Panny, to ci mówię… ale co ty tam zrozumiesz! Wi­działem go tak jak ciebie, bo go pan przed bramą do­padł, gdy wychodził. Taki sobie — człek nieduży, przy­garbiony trochę, mundur na nim szary, zmięty, i bez gwiazdek, bez orderów. W naszym wojsku kapral lep­szy wygląd miał. Myślę sobie: co w nim widzą? A tu koło niego tłok i krzyki: „niech nam żyje”, „komendan­cie, prowadź”… Głupi naród — myślę sobie — ale, czuję, coś się dzieje ze mną, gardło ściska, serce bije, jak wtedy, kiedym przed cesarzem spadł, albo pod tą górą, pod zamkową, kiedy koń mój — wiesz… A pan — twój dziadek znaczy — do człowieka tego przystępuje, nic nie zważa na te baby zwariowane i na adiutantów w sznurach… Dziecko — mówi — poszło, konia skradło, każ mu pan do domu wrócić, nie gub dzieci, na co to się zda — ta krew niewinna i rodziców łzy… Płakał pan przed komendantem. Wojna — mó­wi — mocarstw, wojna świata, nie nasza, po co wle­czesz pan tę garstkę na stracenie, sławę sobie pan bu­dujesz z naszych strat… — Rzekł komendant: — Idź pan płakać gdzieś w ukryciu, jak dziadowie twoi, którzy nie skąpili synów krwi i własnych łez nie ża­łowali. Od lat, mówi, stu dwudziestu tak giną nasze dzieci, a dlatego pan i ja po polsku dzisiaj rozmawia­my, i dlatego na tę wojnę, którą toczy świat, syn pań­ski za własną sprawę idzie, bliższą mu niż dom rodzin­ny. Szczęśliwy chłopiec — mówił jeszcze — lepszą cząstkę wybrał niż ci, co czekać będą, aż ich rozkaz obcy w okopy pogna w mundurze obcym, z obcą bronią. Ja wam daję (tu podniósł głos, bo już go cały słuchał tłum) sposobność własnej wojny, zwycięstwa lub przegranej własnej. Ludzki los wam zgotowałem, gdy ludy w bydło zamienione ślepo pod wojny nóż się kładą… — Tak do twojego dziadka mówił wódz, co go też dzisiaj dziadkiem zowią, bo jest już stary.

Reszta znana z gazet, a nawet z podręczników no­wszej historii. Oto relacja naocznego świadka — cy­tuję z materiałów procesu, co się odbył potem w krakowskim sądzie wojewódzkim przeciw przy­wódcom demonstracji.

— Stałem — powiedział świadek X (zwykły prze­chodzień, bezpartyjny) — naprzeciw województwa; miałem sprawę… mniejsza z tym jaką, chciałem tylko powiedzieć, żem nic wspólnego nie miał z zajściami. Patrzę — wojsko idzie — cztery kompanie, w heł­mach wszyscy. Lubię jak wojsko maszeruje, na defi­ladach zawsze bywam, dreszcz jakiś czuję, kiedy walą o bruk podkute grubo buty. A gdy zagrają — niech to nagła… zda mi się wtedy, że ulatam troszkę do góry…

— Niech pan się streszcza — sędzia wtrącił — i niech nam powie, kiedy sam ujrzał demonstrantów.

— Stanęło wojsko w dwuszeregu i „w kozły broń” — komendę dano, a nawet palić pozwolono. I ja paliłem z żołnierzami, częstując nawet chłopców, którym na tytoniu nigdy nie zbywa. To jeszcze dodam, że nie mogłem zrozumieć, co się w mieście dzieje. Ja z Gdo­wa jestem. Coś mi w pociągu powiadali o jakimś strajku generalnym… Ja tam się nie znam na tych sprawach. Do województwa tylko chciałem…

— No, dobrze, dobrze — przerwał sędzia — co z demonstracją?

— Nagle przyszli — z przestrachem w głosie odparł świadek — nagle wybiegli z wszystkich ulic, przez Planty biegli depcząc trawę i łamiąc krzewy — a krzy­czeli! I krwią zalane mieli twarze niektórzy — a w rę­kach łomy i wyrwane deski z parkanów, kamienie, pręty żelazne…

— Dużo ich było? — spytał sędzia.

