Spis treści
Uwspółcześniono pisownię partykuł: toć-em > tociem; stoi-ż > stoiż itp. Poprawiono pisownię nazwiska Puffendorf > Pufendorf.
Rozbity dzbankomedia w jednym akcietłum. Józef Mirski
OSOBY
- WALTER — radca sądowy
- ADAM — sędzia wiejski
- JASNOTKA — pisarz
- PANI MARTA
- EWA — jej córka
- WIT DZIURA — chłop
- RUPRECHT — jego syn
- PANI BRYGIDA
- Służący, woźny, dziewki i inni
Rzecz dzieje się w niderlandzkiej wsi pod Utrechtem. Scena: izba sądowa.
SCENA I
ADAM
siedzi i przewiązuje sobie opatrunek na nodze.
Wchodzi JASNOTKA.
JASNOTKA
ADAM
Patrzcie!
Wszak by się potknąć, tylko nóg potrzeba:
5na tej podłodze, gdzie ni źdźbła nie dojrzysz,
tum się dziś ździebko, kumie, potknął. Tak, tak,
kamień obrazy każdy nosi w sobie.
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
Ciało, UpadekBo to i Adam, cny wasz praszczur w raju,
niezbyt być musiał w nogach pewny, skoro
15tak walnie upadł na początku świata,
że tym upadkiem wieczną zyskał sławę?
Lecz wy?
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
Teraz, tej chwili, gdym wychodził z łóżka.
Jeszczem na ustach piosnkę miał poranną,
kiedy o próg poranka się potykam,
i ledwiem dzienną rozpoczął pielgrzymkę,
30Już mi Pan Niebios jedną z nóg wykręca.
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
Ano,
odarta z skóry, że aż groza patrzeć!
55Z jednego lica płat wyrwany taki,
że zważyć chyba, by osądzić, jaki.
ADAM
JASNOTKA
podając zwierciadło:
Patrzcie sami!
Owca, gdy ją psy zewsząd opadną znienacka,
60więcej na ostach nie zostawi runa,
niż wy — Bóg wie, gdzie — zostawili mięsa!
ADAM
patrzy w lustro.
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
Walki? Cóż znowu! Chyba, jeśli chcecie,
z onym tam kozłem walczyłem u pieca!
Ha, jako żywo, wiem już: dzisiaj rano,
75gdy potknę się i równowagę tracę,
i, jak tonący, trzepocę rękami,
nagle się tych nogawic, oto tutaj, chwytam,
com to je wczoraj do cna przemoczone
zawiesił wieczór, by przeschły na piecu,
80w tej się niemądrej chwytam ich nadziei,
że się tak snadniej utrzymam. Wtem cały
węzeł się zrywa, a ja bęc! w dół lecę
z nogawicami — i o piec rżnę czołem,
w tym właśnie miejscu, gdzie zza pieca kozieł
85ostry swój nos wyścibia.
JASNOTKA
śmieje się.
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
Kto taki? Pan radca,
Pan radca Walter przybywa z Utrechtu.
Urząd gminny lustruje.
100Z inspekcją sądy objeżdża w powiecie
i jeszcze dziś niechybnie tu zawita.
ADAM
JASNOTKA
Jako żywo, mówię!
Wczoraj był w wiosce pogranicznej Holli,
105gdzie dokumentnie urząd zwizytował.
Chłop pewien widział, jak już w drogę do nas
koniom u wozu chomąta wdziewano.
ADAM
Koniom? Gdzieżby? Dziś jeszcze? On z Utrechtu tutaj?
Z lustracją do sądu? Człek do rzeczy, mówią,
110co swe owieczki sam niezgorzej strzyże
i za nic ma wszelkie te komedie,
dziś miałby zjechać nam na utrapienie? Brednie!
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
130
Tam do kaduka! Wszakże to już dzisiaj
nie z starym radcą Wachholderem sprawa,
lecz radca Walter dziś…
ADAM
A choćby! Cóż stąd?
Przecież i on przysięgę składał taką
135samą jak my, służbową, i jak my też,
wedle powszechnych praktyk i edyktów,
urząd swój spełniać musi.
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
145
Jużci, i jeszcze coś, gdy wiedzieć chcecie.
Oto dziś rano, gdy szukają sędzi,
co go na areszt skazano domowy,
w gumnie go wreszcie znajdą nieboraka,
obwieszonego na krokwi u dachu.
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
W południe? Dobrze. Święć się więc, przyjaźni
170Wszakże to ręka rękę, mówią, myje.
Wiem ci ja, kumie, że was urząd łechce
i żeście go też, jak mało kto, godni.
Ale dziś, mój kumie, dziś nie pora jeszcze.
Dziś jeszcze puśćcie mimo warg ten kielich!
JASNOTKA
ADAM
Wiem też, że miłe wam są mowy składne
i żeście ongi w amsterdamskiej szkole
nad Cyceronem niepróżno ślęczeli.
Lecz dziś ukróćcie chęci swoje skore!
180Nieraz się jeszcze sposobność nadarzy
sztuką się swą popisać krasomówczą.
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
195
Cóż? Że mnie to nie dotyczy,
a tak, do diabła, nie dotyczy wcale!
Choćby się nie wiem co powiedzieć dało,
fraszka to tylko, co się zlęgła w nocy,
lecz przed dniem wścibskim pierzcha precz.
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
205
Chodźmyż tedy, kumie!
Chodźmy na chwilę do registratury
ułożyć nieco stosy aktów, co tam
jak wieża Babel sterczą.
SCENA II
Wchodzi SŁUŻĄCY. Ci sami. Potem dwie DZIEWKI.
SŁUŻĄCY
Szczęść wam Boże,
210cny panie sędzio! Pan mój, radca Walter,
kłania się pięknie. Wnet tu sam przybędzie.
ADAM
SŁUŻĄCY
ADAM
JASNOTKA
SŁUŻĄCY
ADAM
JASNOTKA
do Adama:
SŁUŻĄCY
ADAM
Chwyta za swą odzież.
DZIEWKA PIERWSZA
wchodzi.
JASNOTKA
DZIEWKA DRUGA
wchodzi.
ADAM
ogląda się.
JASNOTKA
ADAM
DZIEWKA PIERWSZA
ADAM
Co? Tam do kroćset! Zdziej mi kabat, nuże[5]!
JASNOTKA
do Służącego:
ADAM
235
Do diabła tam! I to mu też oświadczcie,
że sędzia Adam uniżenie prosi,
by mu pan radca wybaczył łaskawie…
JASNOTKA
ADAM
SŁUŻĄCY
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
DZIEWKI OBIE
ADAM
Precz, mówię!
Ser, masło, szynkę, kiełbasy i flaszki
265z registratury sprzątnąć mi, co żywo!
Nie ty, nie! Tamta! Aj, tak, ty, ty, gapo!
Do kroćset! Małgoś! Ona, słyszysz? Ludka
ma iść, stajenna, do registratury!
Dziewka pierwsza wychodzi.
DZIEWKA DRUGA
ADAM
Dziewka druga wychodzi.
JASNOTKA
do Służącego:
SŁUŻĄCY
ADAM
JASNOTKA
SŁUŻĄCY
ADAM
JASNOTKA
SŁUŻĄCY
ADAM
JASNOTKA
SŁUŻĄCY
ADAM
SŁUŻĄCY
Wychodzi.
ADAM
JASNOTKA
ADAM
Dziewka pierwsza wchodzi.
ADAM
UrzędnikCo trzymasz w łapie?
DZIEWKA PIERWSZA
JASNOTKA
ADAM
DZIEWKA PIERWSZA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
DZIEWKA DRUGA
wchodzi.
ADAM
DZIEWKA DRUGA
ADAM
DZIEWKA DRUGA
ADAM
DZIEWKA DRUGA
Dyć to prawda, sędzio,
310wszak i Ludmiła przyświadczyć też może!
Druga zaś, wiecie, jest u perukarza.
ADAM
DZIEWKA DRUGA
ADAM
DZIEWKA DRUGA
315
Jużci. Ano,
z łysą do domu wróciliście głową,
jeszczeście niby tak mówili, wiecie,
żeście upadli; krew wam myłam z głowy.
ADAM
DZIEWKA DRUGA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
Od wczoraj ranę? Dziś dopiero!
Perukę miałem wczoraj i, na honor,
325wchodząc do domu — przez przypadek tylko
wraz z kapeluszem zdjąłem ją z ciemienia.
O czym tu bzdurzy dziewka ta? Nie wiem nic zgoła!
Precz, do stu diabłów, coś im przynależna!
Precz, mówię, precz mi do registratury!
330Dziewka pierwsza wychodzi.
A ty, Małgosiu, goń do zakrystiana,
proś, niech on mi dziś peruki swej pożyczy.
Powiedz, że w mojej kocica dziś rano
zległa, aj, tak, już wiem, niechluja taka
335jeszcze pod łóżkiem utytłana leży.
JASNOTKA
ADAM
Właśnie. Jakom żyw! Pięć kociąt
wydała na świat, czarne dwa i żółte,
jedno jak śnieg bialutkie; czarne
340potopić każę w rzece Vecht, cóż robić?
Czy chcecie, kumie, może jedno z nich?
JASNOTKA
ADAM
Tak, tak, na honor! Tu ją — niech mnie czarci! —
tu ją na stołku zawiesiłem wczoraj,
345kładąc się spać, zaś w nocy, gdym przypadkiem
stołkiem potrącił, peruka upada…
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
DZIEWKA DRUGA
chichocząc:
ADAM
Idź, a pozdrów pięknie
kumę kościelną, jejmość Czarnołatkę.
Dziś jeszcze, powiedz, perukę jej zwrócę
cało, bez szkody. Jemu zaś ni mru-mru!
365Czy zrozumiałaś?
DZIEWKA DRUGA
Wychodzi.
SCENA III
ADAM, JASNOTKA.
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
Sen, SędziaSen miałem, wiecie, że mnie ktoś pozywał
i przed sędziowski gwałtem ciągnął stolec,
zaś na tym stolcu ja, ja sam siedziałem
375i od sobaków sobie i hultajów
srodzem wymyślał, po czym szyję własną
sam na żelazną zasądziłem kunę[8].
JASNOTKA
ADAM
Aj, tak, na uczciwość!
380Potem się obaj, sędzia i pozwany,
w jedną jak gdyby stopilim osobę
i w las czmychnąwszy, noc przespalim w lesie.
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
Próżna trwoga.
Byleście tylko dziś, w obliczu radcy,
wedle przepisów wymierzali prawo,
aby ten sen o potępionym sędzi
390tak się czy inak żywą nie stał jawą.
SCENA IV
Radca WALTER wchodzi. Ci sami.
WALTER
ADAM
Aj, witam, panie, witam w naszym Hajsum.
I któż by się, o sprawiedliwe nieba,
mógł tak radosnych spodziewać odwiedzin?
395Jeszcze bym dziś o ósmej z rana we śnie
o takim wielkim nie śmiał marzyć szczęściu!
WALTER
Trochę tu może zbyt nagle przychodzę,
toteż w tej mojej podróży służbowej,
którą dla dobra państwa przedsięwziąłem,
400tym się zaprawdę kontentować muszę,
jeśli mnie dobrzy gospodarze moi
życzliwym bogdaj pożegnają słowem.
Choć ja, Bóg świadkiem, już gdy w próg wstępuję,
szczere im z sobą pozdrowienie wnoszę.
405Oto Najwyższy Trybunał w Utrechcie
poprawić pragnie wymiar praw w żuławach,
gdzie się, niestety, zda szwankować nieco.
Surowa kara czeka winę wszelką.
Lecz moja misja nie jest jeszcze sroga.
410Patrzeć nam tylko, nie karać. Więc choćbym
nie wszystko jeszcze znalazł, jak należy,
cieszyć się będę, gdy stan znośnym znajdę.
