Motyw Kobieta
w utworze Reformy w wychowaniu moralnym

Skromność każe nam milczeć o złu, na które codziennie patrzymy, lecz nie pozwala mu zapobiegać; skromność każe nam symulować nadludzkie cnoty i tolerować nieludzkie występki. Przyzwoitość nakazuje pani domu za niemoralne prowadzenie się wyrzucić na bruk młodą sługę, którą uwiódł może ktoś z bardzo porządnych i mile w domu widzianych ludzi, zmusza tę sługę, by dziecko swe ukryła u jakiejś fabrykantki aniołków, która je głodem zamorzy, a nie wzbrania innej pani przyjąć ją do domu jako mamkę.

Ileż smutnych i bolesnych sprzeczności w tym małym obrazku?! A jednak któż zaprzeczy, że jest on dosyć pospolity, że „tak się robi”?

Wiersz Kochanowskiego o cnocie, której nie wydrze nieprzyjaciel srogi, nie spali ogień, nie zabierze woda, nie odnosi się do naszych kobiet. Nie tylko „nieprzyjaciel srogi”, ale przyjaciel podstępny wydrzeć ją może, plami ją i nadweręża nie to, co same robią, lecz głównie to, co o nich mówią.

I dlatego to dziewczęta wychowujemy w pobożnej bojaźni przed opinią ludzką, stawiając je nieustannie od pierwszego dzieciństwa wobec strasznego pytania: „Co ludzie powiedzą? Co o tobie pomyślą?”.

Tym sposobem pielęgnujemy w nich starannie dwie kardynalne zalety: próżność i obłudę. Przyzwyczajamy, by się nigdy nie przyznawały do niczego — ani do swych pragnień, ani do swych zamiarów, ani do liczby lat, ani do ilości wprawionych zębów.

Kobieta, która mówi prawdę, a zwłaszcza, która mówi prawdę o sobie, jest i dziś jeszcze poniekąd unikatem, i to unikatem budzącym raczej śmiech niż podziw. Wychowanie moralne naszych dziewcząt jest to sztuczna hodowla sfinksów, tym osobliwszych, że nie tylko trudno je zrozumieć, lecz i one same siebie nie rozumieją.

Właściwie przy obecnym systemie wychowania odrębność obu płci jest raczej teoretycznie uznanym pewnikiem niż praktycznie stwierdzoną prawdą. Hodując różnice sztuczne, nie możemy wiedzieć dokładnie, jak objawiłyby się różnice naturalne, gdybyśmy im się swobodnie rozwinąć pozwolili.

Jedyną drogą do gruntownego zbadania w tym, jak i w wielu innych wypadkach może być doświadczenie i obserwacje czynione na jak największej ilości osobników. Należałoby zebrać bardzo wielką ilość spostrzeżeń nad dziewczętami i chłopcami, rozwijającymi się w podobnych zupełnie warunkach i wykazać dopiero, o ile odmiennie manifestują się ich skłonności naturalne, gdy im się swobodnie objawiać dozwolimy.

Przeznaczenie kobiety na wielu punktach odmienne jest od przeznaczenia mężczyzny, jednakże na wielu jest takie samo i kto wie, czy tych ostatnich nawet nie jest więcej.

Nie zapominajmy przecież, że między dwiema odmianami ogólnego gatunku „człowiek” zachodzą i fizycznie także tylko różnice, a nie przeciwieństwa, a jak organizm kobiecy nie mniej niż męski potrzebuje światła, ciepła, powietrza i żywności, spoczynku i ruchu, tak też i natura moralna kobiety w głównych zarysach ma też same co i męska potrzeby.

Postęp, jaki się dokonał w ciągu bieżącego stulecia na korzyść kobiet, choć niewiele zmienił ich położenie, na wychowanie przynajmniej w pewnych kierunkach dodatnio oddziałał. Dziś już dość powszechnie przyjęta jest zasada, że rozum, pracowitość, energia, nauka nie szpecą i nie wykolejają kobiety, lecz przeciwnie, czynią ją pożyteczniejszą społeczeństwu. Większa część zalet, niegdyś jako monopol wyłączny płci silnej uważana, dziś już i w kobiecie ceniona bywa, i ani lękliwość, słabość i chwiejność woli, ani też bezmyślność i czułostkowość nie są niezbędnym warunkiem jej doskonałości.

Już to przede wszystkim zbyt wcześnie wpajamy w dzieci przekonanie, że mężczyzna dlatego tylko, że się mężczyzną urodził, jest jakąś wyższą, uprzywilejowaną istotą. Wpływa to naturalnie niekorzystnie na dziewczęta, lecz nieporównanie więcej demoralizuje chłopców, przyzwyczajając ich do myśli, że może istnieć wyższość nie na osobistej zasłudze oparta. Równocześnie słyszą oni nieraz, że chłopcu uchodzi wiele rzeczy takich, na które nie pozwala się jego siostrom, co znowu utwierdza ich w przekonaniu, że ich wyższość z moralną wartością nic wspólnego nie ma. I tak: synowi wolno być zarozumiałym, szorstkim, opryskliwym, nieporządnym, hałaśliwym, niezgrabnym i gwałtownym, podczas gdy córkom zalecamy skromność, łagodność, porządek i dobre maniery.

Nie wiem, czy ludzkość dużo straciłaby na tym, gdyby malcy nie tłukli szklanek, nie rozbijali mebli, nie bili swych sióstr i umieli być uprzejmi, gdyby wyrostki nie zadzierali nosów i nie wdawali się w niemądre przechwałki; gdyby młodzi panowie nie słynęli z tzw. kawalerskiego nieporządku, który do rozpaczy doprowadza ich matki, żony i siostry; wreszcie gdyby mężczyźni umieli zapanować nad złym humorem i wybuchami gniewu, nie zatruwali życia swemu otoczeniu.

Miłość, powiadają, jest ślepa; może jest nie zawsze, gdyby jednak nie bywała ślepa, nic by zapewne nie skłoniło większości dzisiejszych kobiet i mężczyzn do wiązania się ze sobą na całe życie, na całą przyszłość. Dzisiejszych, mówię, gdyż nie wątpię, że to wszystko, co czyni ich wspólne pożycie ciężkim, trudnym, niebezpiecznym, jest jedynie wynikiem bardzo poważnych błędów obecnego wychowania.

Gdy dwie istoty płci jednej zawiązują ze sobą jakąkolwiek spółkę, postanawiają zamieszkać razem, wspólnie podjąć pewną pracę i zgodnie ją prowadzić, bardzo starannie badają się wzajemnie, czy istnieje między nimi podobieństwo poglądów, dążeń, pojęć moralnych i przyzwyczajeń. Porządna i spokój miłująca unikać będzie pożycia z hałaśliwą i do nieładu przywykłą, oszczędna nie wiąże się interesem z marnotrawną, cnotliwa i skromna z niemoralną i luźnych obyczajów, gburowata z łagodną, dobrze wychowana z nieokrzesaną itd.

Gdy jednak mężczyzna i kobieta łączą się nierozerwalnymi węzłami (ściślejszymi niż jakiekolwiek inne) wychowanie skazuje ich z góry na domowy antagonizm dwóch sprzecznych żywiołów i sprawia, że każda z nich w swej drugiej połowie spotyka się z objawami niezrozumiałymi, do których jej żadnych nie udzielono objaśnień. Co dla jednego hańbą, dla drugiego przechwałką, co dla jednego poniżeniem, to właśnie wyższością drugiego, co jest codziennym nawyknieniem jednej strony, stanowi nieszczęście drugiej.