— Panie! Chmara! — wykrzyknął świadek. — Ja wtedy… Coś się wtedy stało ze mną… sam nie wiem, jak to było… Mówiłem przedtem, że się wznoszę troszkę do góry, gdy posłyszę podkutych butów stuk miarowy — wrażliwy jestem — ale wtedy to samo stało się na widok tej chmury…

— Jakiej chmury? — skrzywił się sędzia.

— Chmary, mówię, czyli gromady, tłumu, fali!

— Panie!

— Przepraszam, jeszcze płonę na to wspomnienie lotu.

— Co pan?!

— Leciałem jak na skrzydłach z nimi.

— Świadka widziano z karabinem — wtrącił gwał­townie prokurator — jak do żołnierzy strzelał, okna rozbijał kolbą — podważam zatem wartość tych ze­znań!

— Niech pan mówi: kto strzelił pierwszy?

— Nie wiem! Z góry — tak! — jakby z góry padły strzały… A potem wszyscy już strzelali: który z żoł­nierzy zdążył chwycić karabin z kozłów — na bruk padał i nie celując szył przed siebie — trach-trach — ale niewielu było szczęśliwców, którzy ocalili broń i żołnierski honor pułku. Bo tłum był szybszy: roze­brali w mig karabiny i ukryci w krzewach, co rosną wzdłuż ulicy, trach-trach walili do żołnierzy.

— Z kim był więc świadek?

— Nie wiem, panie…

— Wnoszę o areszt tego świadka, co broń miał w rękach podczas zajść! Sam to przyznaje.

— Tak, przyznaję — odparł przechodzień i chciał coś dodać, lecz „dziękuję!” — zawołał drwiąco pro­kurator.

kto mu podszepnął „generale, ułanów we­zwij — każ im zająć zamkowe wzgórze na Wawelu, a kiedy przyjdzie chwila, rozkaż z góry, jak orłom, w ulic mrok spaść z trzaskiem kopyt, z wrzaskiem »hurra«, jak to uczynił z Kahlenbergu król Jan, co Turków pobił kiedyś, broniąc cesarstwa i Europy — niech barykady wezmą cwałem, jak na skinienie Bonaparta reduty brali w Somosierze, a pod Rokitną ruskie transze…”. „Skróć cugle i broń do ataku” — huknął generał Cz. w natchnieniu, a ja przysięgnę, że pod biurkiem tego ułana spóźnionego siedziało Dziecko — wódz żołnierzy z ołowiu, cyny i papieru — ja tam siedziałem, wnuczek krwawy Dziadków spragnionych powtórzenia gestów historii dawno zmarłej.

Gdy się czyta wspomnienia dekabrystów, pisane przeważ­nie później, na zesłaniu, uderza ich zupełna obojęt­ność na losy masy żołnierskiej, którą dysponowali. Podkreślają nieustannie „męstwo” żołnierza, który stał na wichrze, bez jedzenia, bez kropli wody, naprzeciw wymierzonych w niego dział i karabinów, i nie cofał się. Oczywiście: żołnierz przyzwyczajony jest słuchać bezpośredniego dowódcy. Szere­gowy słucha kaprala, ten sierżanta, sierżant porucz­nika. Opatulony w swój mundur, obarczony cięż­kim rynsztunkiem, żołnierz „jako młyn palny, na­bija, grzmi, kręci”, zupełnie nie wiedząc, o co chodzi. Rylejew proponował w ciągu nocy z 13 na 14 grudnia nadrobić braki propagandy w ten sposób, że spiskowcy mieli rozbiec się na miasto, zatrzy­mywać napotykanych żołnierzy, zaczepiać war­towników i tłumaczyć im, co to jest konstytucja. Skutek był taki, iż jak głosi znana anegdota, żoł­nierze „zbuntowanych” rot wołali: „Niech żyje konstytucja!”, myśląc, że chodzi o żonę wielkiego księcia Konstantego. „Aby zorientować się, jakie na­stroje panują wśród żołnierzy — pisze Michał Be­stużew — podszedłem do kaprala Lubimowa. — Cóż to, Lubimow, tak się zamyśliłeś, pewnie ma­rzysz o swojej młodej żonie? — powiedziałem, kle­piąc go po ramieniu. — Nie żona mi teraz w gło­wie, wasza wielmożność. Miarkuję sobie, dlaczego stoimy w miejscu: proszę spojrzeć, słońce już za­chodzi, nogi ścierpły od długiego stania, ręce zdręt­wiały od zimna, a my wciąż stoimy”. Bestużew uznał tę skargę żołnierza za dowód jego wielkiej ochoty do walki i odrzekł raźno, w lejtnanckim stylu: „Poczekaj, Lubimow, pójdziemy jeszcze! Rozprostujesz ręce i nogi.” (Pamiętniki dekabrystów, t. I, s. 91, W-wa 1960). Zdaje się, że zupełnie podobnie wyglądała rewolucja lutowa 1917: żoł­nierz znajdował się w pułku wiernym cesarzowi lub w pułku rządowym, ale jaka je różnica dzieliła, pewnie nie wiedział, zwłaszcza że wojna trwała. Dopiero bolszewicy zrozumieli, że rewolucję za­czyna się od propagandy. Dlatego wygrali. Otóż jeśli mówimy, że historię XIX wieku stworzyła w dużej części młodzież, dodajmy: obłąkana, niedojrzała, okrutna dla siebie i dla tych, którym chciała nieść wolność.