ADAM
Pogląd, zaiste, piękny to i chlubny!
Bo bez wątpienia znajdzie wasza miłość
415w starej praktyce nagannym niejedno,
a choć od czasu Karola Piątego[9]
praktyka ta w Niderlandach istnieje,
w dziedzinie myśli cóż się ostać zdoła?
Świat, mówią, ciągle mądrzejszym się stawa.
420Dziś, wiem to, wszystko Pufendorfa[10] czyta.
Atoli Hajsum — to ułamek świata,
na który z owej mądrości powszechnej
takiż ułamek jeno spłynąć może.
Raczcież więc, proszę, sprawiedliwość w Hajsum
425oświecać, panie, aby się przekonać,
że zanim jeszcze odjechać zdołacie,
w całej was pełni ona zadowoli.
Gdybyście jednak już dziś tu, w urzędzie,
mieli ją zastać podług woli waszej,
430byłby zaiste cud to najprawdziwszy,
boć wolę tę zaledwie przeczuć może.
WALTER
ADAM
WALTER
do Jasnotki:
JASNOTKA
ADAM
podaje krzesło.
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
JASNOTKA
WALTER
JASNOTKA
WALTER
Przykry,
nad wyraz przykry zaszedł tam wypadek,
co zmącił nam pogodny nastrój ducha,
który nam w pracy towarzyszyć winien.
455Ale i o tym już zapewne wiecie?
ADAM
WALTER
460
I tym zło pogorszył.
Bo co na nieład tylko wyglądało,
do malwersacji stało się podobne,
której — jak wiecie — prawo nie wybacza.
Ile kas macie?
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
Z kasą, mówicie, na powodzian Renu?
470Wszelako Ren już dawno nie wylewa,
więc też i składki nie wpływają chyba.
Czy to nie dziś roki u was?
ADAM
JASNOTKA
WALTER
ADAM
JASNOTKA
WALTER
ADAM
SCENA V
DZIEWKA DRUGA wchodzi. Ci sami.
DZIEWKA DRUGA
Pani kościelna kazała się kłaniać,
lecz wam peruki pożyczyć nie może.
Kazanie, mówi, mają dzisiaj rano,
490więc pan kościelny sam wdział jedną, zasię
druga, powiada, do niczego zgoła,
posłać ją miała dziś do perukarza.
ADAM
DZIEWKA DRUGA
ADAM
WALTER
ADAM
Na honor, panie!
Przypadek, patrzcie, przeklęty przypadek
500obu mnie peruk dziś pozbawił na raz.
A teraz trzecia, com ją chciał pożyczyć,
również zawodzi. Nie wiem sam, co począć.
Mamże w łysinie na sąd zasiąść, panie?
WALTER
ADAM
505
Jako żywo! Choć się lękam srodze,
czy bez świątecznej peruki ozdoby
na mej sędziowskiej nie stracę powadze.
Chybaby jeszcze na folwarku spytać,
czy pan dzierżawca…
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
Nie, nic z tego,
odkąd tu bowiem znieślim dziesięcinę,
do czegom rękę swą i ja przyłożył,
520już mi nie liczyć na tych panów względy.
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
Do diabła, mój sędzio!
Wszakże godzina sądu już wybiła!
530Proszę o pośpiech! Dzisiaj jeszcze muszę
stanąć w Hussahe.
ADAM
WALTER
Do kroćset! Mączką przysypcie łysinę!
I gdzieżeście, do diaska, też tak nagle
535obie peruki zapodzieli na raz?
Czyńcie, co chcecie, spieszno mi, powtarzam.
ADAM
WOŹNY
wchodzi.
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
do Woźnego:
Adam, Dziewka i Woźny wychodzą.
SCENA VI
Wchodzą: PANI MARTA, EWA, WIT, RUPRECHT.
WALTER i JASNOTKA w głębi.
MARTA
WIT
MARTA
WIT
MARTA
Koszt zwróci. Proszę! Koszt mi za dzban zwróci,
gdy sobie wyrok wyprawuję taki!
Dzban mój spróbujcie na powrót przywrócić!
575Na gzyms mi go powróćcie znów! Koszt zwróci!
Dzbanek mi zwróci mój, co już nieborak
ni stać nie może ani się odwrócić.
WIT
Aj, pani Marto, po co się tak sierdzić!?
Możnaż co więcej? Gdy go z nas kto rozbił,
580szkodę naprawim, jak się patrzy!
MARTA
Ejże!
Jakby z mych bydląt przemówiło które!
I za cóż to wy macie sąd? Za zduna?
A niechby nawet fartuch wzięli zduński
585wielmożni ci sędziowie, i mój dzbanek
wsadzili w piec, to rychlej by mi oni
naczynić mogli coś w naczyńko moje
niż je naprawić. Dzbanek mój naprawić!
RUPRECHT
Dajcież jej pokój! Smok to istny! Tata!
590Nie ten dziurawy dzbanek ją tak kole,
jeno nasz ślub, co roztłukł się wraz z dzbanem.
Gwałtem by teraz chciała go zdrutować,
lecz ja wam, tata, jeszcze raz przysięgam:
sam ścierką będę, gdy tę ścierkę wezmę!
MARTA
595
A to mi gamoń! Ja tu ślub drutować?
Ślub niewart dzbana, choćby nie rozbity,
niewart, powiadam, czerepa jednego.
A choćby tutaj stał wyszorowany
i taki śklniący, jak mój dzban nieboszczyk
600wczoraj wieczorem jeszcze stał na gzymsie,
to bym go raczej za ucho chwyciła
i na łbie twoim rozłupała w szczątki,
niźlibym miała czerepy drutować!
Ja — ślub drutować!
EWA
RUPRECHT
EWA
RUPRECHT
EWA
RUPRECHT
EWA
RUPRECHT
EWA
615
Przecie do pułku odchodzisz, Ruprechcie,
a skoro muszkiet weźmiesz raz na ramię,
Bóg wie, czy kiedy zobaczym się znowu.
Na wojnę idziesz, drogi mój Ruprechcie,
w takimże gniewie chcesz się rozstać ze mną?
RUPRECHT
MARTA
do Ewy:
Precz! Nie mówiłam? Jeszcze cię lżyć będzie
ten gbur przeklęty! Pan kapral Drewnoga
oto człek godny, oto mąż dla ciebie —
630kij ci on w wojsku dzierżył, jak się patrzy —
a nie ten wałkoń, co mu kark wnet poczną
kijem garbować! Dzisiaj zrękowiny,
dziś jeszcze ślub, a choćby nawet chrzciny,
wszystko mi jedno! I na śmierć mą zgoda,
635byleby rogów zuchwałości przytrzeć,
co mi do dzbanków moich sięga!
EWA
Matko,
dajcie już pokój! Pójdę wam do miasta
i najlepszego poszukam tam zduna,
640co wam na pokaz te skorupki sklei.
Gdyby zaś z dzbanka nic już być nie miało,
to weźcie moją skarbonkę, matulu,
i nowy kupcie! Któż to widział, matko,
o dzban gliniany, choćby nawet z czasów
645samego króla Heroda pochodził,
gwałt taki wszczynać i nieszczęścia tyle!
MARTA
Ot, powiedziałaś, coś wiedziała, panno!
Chcesz może, Ewko, kunę wziąć na szyję
I w kościół iść pokutę czynić jawną?
650Twoje w tym garnku było dobre imię
i razem z nim się stłukło w oczach świata,
chociaż nie w moich ni twoich, ni Boga.
Zdunem mi sędzia i więzienny pachoł!
Pnia katowskiego potrza tu i bata!
655A choćby w ogień, na stos z tą hołotą,
gdy naszą cześć wypalić trza w tym ogniu
i nasz dzbanuszek znów wypolerować.
SCENA VII
Wchodzi ADAM w todze, ale bez peruki. Ci sami.
ADAM
do siebie:
Aj, patrzcie, Ewka i ten drab sążnisty,
i cała tam, do diabłów stu, familia!
660Czyż mnie oskarżać chcą przede mną samym?
EWA
ADAM
do Jasnotki:
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
do Ewy szeptem:
EWA
tak samo:
ADAM
EWA
ADAM
EWA
ADAM
EWA
ADAM
do Jasnotki:
Słuchajcie, kumie, nie wytrzymam dłużej!
Mdłości mi sprawia rana na goleni.
680Sądźcie wy dzisiaj, ja — do łóżka pójdę…
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
Chyba naprawdę szał was dziś opętał!
Wszakże przed chwilą przyszliście dopiero!
685Zresztą powiedzcie sami panu radcy.
Może się zgodzi… Któż wie, co was boli.
ADAM
do Ewy:
EWA
ADAM
EWA
ADAM
EWA
ADAM
EWA
ADAM
EWA
ADAM
700
stoi frakturą[14] wypisane imię
Ruprechta Dziury. Atest mam w kieszeni
gotowiusieńki — słyszysz, jak szeleści?
Zwolni ci on Ruprechta, jak się patrzy.
Inaczej kto wie, czy za rok, Ewuniu,
705nie przyszłoby ci sukni wdziać żałobnej,
kiedy ogłoszą, że Ruprecht w Batawii[15]
zdechł gdzieś na febrę żółtą lub czerwoną,
lub, czy ja wiem już, jaką — może zgniłą.
WALTER
Hej, proszę tam, panie sędzio Adamie,
710nie wieść z stronami gawęd na uboczu.
Tutaj zasiadać, proszę was, i badać.
ADAM
do siebie:
WALTER
Czy nie słyszycie? Wszak wyraźnie mówię,
byście przed sesją w sposób tajemniczy
715nie wiedli rozmów dwuznacznych ze stronami!
Tutaj to, sędzio, urząd wasz i miejsce,
ja zaś jawnego przesłuchania czekam.
ADAM
do siebie:
JASNOTKA
wyrywając go z zadumy:
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
do siebie:
Aj, bierz licho!
735Jednoli z dwojga: złamie się lub zegnie!
Głośno:
Do usług, panie! Co mi wasza miłość
raczy rozkazać? Mamże przewód zacząć?
WALTER
ADAM
Na honor, panie, wybaczcie! Pantarka[17],
którą nabyłem od handlarza z Indii,
pypcia[18] mi, ścierwo, dziś w sam raz dostała.
Knedelkiem trza ją, wasza miłość, leczyć,
745a żem w tych sprawach w ciemię bity, przeto
tej się tu panny o radę pytałem.
Słabość to moja, że kuraki swoje
jak własne dzieci miłuję.
WALTER
Zasiądźcie!
750Powoda proszę wezwać i przesłuchać!
Do Jasnotki:
Pan pisarz będzie protokół prowadził.
ADAM
Czy według wszelkich prawa formalności
rozkaże wasza miłość sąd odprawić,
755czy też jak u nas tu, w Hajsum, w zwyczaju?
WALTER
ADAM
JASNOTKA
ADAM
MARTA
ADAM
MARTA
ADAM
MARTA
ADAM
MARTA
ADAM
MARTA
ADAM
JASNOTKA
półgłosem:
MARTA
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
790
Aj aj, wybornie! Wasza miłość, widać,
czczych formalności nie jest zwolennikiem.
Do pisarza:
Czyńcie, jak sobie jego miłość życzy.
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
JASNOTKA
ADAM
MARTA
ADAM
MARTA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
MARTA
ADAM
do siebie:
RUPRECHT
ADAM
do siebie:
RUPRECHT
ADAM
Milcz, gamoniu!
Jeszcze ty dzisiaj pod pręgierzem staniesz!
820Pan pisarz wpisze dzban i imię tego,
Który go rozbił. Poczekaj, hultaju!
Wnet my tu całą sprawę rozwikłamy.
WALTER
ADAM
JASNOTKA
ADAM
WALTER
Jeśli, jak widzę, mój sędzio, nie wiecie,
830jak się w myśl ustaw proces wdrażać winno,
to nie tu miejsce o tym was pouczać.