W takim usposobieniu zastał Polaków Napo­leon. Dodajmy do tego, że w dwóch pozostałych za­borach stosunki ułożyły się podobnie. Polacy w za­borze rosyjskim nie doznawali żadnych prześlado­wań ani za Pawła I, ani za Aleksandra; ten ostatni zmienił nawet politykę wobec kościoła katolickiego i pofolgował trochę unitom. Dla szlachty i miesz­czaństwa zabory okazały się od najlepszej strony, albowiem nie zdążyły jeszcze objawić się ich skutki ujemne: otwarcie drogi do Bałtyku w zaborze pru­skim, a do Morza Czarnego w zaborze rosyjskim, stwarzało koniunktury od wielu lat nieoglądane w Rzeczypospolitej. Najgorzej było może w zaborze austriackim, toteż stamtąd uciekano najwięcej na zachód i najzacieklej konspirowano w Galicji.

Polska w niewoli usnęła — legiony były spra­wą właściwie symboliczną, bardzo daleką i zupeł­nie przegraną; były ponadto już sprawą dawną, po­nieważ w bardzo szybkim biegu ówczesnej historii siedem lat, które upłynęły od ich likwidacji, stano­wiły epokę całą, wystarczającą na to, aby zmienić zupełnie orientację polityczną, filozofię życia i je­go cel. Józef Wybicki, współtwórca legionów i autor słów o Bonapartem, co „dał przykład, jak zwyciężać mamy”, na miesiąc przed wkroczeniem Francuzów do Polski, gdy wojna już trwała, tak pisał w listach z Drezna, dokąd podróżował za interesami jako spo­kojny, lojalny, wyróżniony nawet urzędami obywa­tel królestwa pruskiego: „Tu ani wiemy o wojnie. Armie wszystkie przeszły o kilkanaście stąd mil na­przód ku bawarskim granicom. Jak pruskie, tak saskie wojska w niezmiernym są zapale; wszystko zda się zaręczać im zwycięstwo”. W parę dni potem (14 października): „Pierwszą potyczkę wygrali Francuzi, w drugiej mężnie przez Prusaków i Sa­sów porażonymi zostali”. A więc wyraźnie życzy zwycięstwa Prusakom! Pisze to w listach prywat­nych, a gdyby obawiał się cenzury, mógłby po pro­stu o polityce milczeć… 28 października Wybicki dostaje z Berlina, zdobytego przez Francuzów, krót­ki bilet podpisany przez generała Dąbrowskiego: „Je vous prie, mon très cher ami, de venir sur le champ à Berlin…”. Wybicki nie ociąga się — pędzi do Berlina, wraca stamtąd z instrukcjami, które przekazuje następnie Polakom w formie odezwy, wydanej w dniu 4 listopada: „Polacy! Napoleon Wielki, niezwyciężony, wchodzi w trzykroć sto ty­sięcy do Polski. Nie zgłębiajmy tajemnic zamysłów, starajmy się być godnymi jego wspaniałości”. Dwa tygodnie temu będący jeszcze karnym urzędnikiem pruskim, Wybicki dziś nakazał Polakom bezwzględ­ne posłuszeństwo Napoleonowi — niezależnie od je­go zamiarów co do Polski; nie cesarz miał, według Wybickiego, zabiegać o względy polityczne Pola­ków w zamian za pomoc finansową, lecz, przeciw­nie, Polacy mieli stać się godni jego wspaniałości. W tym jednym zdaniu swojej odezwy Wybicki za­warł całą bodaj treść polskiego bonapartyzmu.