Gdy zatem tylko taki znacie sposób
praw wymierzania, to odstąpcie raczej.
Może pan pisarz lepiej to potrafi.
ADAM
835
Wybaczcie, panie! Wymierzałem prawo
tak, jak się w Hajsum je wymierzać zwykło
i jak mi wasza miłość przykazała.
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
Z submisją[21] więc o przebaczenie proszę.
845
Prawo, SędziaMy tu, za waszym, panie, pozwoleniem,
statuty mamy dość szczególne w Hajsum,
nigdzie co prawda nie spisane, ale
starą tradycją wieków przekazane.
Od tych ja formuł, wasza miłość, tuszę,
850ani na jotę dziś nie odstąpiłem.
Lecz i w tej nowej procedurze prawnej,
co ją stosować mają w całym państwie,
umiem się znaleźć jak u siebie w domu.
Chcecie dowodu? Rozkazujcie, proszę.
855Potrafię prawo tak i tak wymierzać.
WALTER
ADAM
MARTA
860
Ja tu, jak wiecie, o ten dzban oskarżam.
Nim jednak powiem, co się z dzbanem stało,
pozwólcie, proszę, żebym opisała,
czym mi był wprzódy ten dzbanuszek.
ADAM
MARTA
ADAM
MARTA
Owóż przepraszam, nie widzicie wcale!
Nic prócz czerepów tych tu nie widzicie!
870Rozbity w szczątki najpiękniejszy z dzbanków
W tej oto dziurze, gdzie dziś nic prócz dziury,
ongi król Filip przyjmował hiszpański
wszystkie prowincje niderlandzkie w lenno.
Tu stał w ornacie cesarz Karol Piąty,
875z którego tylko nogi stoją jeszcze.
Tu klęczał Filip przyjmując koronę.
Dzisiaj on w garnku, zadek jeno został,
lecz i ten także cios śmiertelny dostał.
Tam ze wzruszenia obie jego ciotki,
880królowa Francji i Węgier królowa,
łzy szczęścia sobie ocierały z oczu.
A teraz, patrzcie, gdy z nich jedna chustkę
do ócz podnosi ręką poszczerbioną,
zda się, jakoby nad sobą płakała.
885Tu się Filibert pośród świty tłumnej,
ten, co to król zań cios podchwycił w boju,
oparł na mieczu; dziś by i on musiał
z Maksymilianem paść po równi — młokos!
Tu w dole miecze widać odłamane.
890A tu w pośrodku, z świętą na łbie tiarą,
arcybiskupa z Arrasu widziano;
dziś go już diabli z kretesem porwali,
cień tylko po nim na bruk jeszcze pada.
Za nim zaś z tyłu straż przyboczna ciżbą
895z halabardami stała i lancami.
Tu, patrzcie, domy na brukselskim rynku,
ktoś jeszcze z okna wyziera ciekawie,
lecz co tam widzi, Bóg to wiedzieć raczy.
ADAM
Zostawcie, Marto, pakt ten skorupkowy,
900skoro do rzeczy nie należy wcale.
O dziurę idzie, nie zaś o prowincje,
co je tam na niej przekazywać miano.
MARTA
HistoriaZa pozwoleniem! Ale piękność dzbanka
do rzeczy, panie sędzio, też należy.
905Dzban zdobył ongi cny Childeryk kotlarz,
kiedy Orańczyk z gezami morskimi
gród Bril wziął szturmem. Właśnie onej chwili
przytknął go do ust pewien Hiszpan dumny
pijąc zeń wino, gdy Childeryk z tyłu
910Hiszpana pięścią na ziemię powalił,
dzban mu z rąk wyrwał, wychylił i poszedł.
ADAM
MARTA
Potem zasię dzbanek
grabarz Bogufał wziął w spadku, człek trzeźwy,
915trzy razy tylko z niego pił, trzy, mówię,
a zawdy wino pomieszane z wodą,
pierwszy raz wonczas, gdy już w piętkę goniąc,
młodą małżonkę pojął; w lat trzy potem,
gdy go szczęśliwym uczyniła ojcem,
920a gdy spłodziwszy dzieci piętnaścioro,
zmarła biedaczka, wypił — po raz trzeci.
ADAM
MARTA
Potem
dzban miał Zacheusz, krawiec z Tirlemontu.
925Sam on to raz nieboszczykowi memu —
świeć mu Bóg w niebie! — opowiadał, wiecie,
że kiedy dom mu grabili Francuzi,
razem z gratami dzban przez okno cisnął,
po czym sam skoczył, kark, niezdara, skręcił,
930ale dzbanuszek, dzbanek ten gliniany
na równe stanął nogi — i ocalał!
ADAM
MARTA
ADAM
MARTA
WALTER
Mówić wam wolno, byle nic o rzeczach,
940które do rzeczy nie należą wcale.
Jeśli, mówicie, że wam dzban był drogi,
to wiemy tyle właśnie, ile trza nam,
żebyśmy waszą osądzili sprawę.
MARTA
Ile wam trzeba, by osądzić sprawę,
945tego, panowie, nie wiem i nie badam.
To jednak wiem, że abym skarżyć mogła,
muszę mieć możność powiedzenia, o co.
WALTER
Dobrze więc, dobrze. Kończcie! Cóż się stało
Cóż się więc, pytam, z onym stało dzbanem
950czasu pożaru w sześćdziesiątym szóstym?
Czyli usłyszym wreszcie, co się stało?
MARTA
Co się, pytacie, z dzbanem stało? Ano
nic się w tym roku sześćdziesiątym szóstym
z dzbanuszkiem tym nie stało, wasza miłość.
955Nic się z nim, panie, powtarzam, nie stało.
Ostał się cało pośrodku płomieni
i z popieliska go nazajutrz rano
z taką dobyłam polewą błyszczącą,
jakby co wyszedł ze zduńskiego pieca.
WALTER
960
Dosyć już, dosyć! Dzban już znamy, wiemy,
co się z nim stało i co się nie stało.
Teraz cóż dalej?
MARTA
Owóż dzban wspomniany,
co, choć rozbity, wart jest jeszcze dzbana,
965dzban nie za podły ni dla ust szlachcianki,
ni, bez urazy, dla panny regentki,
ten dzban, dostojni wy sędziowie obaj,
dzban ten, powiadam, rozbił mi ów chłystek!
ADAM
MARTA
RUPRECHT
ADAM
JASNOTKA
ADAM
MARTA
ADAM
MARTA
ADAM
MARTA
Gdzieżby rano! W nocy.
W łóżku już ległam i chcę lampkę skręcić,
985gdy raptem w dole, w córki mej komorze
jakiś słyszę wrzask i głosy męskie,
jakby do domu wtargnął bisurmanin[22].
Zrywam się tedy, w dół po schodach zbiegam,
a tu drzwi gwałtem wyważone widzę
990i ktoś tam, słyszę, w izbie klnie okrutnie;
za czym do izby wchodzę, świecę, patrzę,
i naraz… naraz, co widzę, mój sędzio?
Dzban widzę, dzban mój rozbity na szczątki,
co w każdym kącie leżą rozrzucone;
995dziewczyna szlocha, załamuje ręce,
a on, ten smyk tam, prycha jak szalony!
ADAM
MARTA
ADAM
MARTA
1000
Więc mnie w tym gniewie, wiecie, sprawiedliwym
jakby sto rąk urosło jednej chwili,
każda zaś w pazur, jak u sępa, zbrojna.
Tak ja do niego: jakim, pytam, prawem
i czego, pytam, w noc tak późną szuka,
1005i jak mi w domu dzbanki śmie rozbijać?!
On zaś, zgadnijcie, co mi na to, proszę,
co mi bezwstydnik, ten łotr odpowiada!
Jeszcze ja kiedyś doczekam tej chwili,
kiedy go kaci rozciągną na kole,
1010albo już nigdy nie legnę spokojna!
Ktoś inny, mówi, kto tuż przed nim czmychnął,
dzban z gzymsu strącił, ktoś, proszę was, inny!
I jeszcze dziewkę mi ten wałkoń łaje!
ADAM
MARTA
EWA
MARTA
EWA
RUPRECHT
ADAM
MARTA
EWA
ADAM
JASNOTKA
MARTA
EWA
Jużci, wzywałam, lecz nie na przysięgę.
1040I na to wam tu teraz wobec sądu
Najświętszą Pannę wzywam i Józefa!
ADAM
Aj, pani Marto, po cóż to! Któż widział
tak onieśmielać to poczciwe dziecko!
Skoro się panna tylko zastanowi,
1045skoro przypomni wszystko, co się stało,
co się, powiadam, stało już i co się,
jeśli nie zezna, jak zeznać powinna,
jeszcze stać może, wnet wam, zobaczycie,
powie to samo, co wam rzekła wczoraj,
1050a czy przysięgnie, czy też nie, to fraszka,
byle Józefa nie tykać ni Marii.
WALTER
MARTA
Kiedy mi ona tak w twarz łgać się waży —
1055ta bezwstydnica, dziewka ta ladaczna! —
że to ktoś inny u niej był, nie Ruprecht,
to niech ją!… No, nie powiem, co! Ale
ja wam to mówię, panie sędzio, Marta!
A choć pewności nie mam, czy przysięgła —
1060że tak mówiła, na to wam przysięgam,
Pannę wzywając Świętą i Józefa!
ADAM
WALTER
ADAM
MARTA
EWA
ADAM
RUPRECHT
WIT
ADAM
do pisarza:
WALTER
O tym szczególnym zachowaniu waszym
nie wiem, na honor, co myśleć, mój sędzio.
Gdybyście sami byli dzban ten stłukli,
1075nie moglibyście gorliwiej, zaprawdę,
zwalać podejrzeń wszelakich ze siebie
na tego oto młodzieńca, jak teraz.
Pan pisarz jednak, żywić chcę nadzieję,
do protokołu nie zapisze więcej
1080prócz zeznań panny o tym, co przed matką
zeznała wczoraj, nic o fakcie samym.
Czy to na pannę teraz świadczyć kolej?
ADAM
Aj, wasza miłość, choć nie na nią kolej,
lecz jakże łatwo zbłądzić w takich razach!
1085Któż więc ma świadczyć? Pozwany? Na honor!
Dobre nauki rad przyjmuję zawsze.
WALTER
ADAM
1090
Ostatnia? Co? Aj, prawda, tak, pozwany.
I gdzież się myśl twa błąka, stary sędzio!
Bogdajże piekło tę pantarkę z pypciem!
Bogdaj na pomór była w Indiach zdechła!
Ciągle mi kluski te na głowie leżą.
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
RUPRECHT
ADAM
RUPRECHT
ADAM
RUPRECHT
ADAM
I miałżebyś czelność
przeciwko temu sprzeciw wnieść jakowy?
1110Przyznajesz winę, czy też śmiałbyś może
w żywe nam oczy przeczyć, jak straceniec?
RUPRECHT
ADAM
RUPRECHT
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
JASNOTKA
ADAM
RUPRECHT
ADAM
WALTER
RUPRECHT
WALTER
RUPRECHT
1135
Była więc w nocy jakosi dziesiąta
i ciepło było w nockę tę styczniową,
że niczym maj. Tak ci ja: „Tata! — mówię —
pójdę — powiadam — do Ewuni trochę”.
Bom się z nią, wiecie, żenić miał w tym roku.
1140Dziewka robotna. Dyciem[24] ją przy żniwach
widział: robota jej się w rękach pali,
a siano jej jak mysz spod kosy leci!
Wtedym jej: „Chcesz mnie?” — rzekł, a ona na to:
„E, co też — mówi — gęgasz?” Potem zaś: „Tak” — rzekła.
ADAM
RUPRECHT
WALTER
RUPRECHT
ADAM
RUPRECHT
„W to mi graj!” — mówię, wdziewam czapkę, idę;
chcę przejść przez kładkę, lecz woda wezbrała,
1160więc się na sioło wracać muszę. Ano
śpieszże się, myślę, do kroćset, Ruprechcie!
I co sił w nogach śpieszę, gdzie dom Marty.
Aliści patrzę, furta już zamknięta.
Bo dziewka furtę do dziesiątej ino
1165trzyma otwartą, potem zaś zawiera;
bo jak mnie, wiecie, do tej pory nic ma,
tak już nie przyjdę.
ADAM
RUPRECHT
Owóż uliczką idę se lipową,
1170a kiedym podszedł, gdzie lipy najgęstsze
i ciemno tak jak w katedrze utrechckiej,
posłyszę nagle, jak furtka zaskrzypi!
Ha, myślę, Ewka nie śpi jeszcze widać.
I ucieszony, tam, skąd uszy moje
1175oną mi wieść przyniosły, ślę swe oczy,
a gdy wracają, łajam je, że ślepe,
i po raz drugi ślę je znów w te pędy,
aby się lepiej rozejrzały wkoło,
a potem znowu klnę je, że oszczerce,
1180że podżegacze, kusiciele podłe!
I trzeci raz wysyłam je, i myślę,
że skoro teraz spełnią swą powinność,
to mi się chyba gniewne ze łba wydrą
i w jakąś inną pójdą sobie służbę!
1185Bo czyli wiecie, kogo tam ujrzały?
Ewka to była! Po zapasce poznam!
Lecz oprócz niej ktoś jeszcze.
ADAM
RUPRECHT
ADAM
WALTER
RUPRECHT
Komunii świętej wziąć bym na to nie mógł,
1195bo ciemno było, że choć oko wykol,
w noc zaś, wiadomo, wszystkie koty bure.
Lecz — to wam powiem, że pocięgiel[25] Lebrecht,
co go onegdaj z wojska wypuścili,
mej dziewce z dawna na pięty nastawał.
1200Tociem jej w łońską jeszcze mówił jesień:
„Słuchaj, Ewuniu, nie chcę, by mi łotr ten
jak pies tu szwendał się dokoła domu!
Powiedz mu sama: nie dla psa kiełbasa!
Bo inak mówię ci, że jakem Ruprecht,
1205Wszystkie mu gnaty do szczętu połamię!”
Ona zaś „Odczep się!” fuknęła na mnie
i coś mu rzekła tam ni w pięć, ni w dziewięć,
ni pies, ni wydra. Tak ci sam poszedłem,
łap za kark draba i fora ze dwora!
ADAM
RUPRECHT
ADAM
Wybornie! Mamy wreszcie imię.
Wszystko już teraz na wierzch wyjdzie gładko.
Do pisarza:
1215Czy to pan pisarz zaprotokołował?
JASNOTKA
ADAM
RUPRECHT
Kiedym więc oną parkę tam w ogrodzie
O jedenastej — biło właśnie — zdybał,
1220zaś o dziesiątej odchodziłem zawdy,
nagle, jak piorun, myśl mi do łba strzeli:
Czekaj, Ruprechcie! — myślę — jeszcze pora,
jeszcze ci rogi na łbie nie urosły,
więc sobie ciemię troskliwie obmacaj,
1225czy ci już kiełków gdzieś tam nie puszczają.
I poprzez furtę chyłkiem się przekradam,
w cisowym krzaczku przycupnę i słucham,
i szept tam taki słyszę, panie sędzio,
i szamotanie, i baraszkowanie,
1230że mnie samego ciągoty brać jęły!
EWA
MARTA
RUPRECHT
Kwadrans bez mała trwały one gody.
1235Co z tego — myślę — będzie? Czy wesele?
I nimem myśl tę do końca przemyślał,
oni oboje hyc! w dom — i bez księdza!
EWA
ADAM
Milcz mi tam, radzę, bo cię piorun trzaśnie!
1240Nie powołana ty gęgało jedna!
Czekaj do czasu, aż cię nie zawezwę!
WALTER
RUPRECHT
Teraz,
o, teraz mi, panie sędzio Adamie,
1245jak przed wybuchem krew do łba uderza!
Uf, na serdaku pękł mi guzik! Za czym
rozrywam serdak i „Tchu!” — wołam, potem
idę i prę, i kopię co sił, wreszcie
widząc, że dziewka drzwi zaryglowała,
1250zaprę się tęgo, buchnę w nie i w oścież —
jak grom wywalam!
ADAM
RUPRECHT
A kiedy
drzwi się rozwarły, dzban bęc! z gzymsu spada
1255i ktoś mi smyk! przez okno wraz wyskoczy,
żem tylko poły dojrzał wiewające.
ADAM
RliPRECHT
Zaśby kto inny?
Tu stoi dziewka, więc ją w bok odepchnę,
1260biegnę do okna, patrzę w dół, a w dole
drab, widzę, wdział się na kół u szpaleru,
skąd się winograd aż po sam dach wspina.
A że mi klamka z drzwi ostała w ręce,
gdym je wywalał, klamka z funt ważąca,
1265więc go nią z góry w połę rżnę jak z procy,
bom ino poły mógł dosięgnąć jeszcze.
ADAM
RUPRECHT
ADAM
RUPRECHT
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
RUPRECHT
ADAM
RUPRECHT
ADAM
JASNOTKA
WALTER
ADAM
RUPRECHT
Więc kiedy drab runął,
zaś ja od okna już odstąpić chciałem,
nagle tam w dole coś się, słyszę, rucha.
Jeszcześ żyw? — myślę i na okno włażę,
1295aby mu do cna giczały przetrącić,
aż tu, panowie, gdy się w skok gotuję,
raptem mi, wiecie, garść grubego piachu,
niby grad, w oczy prysnęło kurzawą,
że naraz wszystko: okno, łotr, świat cały,
1300zdawało mi się — Bóg mnie skarż, gdy kłamię!
w jakiś się bez dna wór wraz ze mną sypią!
ADAM
RUPRECHT
ADAM
RUPRECHT
ADAM
RUPRECHT
Więc mnie jakby grad sprał
z góry wysokiej tak na dziesięć sążni.
Z okna bęc! w izbę walę się jak długi!
1310Podłogę sobą, myślałem, rozwalę!
Ale na szczęście ni karku, ni krzyża,
ani też innych nie złamałem członków,
tylko żem draba już dosięgnąć nie mógł.
Więc się podnoszę i przecieram oczy,
1315a ta tu ku mnie podchodzi i: „Boże!
Co ci to — krzyczy — co ci, mój Ruprechcie?”
Więc jak nie machnę nogą! Ano szczęście,
żem jeszcze wówczas, gdzie kopię, nie widział!
ADAM
RUPRECHT
ADAM
RUPRECHT
Więc wstaję
i: Szkoda — myślę — pięści sobie psować.
Klnę więc i: „Ścierka — wołam do niej — taka!”
1325I myślę sobie, że to w sam raz dla niej.
Ale mi ślozy[26] jej odjęły mowę,
bo gdy do izby weszła pani Marta
i gdy do góry podniosła swą lampkę,
a ona tam jak ten listek dygoce,
1330że, żal się Boże! — ona, co tak śmiele
patrzała zawdy w świat — tak myślę sobie:
Ślepym, bom ślepy, wola widać boska!
I byłbym sobie gały wyrwał z oczu,
aby tam nimi już, kto chce, grał w gałki.
EWA
ADAM
RUPRECHT
ADAM
RUPRECHT
Ano,
1340że z strasznym krzykiem wpadła pani Marta,
przyszedł Ralf sąsiad i sąsiad Jan przyszedł,
i kuma Zofia, i kuma Ludwina,
przyszły parobki, dziewki, psy i koty.
Istna komedia, mówię wam, a Marta
1345tej się tam dziewki: „Kto dzban — pyta — rozbił?”
Ona zaś, wiecie, mówi, żem ja rozbił.
I nie tak znowu ze wszystkim zełgała,
bo też po prawdzie ja ten dzban rozbiłem,
co z nim do studni po wodę chodziła;
1350pocięgiel Lebrecht zaś ma dziurę we łbie.
ADAM
MARTA
Co ja,
pytacie, na to? Ano, że jak kuna
ta się tu jego mowa chyłkiem wkrada
1355i dusi prawdę, jak gdaczącą kokosz!
Za kół jąć winien, kto miłuje prawo,
by żywcem ubić tę przeklętą stworę!
ADAM
MARTA
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
W głowie się waszej nauka i głupstwo,
1370jak ciasto w dzieży, pomieszały razem.
Nie świadczy jeszcze panna, lecz oświadcza.
Czy zaś i za kim świadczyć będzie mogła,
to z oświadczenia wyniknie dopiero.
ADAM
WALTER
Do Ewy:
ADAM
SCENA VIII
DZIEWKA wchodzi. Ci sami.
ADAM
DZIEWKA
Wychodzi.
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
skłonił się. Dziewka przynosi wodę i odchodzi.
SCENA IX
Ci sami bez Dziewki.
ADAM
WALTER
Do ugody? Niezbyt was rozumiem.
Mogą się ludzie rozsądni ugadzać,
1390lecz jak wy chcecie sprawić tu ugodę,
kiedy rzecz cała w powikłaniu jeszcze?
Wielką bym chęć miał od was to usłyszeć.
Jakże więc, proszę, chcecie począć sobie?
Macież już sąd o sprawie?
ADAM
1395
Na honor!
Jeśli, gdzie mądrość kodeksu zawodzi,
wolno na pomoc filozofię wezwać,
to pewnie Lebrecht…
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
Kto więc? Któż nareszcie?
Lebrecht czy Ruprecht? Sądem swoim, widzę,
1405tak w rzecz sięgacie jak ręką w wór z grochem.
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
wskazując na Ewę:
ADAM
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
ADAM
WALTER
ADAM
Mów, Ewuniu, słyszysz?
Bogu i światu oddaj, słyszysz, serce,
troszeczkę prawdy, prawdy okruszynę!
Pomyśl, żeś oto przed sąd Boga przyszła
1425i żeś sędziego swego nie powinna
zasmucać, duszko, pustą paplaniną
o tym, co zbędne i zbyteczne zgoła.
Lecz tyś rozsądna, wiesz, co sędzia znaczy,
i że każdemu on się przydać może.
1430Jeśli więc powiesz, że to Lebrecht — dobrze;
powiesz, że Ruprecht — też dobrze, me dziecię…
Czy tak, czy owak, jakem człek honoru,
wszystko się stanie podług życzeń twoich.
Gdy jednak zechcesz pleść nam o kimś trzecim
1435i niepotrzebne przytaczać nazwiska,
to strzeż się, dziecię! Więcej ci nie powiem.
Wszak w Hajsum, Ewuś, nikt ci wiary nie da
i nikt, do kata, w Niderlandach całych!
Pomyśl, że ściany nie będą świadczyły…
1440I on też się obroni, ale wówczas —
twego Ruprechta wszyscy wezmą diabli.
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
Brak mi, na honor, studiów, wasza miłość.
Lecz choć niejasno może się tłumaczę
1450panom z Utrechtu, z ludkiem tym rzecz inna.
O zakład, panie, że panna wie dobrze,
czego chcę od niej.
MARTA
EWA
MARTA
RUPRECHT
ADAM
MARTA
EWA
MARTA
ADAM
1465
Aj, brednie, Marto!
Do kroćset! — mówię. Dajcież pannie pokój!
Któż widział! Dziewka! Tfy, barania głowa!
Tak — to nic z tego! Niechże się namyśli!
RUPRECHT
ADAH
RUPRECHT
ADAM
RUPRECHT
MARTA
ADAM
MARTA
ADAM
MARTA
RUPRECHT
EWA
A ty, niecnoto! Wstydź się, mówię, wstydź się,
1500żeś nie rzekł: „Tak, to ja ten dzban rozbiłem”.