„Kogo spotkałeś wtedy na ulicy strapionego lub kobietę łzami zalaną — pisze współczesny pamiętnikarz — był to niezawodnie właściciel lub właścicielka domu, żaląca się na Francuzów. Po uli­cach słyszałeś tylko francuskie słowa, hałas i tartas przy tym niesłychany: tu kobiety ustępować muszą z dorożki jakimś grenadierom, ówdzie woltyżery zabierają konie i wóz piwowarski… Kto był w teatrze, wesołym też nie wracał, bo tam jak w domu zajezdnym, krzyki i głośne gadania Francuzów. W kościele podczas nabożeństwa zamiast dzwonu bębny tylko słyszałeś. W traktierniach zastawałeś prawdziwe piekło, widziano nieraz, iż gdy nie po­dobała się jakaś potrawa Francuzowi, razem z tale­rzem wyrzucał ją za okno; nieprędko jeść mu da­wano, tłukł, co miał przed sobą”.

Nietrudno spostrzec, że wszystko to nie były klęski zbyt straszne; jest to opowieść łyka przera­żonego tym, że w ogóle coś się dzieje. Dziwne, jeśli się zważy, że to samo miasto przeżyło zaledwie dwanaście lat temu wkroczenie Suworowa… Pa­mięć ludzka jest krótka, Warszawa zdołała uwie­rzyć w to, że jest małym, spokojnym, prowincjo­nalnym miastem Prus Południowych. Liczyła wte­dy zaledwie 68 000 mieszkańców. Armia francuska, która wkroczyła tu w listopadzie 1806, liczyła po­nad 60 000 ludzi: na jednego mieszkańca — jeden żołnierz. Była to armia zwycięska, zdemoralizowa­na długą kampanią w Niemczech; armia wciąż rewolucyjna — to znaczy butna i pełna pogardy dla obyczajów i stanu posiadania podbijanych ludów. Jakiś oficer, który zajął dom księdza prymasa Wo­ronicza, kazał poecie-biskupowi buty sobie z nóg ściągać… I prymas ściągnął! Francuzi kazali płacić, żywić, werbować — Polacy wykonali wszystko. Warszawa stała się wtedy faktyczną stolicą cesar­stwa. Zjechał tu Talleyrand z całym aparatem służ­by zagranicznej, otoczony przedstawicielami ob­cych państw, kurierami, obserwatorami etc. W Warszawie cesarz przyjmował posłów Austrii, Persji, Turcji. Potrzebował dworu, i stworzył go sobie z polskiej arystokracji. Warszawa połączona była z Paryżem gorącą linią kurierską. Była przez parę miesięcy 1806 i 1807 roku centrum ówczesnej Europy! Napoleon ją upokorzył i olśnił zarazem; poniżył i wywyższył. W ciszę historyczną wtargnął z olbrzymią wrzawą; to przebudzenie utkwiło w pamięci narodu na długo. I w tej postaci budziciela, wielkiego szydercy, Napoleon pojawi się w pi­smach historyków, takich jak Askenazy czy Han­delsman, a w literaturze — anonimowo — np. u Stanisława Brzozowskiego — jako temat owego uśpienia w historii, filisterstwa duchowego, ocze­kiwania na cudze czyny. Każdy myśliciel czy mąż stanu w Polsce, chcący odegrać rolę pedagoga wo­bec narodu, wcielał się w Napoleona, który szydzi, ukazuje złote perspektywy, wprowadza Polskę w orbitę świata, po czym znika.