Wstydź się, Ruprechcie, wstydź, żeś mi w tej sprawie
zaufać nie chciał aże do ostatka.
Czyżem ci ręki na zgodę nie dała,
gdyś mnie zapytał: „Chcesz mnie, Ewuś?” Powiedz
1505Myślisz, żeś nie wart szewca-kuternogi?
A choćbyś nawet przez dziurkę od klucza
ujrzał nas razem pijących ze dzbana,
jeszcześ ty sobie pomyśleć był winien:
„Ewka uczciwa, musi wyjść z honorem,
1510jeśli nie na tym, to na tamtym świecie,
gdy do nowego zmartwychwstaniem życia”.
RUPRECHT
EWA
Gdybyż to nawet Lebrecht był, to czemuż,
1515czemużbym — o, niech śmiercią zginę wieczną,
jeślibym zaraz tobie jedynemu
mej tajemnicy nie zwierzyła! Ale
czemuż przy dziewkach, parobkach, sąsiadach?
A nużby mi zataić to wypadło? —
1520Czemużbym, powiedz, czemużbym nie miała,
pewna twej wiary, rzec, żeś ty był u mnie?
Czemuż nie miałam, mów, na Boga, czemu?
RUPRECHT
EWA
1525
A ty, szkaradny! A ty, niewdzięczniku,
wart, żebym sobie oszczędziła kuny
i jednym słówkiem swoją cześć zbawiła,
zaś ciebie w wieczną pogrążyła zgubę!
WALTER
EWA
Nie, dostojny panie!
Nie on, gdy sam ma taką wolę! Dotąd
dla niegom jeno rzecz tę zatajała.
Nie Ruprecht, panie, rozbił dzban gliniany!
1535Wierzcie mu, wierzcie, gdy się sam wypiera!
MARTA
EWA
MARTA
Stawia dzban na podłodze.
EWA
WALTER
groźnie:
ADAM
Woźny!
Za drzwi przeklęte babsko to! — I czemuż,
czemużby Ruprecht miał to być koniecznie?
1545Czyście z płonącą przy tym świeczką stali?
Wszak panna sama wie najlepiej o tym.
Ha, szelmą będę, jeśli to nie Lebrecht!
MARTA
ADAM
EWA
WALTER
EWA
1555
E, taki sędzia! Wart, by sam tu teraz
stawał przed sądem jak skazaniec jaki!
Wie ci on dobrze, kto był u mnie wczoraj.
Zwracając się do sędziego:
Czyście Lebrechta wczoraj nie wysłali
1560z atestem do tej komisji w Utrechcie,
co to rekruta po kraju wybiera?
Jakże więc śmiecie mówić, że to Lebrecht,
gdy wam wiadomo, że Lebrecht w Utrechcie?
ADAM
RUPRECHT
Ano tom tylko chciał rzec, panie sędzio,
że w tej tu sprawie dziewka nie łże, zda się,
bom sam Lebrechta spotkał wczoraj, wiecie,
jak do Utrechtu szedł o ósmej z rana.
1570Jeśli się tedy w drodze gdzieś do miasta
na furkę jaką ano nie wgramołił,
to nijak chyba z kulasami swymi
tu na dziesiątą przykusztykać nie mógł.
ADAM
E, co! Kulasy! Capie ty! Łotr taki
1575niegorzej w jednym niż w dwóch chodzi butach.
Bogdajem ciało miał bez szwów i szczelin,
jeżeli kundel wielkości barana,
by mu nadążyć, kłusem gnać nie musi!
WALTER
do Ewy:
ADAM
WALTER
ADAM
Boć to głupiutkie — dobre, lecz głupiutkie.
Ot, dziecko prawie, ledwie bierzmowane.
1585Tacy już oni: w noc przez palce patrzą,
lecz w dzień przed sędzią wszystkiego się wyprze.
WALTER
ADAM
Bo, że wam prawdę, wasza miłość, powiem,
1590z ojcem jej szczera mnie wiązała przyjaźń.
Chcecież więc, panie, łaskę dziś okazać,
nie czyńmy więcej nad powinność naszą
i córce jego odejść stąd pozwólmy.
WALTER
Hm, nieprzepartą czuję chęć, mój sędzio,
1595zbadać rzecz całą aż po sedno samo. —
Śmiało, me dziecię! Powiedz, kto dzban rozbił!
Nie masz tu pewnie pośród nas nikogo,
kto by ci błędu twego nie przebaczył.
EWA
O drogi wy, mój czcigodny panie!
1600Zwolnijcie mnie, gdy łaska, od tych świadczeń,
a źle nie sądźcie o tym mym wahaniu.
Niebios to widać już zrządzenie takie,
które mi usta w tej sprawie zamyka.
Że dzban to nie Ruprecht rozbił, na to,
1605skoro ode mnie tego zażądacie,
choćby przed świętym przysięgnę ołtarzem.
Wszelako owo zdarzenie wczorajsze
do mnie z wszystkimi należy szczegóły[29].
Dla tej więc jednej nici swojej, która
1610nieszczęsnym trafem w osnowę się wplata,
nie może matka przędzy żądać całej.
Kto rozbił dzban, wyjawić wam nie mogę.
Musiałabym tajemnic tknąć, co nie są
moją własnością, z dzbanem zaś wspólności
1615nie mają żadnej. Prędzej to czy później
zawierzę matce. Ale mnie tu ona
przed trybunałem pytać nie ma prawa.
ADAM
Wedle ustawy nie ma, nie, na honor!
Panna wie dobrze, jak się wziąć do rzeczy.
1620Jeśli przed sądem złożyć chce przysięgę,
to skarga matki tym samym upada
I z punktu prawa rzecz jest przesądzona.
WALTER
MARTA
Ano
1625jeśli wam żadnej tutaj odpowiedzi
na one brednie w tej chwili nie znajdę,
to wierzcie, panie, że mi z gniewu chyba
nagły paralusz[30] język w kół zamienił.
Zdarza się nieraz, że człek zatracony,
1630by w oczach świata cześć odzyskać swoją,
śmie krzywoprzysiąc przed sądem; lecz żeby
krzywo przed świętym przysięgać ołtarzem
po to, by wrychle stanąć pod pręgierzem,
o tym się świat dziś po raz pierwszy dowie.
1635Gdybyż się choć jakoćkolwiek stwierdzić dało,
że to nie Ruprecht, lecz ktoś inny wczoraj
do jej dziewczyńskiej wtargnął wieczór izby,
gdyby, powiadam, było to możliwe,
tobym tu, wierzcie mi, dostojny panie,
1640ani przez chwilkę nie zwlekała dłużej,
lecz bym jej wraz na urządzenie pierwsze
przede drzwi stołek postawiła, mówiąc:
„Idź, moje dziecię, w świat — świat jest szeroki
Ani mu grosza czynszu nie zapłacisz,
1645a że masz po mnie długi włos w dziedzictwie,
więc się, gdy przyjdzie pora, obwieś na nim!”
WALTER
MARTA
Ale że mogę wam inaczej jeszcze,
nie tylko przez nią, co mi tej posługi
1650odmawia, dowieść, że nikt inny, jeno
Ruprecht dzban rozbił, więc mnie ta jej skorość,
żeby wszystkiego tutaj się wyprzysiąc,
na inny jeszcze domysł naprowadza;
trzeba wam bowiem, wasza miłość, wiedzieć,
1655że ten tu Ruprecht, do branki[31] należny,
za dni miał parę przysięgę w Utrechcie
składać na sztandar. A wszak wam wiadomo,
jak chwacko nasza młódź spod znaków zmyka.
Owóż przypuśćmy, że jej tak rzekł wczoraj:
1660„Co myślisz, Ewuś? Świat wielki — uchodźmy!
Masz przecie klucze do skrzyń i sąsieków”.
Ona zaś jeszcze trochę się wahała…
To wszystko inne, gdym ich tam spłoszyła —
u niego z zemsty, u niej zaś z miłości —
1665tak prawie stać się mogło, jak się stało!
RUPRECHT
WALTER
EWA
WALTER
MARTA
Dobrze więc. Najpierw tutaj wam dowiodę,
że właśnie Ruprecht rozbił dzban, zaś potem
w domu rzecz całą zbadam jeszcze do cna.
1675Przeciw każdemu, które tu rzekł, słówku,
jeden wam język na świadectwo stawię.
Rząd bym ich cały była tu przywiodła,
gdybym przewidzieć lub choć przeczuć mogła,
że mi dziewczyna swojego odmówi…
1680Lecz dość mi będzie, gdy tu jego ciotkę,
panią Brygidę, do sądu wezwiecie:
zbije go ona w punkcie najgłówniejszym,
bo oto wczoraj wpół do jedenastej —
zanim więc jeszcze, hultaj, dzban mój rozbił —
1685na schadzce z Ewą go spotkała w sadzie.
Jak więc tę bajkę przezeń zmajstrowaną
jeden jej język od stóp aż do głowy
przetnie na dwoje, wielebni sędziowie,
o tym się sami rychło przekonacie.
RUPRECHT
WIT
EWA
RUPRECHT
MARTA
ADAM
do siebie:
WALTER
RUPRECHT
ADAM
1705
Czekaj, hultaju! — Hej tam, woźny Twaróg!
Dzbany, wiadomo, bije, kto ucieka.
Panie pisarzu, wy po panią Brydzię!
WIT
RUPRECHT
WIT
RUPRECHT
1715
Czemum wam nie wspomniał?
Boć to, do kroć piorunów, łgarstwo, tata!
Jeżeli ciotka Brydzia wam przyświadczy,
to mnie powieście choćby i z nią razem!
WIT
RUPRECHT
WIT
RUPRECHT
WIT
1730
Kurtkę i bieliznę,
i spodnie też — w węzełek taki właśnie,
jak go wędrowiec zwykł na grzbiet zarzucać,
gdy w drogę się wybiera. Powiedz, czemu?
RUPRECHT
WIT
WALTER
WIT
Zeznać wam nic, wasza miłość, nie mogę,
bom doma wówczas był, gdy dzban się rozbił.
Ani o żadnym innym przedsięwzięciu,
co by mi syna w podejrzenie wdało,
1745choćbym rozważał okoliczność wszelką,
nicem, Bóg świadkiem, nic nie wymiarkował.
O niewinności jego przekonany
przyszedłem tutaj, żeby spór załatwić
i narzeczeństwo jego rozwiązawszy
1750zażądać zwrotu srebrnego łańcuszka
i medalionu, com go tej tu dziewce
łońskiej jesieni dał przy zrękowinach.
Zaś gdy mi teraz, za siwego włosa,
o zdradzie przyszło i dezercji słyszeć,
1755to rzecz to dla mnie, jako dla was — nowa.
Ano, gdy tak, to niech mu czart łeb skręci!
WALTER
ADAM
Czy wasza miłość nazbyt się nie znuży?
Sprawa przeciąga się; a wasza miłość
1760registraturę przejrzeć ma i kasy.
Któraż to, panie pisarzu, godzina?
JASNOTKA
ADAM
JASNOTKA
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
Dalej? Jak wola! Hm, tak będzie!
1775Inaczej sam bym, jakem człek honoru,
z waszej miłości ukontentowaniem
jutro rzecz całą skończył o dziewiątej.
WALTER
ADAM
Do usług, wasza miłość. Zatem,
1780panie pisarzu, wysłać woźnych, niech mi
panią Brygidę zaraz tu zawezwą!
WALTER
Jasnotka odchodzi.
SCENA X
Ci sami bez Jasnotki. Potem kilka DZIEWEK.
ADAM
powstając
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
do siebie:
ADAM
Dziewka wchodzi.
DZIEWKA
ADAM
Czym mogę służyć? — Wyjdźcie, wyjdźcie, ludzie! —
Francuskim może? — Za drzwi, tam, do sieni!
1800Czy reńskim?
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
do Małgosi:
WALTER
ADAM
Precz, mówię, precz stąd! — Idź już, idź, Małgosiu!
A także masła świeżo ubitego
przynieś osełkę, limburskiego sera
1810i wędzonego półgęska z Pomorza!
WALTER
ADAM
do stron:
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
Bóg to wiedzieć raczy.
Dziś dzień gajowy, wasza miłość, u nas,
1825więc wszystkie baby poszły w las chrust zbierać.
Być tedy może, że…
RUPRECHT
WALTER
RUPRECHT
WALTER
ADAM
do siebie:
WALTER
ADAM
do siebie:
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
Idź więc i białym nakryj adamaszkiem!
Skromnie tu u nas, wasza miłość, skromnie,
1845ubogo, jak to mówią, lecz chędogo.
Dziewka wychodzi.
Oto i cały zysk nasz, wasza miłość,
nas, okrzyczanych starych kawalerów,
że czym się inni skąpo, frasobliwie
1850z żoną i dziećmi dzielić co dzień muszą,
my, jak się z zacnym zdarzy spotkać druhem
możem się raczyć w pełni.
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
Nie, wasza miłość, dziś, za pozwoleniem,
1860o wpół do szóstej, gdym wychodził z łóżka,
dziś się potknąłem.
WALTER
ADAM
Sam nie wiem,
bo szczerze mówiąc, o samego siebie.
1865O węgieł pieca głową uderzyłem,
choć do tej pory odgadnąć nie umiem,
czemu i jak?
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
Obie Dziewki wchodzą z winem itd., nakrywają i znowu wychodzą.
WALTER
ADAM
WALTER
bierze szklankę.
ADAM
WALTER
ADAM
śmieje się.
WALTER
ADAM
ciągle się śmieje.
Piją.
WALTER
Na domiar złego jeszcze ta peruka,
1895którą w tak dziwny straciliście sposób,
byłaby chociaż rany wam zakryła.
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
Ha, wczoraj wieczór ślęczę tu nad aktem,
a żem zapodział gdzieś swe okulary,
więc tak głęboko nos wetknąłem w akta,
że od płomyka świecy jasnym ogniem
1910zajęła się peruka. Płomień z nieba
na moją grzeszną, myślę, spada głowę,
więc w lot ją chwytam i precz ją chcę cisnąć,
lecz nimem taśmę rozsupłał na karku,
Już jak Sodoma płonie i Gomora.
1915Ledwiem tych włosów uratował troje.
WALTER
ADAM
WALTER
O, nie tak żwawo, panie sędzio, proszę.
Pewnie i Lebrecht szpetnie musiał runąć,
1920jeśli nam prawdę ten tam frant powiedział?
ADAM
Pije.
WALTER
ADAM
WALTER
Czy też openhajm[34]?
ADAM
WALTER
Trzy lata temu piłem go w Nirsztajnie
w samej tłoczni.
Adam znowu nalewa.
1935Hej tam, pani Marto!
A czy wysoko jest to okno wasze?
MARTA
WALTER
MARTA
Komora wprawdzie na pięterku tylko,
1940tuż nad piwnicą, dziewięć stóp nad ziemią,
wszelako całe ono budowanie mądre
do skoku zda się niesposobne wcale,
bo na dwie stopy zaledwie od ściany
winograd tęgie wypuszcza konary
1945skroś poprzez szpaler i pnie się po ścianie
tak, że mi jeszcze okno w krąg oplata.
Przez gąszcz tę nawet dzik zjuszony, myślę,
nie byłby mocen przedrzeć się kielcami.
ADAM
Nalewa sobie.
WALTER
ADAM
Pije.
WALTER
do Ruprechta:
ADAM
chce nalać.
WALTER
gestem odmawia.
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
z niechęcią:
ADAM
Nalewa.
WALTER
do Ruprechta:
ADAM
Jeden — to Bóg, dwa — to chaos ciemny,
Trzy — cały wszechświat; trójcę sobie chwalę.
1965Z trzeciej szklanicy wypijamy słońca,
a z dalszych cały firmament niebieski.
WALTER
ADAM
Nuże!
1970Ileż to razy — czy usłyszysz wreszcie? —
tegoś tam kozła ciągnął ofiarnego?
Patrzcie, do kroćset, alboż on wie, ile!
Czyś już zapomniał?
RUPRECHT
ADAM
WALTER
RUPRECHT
ADAM
Pije.
WALTER
RUPRECHT
ADAM
Nalewa.
WALTER
RUPRECHT
ADAM
RUPRECHT
ADAM
mrucząc:
WALTER
Piją.
ADAM
Nalewa.
WALTER
ADAM
U pani Marty — wybacz, wasza miłość —
2000Wszelako rzadko, nader rzadko bywam;
kto więc zachodzi, powiedzieć nie umiem.
WALTER
ADAM
WALTER
2005
Co słyszę? Toście, pani Marto,
wy z panem sędzią na złej stopie, skoro
wcale już do was nie zachodzi pono?
MARTA
E, na złej stopie? Nie, nie, wasza miłość,
jeszcze mi kum niezgorzej, myślę, życzy.
2010Co prawda jednak, żebym go zbyt często
gościem u siebie widzieć miała, tego
nijak kumowi przychwalić nie mogę.
Wszakże to z dziewięć już tygodni będzie,
jak mnie on po raz ostatni nawiedził,
2015i to tak tylko mimochodem prawie.
WALTER
MARTA
WALTER
MARTA
Ano wtedy
zajrzy mi czasem, wiecie, do okienka,
powie „Dzień dobry” mnie i córce mojej,
2025a potem dalej rusza sobie w drogę.
WALTER
do siebie:
Czyżbym go miał?…
Pije.
Bo mi się tak zdawało,
że gdy niekiedy z pomocy tej panny
2030w swych gospodarskich korzystacie sprawach,
to i do matki jej zajdziecie czasem,
choćby z wdzięczności.
ADAM
WALTER
Toć panna nieraz kuraki wam leczy,
2035gdy zachoruje które na dziedzińcu.
Wszak jeszcze dziś wam radziła w tej mierze.
MARTA
Czyni to ona w samej rzeczy, panie.
Właśnie przedwczoraj przysłał jej pantarkę,
co, ino patrzeć, zdechłaby niechybnie.
2040Jedną to już mu z pypcia wyleczyła,
a i tą także knedelkiem uleczy.
Z podzięką jednak pan kum jeszcze nie był.
WALTER
zmieszany:
ADAM
Nalewa.
WALTER
MARTA
Przyjdzie? Nie wierzę. Gdybym tak nirsztajna,
jakim się wy tu, panowie, raczycie —
2050miał ci go nieraz i mój mąż nieboszczyk,
co był burgrabią zamku, w swej piwnicy —
gdybym przed kumem postawić go mogła,
jużci, że wtedy byłoby inaczej.
Lecz tak, to czym bym go dziś, wdowa biedna,
2055do domu swojego zwabić mogła?
WALTER
SCENA XI
JASNOTKA, PANI BRYGIDA z peruką w ręku. DZIEWKI.
Ci sami.
JASNOTKA
WALTER
JASNOTKA
WALTER
Dziewki z szklankami itp. wychodzą.
ADAM
podczas tego
Teraz słuchaj, Ewuś!
Ukręć mi, proszę, pigułkę, jak trzeba!
Jeśli ukręcisz, to dziś wieczór jeszcze
2065zajrzę tam do was na porcję karasiów.
Niechże mi teraz, ścierwo, całą przełknie
albo niech zdycha, gdy mu w gardle stanie!
WALTER
spostrzega perukę.
JASNOTKA
WALTER
JASNOTKA
WALTER
JASNOTKA
WALTER
JASNOTKA
WALTER
JASNOTKA
Gdzie ją znalazła? Na szpalerze, panie,
u pani Marty, niby gniazdko ptasie
w winogradowych uczepione splotach,
2085tuż pod okienkiem panieńskiej komory.
MARTA
WALTER
porozumiewawczo
Hm, panie sędzio,
jeśli mi macie coś do zawierzenia,
to na cześć sądu, mój panie, was proszę:
2090bądźcie tak dobrzy i powiedzcie zaraz.
ADAM
WALTER
ADAM
Chwyta perukę.
WALTER
ADAM
2095
Jużci, że do mnie, wasza miłość!
Tam do pioruna! Wszakże to ta sama,
Com tydzień temu dał ją Ruprechtowi,
by ją do majstra zaniósł do Utrechtu.
RUPRECHT
WALTER
JASNOTKA
ADAM
Tam do kroćset!
Czym ci, hultaju, nie dał tej peruki,
gdyś tydzień temu ruszał do Utrechtu,
2105żebyś mi zaniósł ją do perukarza?
RUPRECHT
ADAM
Więc czemu,
czemuś, gałganie, peruki nie odniósł?
Czemuś nie odniósł jej, jak przykazałem,
2110majstrowi Mączce do warsztatu?
RUPRECHT
ADAM
WALTER
ADAM
Gdy w zeszły wtorek
młokos się ten do miasta, wasza miłość,
2125z wołami ojca swojego wybierał,
przyszedł tu do mnie na urząd i pyta:
„Macie tam jakie sprawunki w miasteczku,
mój panie sędzio?” Więc ja: „Synu — mówię —
chcesz być tak grzecznym, to mi tę perukę
2130zanieś do miasta i daj ją uwłosić”.
Ale nie rzekłem mu: Skryj ją u siebie,
a potem się w nią przebierz i na winnym
u pani Marty zawieś ją szpalerze!
BRYGIDA
Za pozwoleniem, proszę łaski panów,
2135Ruprecht to jednak, zdaje mi się, nie był.
Bo kiedym wczoraj szła na folwark wieczór
do swojej stryjki, co to w ciężkim, wiecie,
zległa połogu, słyszę nagle w sadzie,
jak tam dziewczyna szeptem kogoś łaje,
2140jakby jej strach i wściekłość głos dławiły:
„Tfy — mówi — tfy! A wstydźcie się, nikczemny!
Co tu robicie? Precz! Zawołam matkę!”
Tak właśnie, jakby Hiszpanie wtargnęli!
Za czym ja: „Ewo! — przez płot wołam — Ewo!
2145Co ci tam?” — pytam, a tu wszystko ścicha.
„Co się tam dzieje!” — pytam. „A cóż?” — mówi.
„Czyli to Ruprecht?” — „Tak — mówi — tak, Ruprecht”.
I „Idźcie — mówi — idźcie już!” Odchodzę
i myślę sobie: Nawarzysz se piwa!
2150Czulą się oni tak, jak inni czubią.
MARTA
RUPRECHT
WALTER
BRYGIDA
Potem zaś, koło północy już było,
2155kiedy z folwarku od stryjki wracałam,
gdy wtem z alei obok sadu Marty
jakiś drab łysy smyrgnie wam tuż przy mnie
z jednym kopytem, za nim zaś smród leci
jak dym ze smoły i siarki, i sierści.
2160„Wszelki duch!” — krzyknę przerażona, po czym
obrócę się… i jeszcze wam, na duszę,
łysinę dojrzę, panowie, jak znika
i przez aleję, niby próchno, świeci.
RUPRECHT
MARTA
RUPRECHT
JASNOTKA
BRYGIDA
WALTER
zniecierpliwiony
2170
Czy to był czart, nie badam, moja pani,
lecz czarta w sądzie podawać nie można.
Możecie zeznać o kim innym — proszę,
takim nas jednak sprawcą tu nie raczcie.
JASNOTKA
WALTER
BRYGIDA
WALTER
JASNOTKA
WALTER
JASNOTKA
Najpokorniej proszę,
racz, wasza miłość, wysłuchać do końca.
Bo że to diabeł był, nie twierdzę wcale,
lecz ta z kopytem sprawa i z łysiną
2185tak się ma, panie, w samej rzeczy. — Dalej!
BRYGIDA
Kiedy więc dziś posłyszę ze zdziwieniem,
Co się tam wczoraj zdarzyło u Marty,
zaraz, by dzbanka wyśledzić rozgrotucę,
co mnie tam nocą spotkał przy szpalerze,
2190na ono wracam miejsce, kędy pomknął,
i ślad, panowie, znajduję na śniegu.
Ślad wam znajduję, i jaki ślad, proszę!
Oto po prawej równy, gładki, ostry,
zarys zwyczajnej widzę stopy ludzkiej,
2195zasię po lewej grube i niekształtne,
i niczym bryła, mówię wam, ogromne
znajduję w śniegu kopycisko końskie.
WALTER
gniewnie
WIT
BRYGIDA
ADAM
RUPRECHT
JASNOTKA
BRYGIDA
Nie triumfuje tak, borsuka tropiąc,
myśliwy, kiedy na trop jego wpadnie,
jak ja znalazłszy one ślady. Za czym
2215do wielmożności tu pana pisarza,
co właśnie ku mnie szedł wysłany przez was:
„Dajcie — powiadam — spokój waszej sesji!
Rozgromcy dzbanka i tak nic znajdziecie,
bo już on sobie w piekle teraz siedzi.
2220Oto tu ślady, którymi pomykał”.
WALTER
do pisarza:
JASNOTKA
WALTER
JASNOTKA
ADAM.
Na honor, moi panowie, na honor!
Rzecz ta niezwykle zda mi się poważną.
Wiele już dzieł bezbożnych napisano,
w których się Bogu odmawia istnienia,
2230lecz żeby diabeł nie miał istnieć, tego
żaden dotychczas, ile wiem, ateusz
nie udowodnił jeszcze nieodparcie.
Niniejszy tedy casus[37] szczególniejszej
wydaje mi się godnym być rozwagi.
2235Nim więc konkluzję poweźmiem w tej sprawie,
wnoszę, abyśmy u synodu w Hadze
zasięgli zdania, czyli sąd ma prawo
przyjąć, że dzban ten sam Belzebub rozbił.
WALTER
JASNOTKA
Myślę, że synod tu waszej miłości,
by wydać wyrok, niepotrzebny zgoła.
Za pozwoleniem! Wy tam, pani Brydziu,
2245kończcie opowieść swą, a sprawa, mniemam,
ze związku faktów sama się wyłuska.
BRYGIDA
Za czym ja: „Panie pisarzu — powiadam —
pójdźmy za tropem tym, aby dojrzeć — mówię —
dokąd też czart mógł czmychnąć”. — „Dobrze — mówi —
2250niezły — powiada — pomysł, pani Brydziu,
niezbyt też — mówi — okolimy, jeśli
w dom się obrócim sędziego Adama”.
WALTER
BRYGIDA
Zrazu za sadem, w alei lipowej
2255znajdujem miejsce, gdzie czart dymiąc siarką
na mnie się natknął; koło, wiecie, takie,
jak gdy pies trwożnie na bok ustępuje,
kiedy prychając kot usiędzie przed nim.
WALTER
BRYGIDA
WALTER
ADAM
do siebie:
JASNOTKA
WALTER
BRYGIDA
WALTER
BRYGIDA
WALTER
ADAM
BRYGIDA
RUPRECHT
BRYGIDA
Czy zamieszkał, nie wiem,
2280ale tu zaszedł, klnę się na uczciwość!
Ślady za domem wiodą aż do progu.
ADAM
BRYGIDA
WALTER
JASNOTKA
BRYGIDA
ADAM
Skopana… Przeszedł… Ha, niech szelmą będę,
jeżeli łotr nie zakpił sobie z prawa.
2290O, na uczciwość! Tak, teraz rozumiem,
skąd ten przebrzydły smród w registraturze.
Gdyby się teraz, o czym już nie wątpię,
rachunki moje znalazły w nieładzie,
to za nic, za nic, na honor, nie ręczę.
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
Jasnotka podaje.
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
JASNOTKA
WALTER
do Jasnotki:
JASNOTKA
WALTER
ADAM
WALTER
do Jasnotki:
MARTA
2325
Niechże kum nogi wyciągnie spod stołu!
Cóż je pod stół chowacie tak skwapliwie?
Myślałby kto, że wyście szli tym śladem.
WALTER
ADAM
Pokazuje lewą nogę.
WALTER
ADAM
MARTA
ADAM
WALTER
BRYGIDA
WALTER
BRYGIDA
ADAM
My tu na ziemi snadź niewiele wiemy,
jaka tam w piekle, pani Brydziu, moda.
2350Mówią, że diabeł własne nosi włosy,
lecz tu na ziemi, mam tę mocną wiarę,
hultaj perukę wdziewa, by tym łatwiej
między dostojne wśliznąć się persony.
WALTER
A wy, nędzniku! Godni, żeby was tu
2355na oczach ludu wygnać z trybunału!
Powaga sądu chroni was jedynie.
Zakończcie sesję!
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
JASNOTKA
ADAM
Chociaż mię pozór, panowie, potępia,
nie bądźcie, proszę, zbyt rychli w swym sądzie
Wszakże o cześć mą idzie lub dyshonor!
Póki dziewczyna milczy, nie wiem zgoła,
2370jakim mnie prawem możecie obwiniać.
Tu na sędziowskim siedzę stolcu w Hajsum
i na stół kładę tę perukę oto.
Kto by śmiał twierdzić, że należy do mnie,
przed główny sąd go pozywam w Utrechcie!
JASNOTKA
Wkłada mu ją na głową.
ADAM
JASNOTKA
ADAM
Przegląda się w lustrze.
RUPRECHT
WALTER
MARTA
WALTER
ADAM
RUPRECHT
do Ewy:
WALTER
WIT
ADAM
RUPRECHT
WIT
WALTER
RUPRECHT
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
WALTER
ADAM
EWA
RUPRECHT
EWA
WALTER
ADAM
WALTER
EWA
RUPRECHT
WALTER
RUPRECHT
EWA
WALTER
EWA
WALTER
EWA
RUPRECHT
MARTA
BRYGIDA
EWA
Tak, tak, Ruprechcie! To on, sędzia,
2440u twojej Ewki wczoraj był w komorze
i na mą cześć nastawał! Taki sędzia!
Chwyćże go teraz i wal, co się wlezie!
WALTER
powstaje.
EWA
Nam już wszystko jedno!
2445Kuna i tak cię, Ruprechcie, nie minie.
Chwyć go za kark i na łeb z trybunału!
ADAM
Ucieka.
RUPRECHT
EWA
ADAM
RUPRECHT
EWA
RUPRECHT
WALTER
RUPRECHT
wali w płaszcz.
WALTER
Cicho, łobuzie ty nieokrzesany!
Jeszcze się dziś na tobie wyrok spełni,
2460jeśli mi zaraz się nie uspokoisz!
WIT
SCENA XII[41]
Ci sami bez Adama. Wszyscy przechodzą na przód sceny.
RUPRECHT
Ewuniu!
Jakże sromotnie dziś cię obraziłem!
A jakże, Ewuś, do pioruna, wczoraj!
2465Serce ty moje, dziewczę moje złote,
czy mi ty jeszcze w życiu swym przebaczysz?
EWA
rzuca się do stóp Waltera.
WALTER
RUPRECHT
EWA
2470
Wybawcie wy mi Ruprechta od branki!
Wiem ci ja dobrze, że ten zaciąg, panie —
sam mi to sędzia w sekrecie powiedział —
do Wschodnich Indii idzie, skąd, wiadomo,
jeden na trzech powraca tylko żywy.
WALTER
EWA
WALTER
bierze list i czyta.
O, niesłychanie podstępne oszustwo!
Przecież to list fałszywy jest, na honor!
Proszę was, panie pisarzu, powiedzcie,
jestże to owo zarządzenie, które
2485niedawno wam tu z Utrechtu przysłano?
JASNOTKA
To, wasza miłość? Patrzaj, co za lis szczwany!
Świstek to lichy, co go sam zmajstrował!
Wszystkie zaciągi werbowane w kraju
rząd do wewnętrznej przeznacza obrony;
2490do Wschodnich Indii nikt ich słać nie myśli.
EWA
WALTER
EWA
WALTER
Na dowód zaś zaręczam ci mym słowem,
2495że gdyby było tak, jak mówisz, panno,
to ja ci z wojska Ruprechta wykupię.
EWA
powstaje.
O, jakże nędznie mnie ten łotr okłamał!
Bo tym mi właśnie strapieniem okrutnym
zadręczał serce. Wczoraj w nocy przyszedł
2500atest mi niby wręczyć dla Ruprechta,
dowodził mi, że atest taki właśnie,
w którym się stwierdza chorobę udaną,
od wszelkiej służby Ruprechta uwolni.
Uczył, zapewniał i do mej komory
2505wkradł się, by atest, mówił, wygotować,
potem zaś z takim żądaniem bezwstydnym
zwrócił się do mnie, że usta dziewczęce
nigdy by tego powtórzyć nie śmiały.
BRYGIDA
RUPRECHT
2510
Nie myśl już o nim, drogie moje dziecię!
Nie myśl o koniu tym z kopytem! Widzisz,
gdyby koń właśnie rozbił dzban w twej izbie,
tyle bym był zazdrosny co i teraz.
Całują się.
WIT
I ja tak mówię, więc się uściskajcie
2515i żyjcie odtąd w zgodzie i miłości!
Na Świątki zasię, da Bóg, ślub, gdy chcecie.
JASNOTKA
u okna
Ha! Patrzcie, patrzcie, jak tam sędzia Adam
przez oziminę kopytem zadziera,
jakby przed kołem gnał i szubienicą,
2520i niby miotłą śnieg za sobą zmiata.
WALTER
JASNOTKA
KILKU
WALTER
2525
Panie pisarzu! Gońcie za nim, żywo!
I tu go, proszę, sprowadźcie z powrotem!
Nie chcę, by zło ucieczką swą pogorszył.
W urzędowaniu wprawdzie go zawieszam
i wam do dalszych zlecam rozporządzeń
2530urząd tutejszy sprawować, wszelako
jeśli, jak tuszę, kasy są w porządku,
nie chcę go wcale do dezercji zmuszać.
Idźcie więc, proszę, i tu go przywiedźcie!
Jasnotka wychodzi.
SCENA OSTATNIA
Ci sami bez Jasnotki.
MARTA
WALTER
MARTA
urażona
WALTER
MARTA
Wszyscy wychodzą.
WARIANT[43] SCENA XII
Ci sami — bez Adama. Wszyscy przesuwają się ku przodowi sceny.
RUPRECHT
Aj, Ewuś!
Jakże sromotnie dziś cię obraziłem,
a jakże, aj, do kroć piorunów, wczoraj!
2545Czy mi ty w życiu swym przebaczysz kiedy?
Serce ty moje, dziewczę moje złote!
EWA
RUPRECHT
Przeklęty nicpoń ze mnie!
Własną bym pięścią teraz się wygrzmocił!
2550Wiesz co, Ewuniu? Słuchaj, me kochanie:
zaciśnij w kułak piąstkę swą, do kata,
i luń mnie w gębę, jak się patrzy! Dobrze?
Inak spokoju nigdy już nie zaznam.
EWA
RUPRECHT
WALTER
RUPRECHT
2565
Toć jej wstyd było. Wybaczcie jej, panie!
Sędzią jej był, więc szczędzić go musiała.
Wszelako teraz wszystko dobrze będzie.
EWA
RUPRECHT
WALTER
Hm, co nam po tym? Ja inaczej sądzę:
jeżeli sobie panna Ewa życzy,
żebyśmy w jej niewinność uwierzyli,
to nam tu sprawę o rozbiciu dzbanka
2580ze szczegółami i w związku opowie.
Jedno jej słówko, tak na wiatr rzucone,
jeszcze w mych oczach sędziego nie wini.
RUPRECHT
Mów, zatem, Ewuś, mów! Wszakżeś niewinna.
Czegóż więc chciało końskie to kopyto?
2585Toć gdyby dzbanek właśnie koń był rozbił,
tyle bym był zazdrosny co i teraz.
EWA
RUPRECHT
WALTER
RUPRECHT
EWA
pada Walterowi do stóp.
WALTER
RUPRECHT
WALTER
EWA
Nie, nie pierwej, panie,
póki nam jawnie nie udowodnicie,
że macie serce naprawdę tak dobre,
2600jak wam to z lic i z oczu patrzy.
WALTER
EWA
WALTER
EWA
Wszak wiecie, panie, że rząd wydał prawo,
by na stu ludzi w każdej wsi na wiosnę
wezwać pod broń dziesięciu co najtęższych.
Wiadomo ano, że Hiszpan nijako
2610z Niderlandczykiem pogodzić się nie chce
i bicz tyraństwa, w strzępy już porwany,
znowu by na nas chciał ukręcić! Za czym
po wszystkich drogach ciągną wojska mnogie,
aby odeprzeć od wybrzeży naszych
2615okręty, które wróg nam śle na zgubę,
a pod ten czas ruszenie pospolite
obsadza bramy w opuszczonych miastach.
WALTER
EWA
WALTER
EWA
Raz tedy siedzim u kominka społem,
matula, ojciec, Ruprecht i ja, radząc,
czyli w te Świątki, czy też w Świątki za rok
będzie wesele nasze, a tu nagle
2625komisja, co to rekruta wybiera,
wejdzie do izby, Ruprechta zapisze
i tym wyrokiem przeokrutnym spór nasz,
kiedy się już ku Świątkom tym przechyla,
rozstrzygnie wraz — Bóg wie, na które Świątki.
WALTER
EWA
WALTER
EWA
WALTER
RUPRECHT
EWA
Tak, ani mu w myśli
i mnie też, panie, niech Bóg broni przed tym,
żebym go w takim myślenia sposobie
miała powściągać! Bogu za to dzięki,
2640że wszyscy my, Niderlandczycy wolni,
jakowąś świętość mamy w piersiach, która
warta jest tego, żeby walczyć o nią!
Niech więc jej każdy własną broni piersią!
Gdyby się nawet miał wręcz spotkać z wrogiem,
2645jeszcze bym rzekła doń: Idź! I Pan Bóg z tobą!
A cóż bym zasię miała go wstrzymywać
teraz, gdy pono wałów ma w Utrechcie
przed chłopięcymi bronić li psotami?
Lecz nie wiem czemu, kiedy w sadzie naszym —
2650nie bądźcie wy mi krzywi za to, panie! —
widzę, jak wszystko już pod Świątki kwitnie
i wiosna w krąg różowe puszcza pąki,
nijak od łez powstrzymać się nie mogę.
WALTER
EWA
Wczoraj w jakiejś sprawie
matka na urząd ślą mnie do sędziego.
Przychodzę tedy, a sędzia: „Ewuniu,
czemużeś — mówi — taka smutna? Główka
2660zwisa ci — mówi — ni to konwalijka.
Wiesz dobrze — mówi — że ci z tym do twarzy.
Ruprecht, o zakład, że to Ruprecht” — mówi.
„Pewnie — powiadam — gdy się kogo kocha,
to człek niejedno wycierpieć tu musi”.
2665A on mi na to: „Biedne — mówi — dziecko!
I cóż byś — mówi — cóż byś dała za to,
Gdybym Ruprechta z wojska ci uwolnił?”
„Aj! — mówię — nie wiem, co bym za to dała!
Lecz jak to zrobić?” — „Głuptasku! — powiada —
2670pan fizyk[44] umie i ja umiem pisać,
wad zaś cielesnych dojrzeć nikt nie zdoła.
Skoro więc Ruprecht przed komisją z takim
stanie atestem, dadzą mu odprawę.
Rzecz — mówi — prosta, ot, jak chleb zjeść z masłem”.
2675„Tak?” — mówię. „Tak” — powiada. „Ano — mówię —
to dajcie temu, panie sędzio, pokój.
Bo że mi Pan Bóg — mówię — na pociechę
Ruprechta zdrowym stworzył i niekrzywym,
z tym się kryć nie chcę przed komisją wcale,
2680Widzi On dobrze wady naszych serc i
żaden Go atest fizyka nie zmyli”.
WALTER
EWA
„Jak sobie chcesz — mówi.
— Niechże więc idzie w swoją drogę, ale…
2685Com ci powiedzieć chciał? Tych sto guldenów,
co je niedawno Ruprecht odziedziczył,
każ, nim odejdzie, zapisać na siebie”.
„Co? — mówię — sto guldenów? I dlaczego?
Co by też mogło tym guldenom grozić?
2690Czyż — mówię — dalej pójdzie jak do miasta?”
Wojsko, Żołnierz, Los„Czy pójdzie dalej jak do miasta, pytasz?
Ha, wielki Boże! Bóg wie — mówi — dokąd
iść mu trza będzie! Pójdziesz raz za bębnem —
dobosz, wiadomo, idzie za chorążym,
2695chorąży znów za kapitanem stąpa,
kapitan zasię w krok za pułkownikiem,
pułkownik znów za generałem kroczy,
generał wreszcie za rozkazem Stanów,
a Stany, aj, niechże mnie kaci porwą,
2700ciągną myślami daleko, daleko,
i każą w bębny bić, aż skóra pęka!”
WALTER
EWA
„Niech Bóg broni! — mówię. —
Wszak gdy Ruprechtaście zapisywali,
2705Dokładnieście mu miejsce wyznaczyli”.
„Tak — mówi — miejsce! Słoninka na myszy!
Gdy raz milicję[45] będą mieć w Utrechcie,
wtedy się łapka z trzaskiem przymknie z tyłu.
Tych sto guldenów każ zapisać sobie”.
2710„Lecz, panie sędzio — pytani — czy to pewne?
Czy ich naprawdę wysłać chcą na wojnę?”
„Czy ich naprawdę chcą na wojnę wysłać?
Chcesz mi na wszystko — mówi — przysiąc, Ewuś,
że tajemnicy nie zdradzisz nikomu?”
2715„Na Boga! — mówię — czemuż, panie sędzio,
czemu tak dziwnie na mnie spoglądacie?
Co to ma znaczyć? Mówcież prawdę całą!”
WALTER
EWA
„Co będzie? Ano — powiada — jak wiecie,
2720że ono wojsko do Batawii jedzie,
żeby na królach tamtejszych z Bantamu,
Jawy, Jakatry i Bóg wie skąd zresztą,
zdobywać łupy dla kramarzy w Hadze”.
WALTER
RUPRECHT
WALTER
EWA
WALTER
EWA
WALTER
EWA
Wybaczcie mi, panie,
alem ja sama na te oczy przecie
widziała list ten, coście go z Utrechtu
2735do wszystkich w kraju urzędów wysłali.
WALTER
EWA
WALTER
EWA
WALTER
EWA
Stało,
by pospolite ruszenie do marca
2745w najsekretniejszym utrzymywać błędzie,
że się do służby w kraju je przeznacza,
a w marcu żeby przewieźć je do Azji.
WALTER
EWA
WALTER
EWA
WALTER
EWA
2755
„Wielki Boże! — krzyknę
Kwiat ludu — mówię — młody do Batawii,
na ową wyspę tam straszliwą, kędy,
gdy okręt się z daleka już przybliża,
jedna część ludzi drugą grzebie w morzu!
2760Toć to nie pobór — mówię — jest rzetelny,
lecz podstęp jeno, oszukaństwo czyste!
Kraj się z najzdrowszej okrada młodzieży,
by ją za pieprz i muszkat przefrymarczyć!
Podstęp za podstęp! Sprawcież mi więc — mówię
2765sprawcież, mój sędzio, atest dla Ruprechta,
a ja w podziękę dam wam wszystko za to,
co li godziwie ode mnie zechcecie”.
WALTER
EWA
WALTER
EWA
Ano:
„Na wdzięczność — mówi — pora jeszcze. Teraz
O atest tylko — mówi — idzie. Kiedyż
Ruprecht ma odejść?” — „W tych dniach” — mówię. „Dobrze,
2775wybornie — mówi — składa się, dziś bowiem
pan fizyk właśnie przyjść ma do urzędu,
zaraz więc z nim spróbuję sprawę ubić.
Pokąd to — pyta — furtkę masz otwartą?”
„Furtkę, mój sędzio? Czy tę — pytam — w sadzie?
2780„W sadzie” — powiada. „Furtkę do dziesiątej.
Czemuż pytacie?” — „Czemu? — odpowiada —
boć może atest jeszcze dziś przyniosę”.
„Atest, mój sędzio? aj aj, co wam w głowie?
Sama — powiadam — jutro go odbiorę”.
2785„Dobrze — powiada — jak chcesz, przyjdź wczas rano,
bo o dziesiątej będę już na nogach”.
WALTER
EWA
Więc ja do dom wracam
i z ciężką troską, com ją kryła w sobie,
2790próżno w komorze czekam przez dzień cały
i próżno w nocy do dziesiątej czekam.
Z Ruprechta — ani śladu. Gdy więc z wieży
Zegar dziesiątą wybił, schodzę na dół,
by zawrzeć furtkę, aż tu naraz, patrzę,
2795coś się w ciemnościach od lip ku mnie skrada.
„Tyżeś, Ruprechcie?” — pytam. „Ewuś” — słyszę.
„Kto to? Kto?” — pytam. „Pst, któż by, Ewuniu?”
„Wyście to, panie sędzio?” — „Ja, Adam”.
RUPRECHT
EWA
2800
Z mroku się wychynął,
po czym żarciki stroił sobie, figle,
i w oba mnie policzki szczypał, wreszcie
pyta mnie, wiecie, czy już matka w łóżku?
RUPRECHT
EWA
2805
Więc ja: „Czego — mówię —
Czego tak późno tu, mój sędzio, chcecie?”
„Czego, głuptasku — mówi — chcę?” — „Tak — mówię —
i po coście tu o dziesiątej przyszli?”
„Po com tu — mówi — przyszedł o dziesiątej?”
2810„Puśćcie mi — mówię — rękę! Czego chcecie?”
„Czyś oszalała — powiada — dziewczyno?
Czy — mówi — dziś nie byłaś u mnie z rana
i czyś nie chciała, powiedz sama, żebym
atest ci dla Ruprechta przysposobił?”
2815„Czym dziś?… A jużci”. — „Więc ci go przynoszę”.
„A toć mówiłam, że sama poń[46] przyjdę”.
„Sama? No, proszę. Zmysłyś postradała.
Jutro o piątej jadę — mówi — rano
i sam jej dziś, nie wiedząc, kiedy wrócę,
2820atest przynoszę, a ona — doprawdy
niewiele braknie, a precz mnie wyrzuci,
jutro chce, mówi, przyjść po atest do mnie!”
„Skoro o piątej wyjeżdżacie — mówię —
to co innego, panie sędzio, ale
2825dziś rano jeszcze nic wam o tym widać
nie było, panie sędzio, wiadomym”.
„Nie — mówi — widzę, że ci Bóg wziął rozum.
Wszak rozkaz dziś dopiero o dwunastej
przyszedł na urząd”. „Ano tak — powiadam —
2830to co innego, o tym nie wiedziałam”.
„No, to — powiada — słyszysz teraz”. „Słyszę
i z serca — mówię — za trud wam dziękuję,
mój panie sędzio. Wybaczcie! Gdzie atest?”
WALTER
JASNOTKA
O tym? Ani słowa.
Raczej, że rozkaz przeciwny otrzymał,
by się na krok z urzędu nie wydalał.
Wszak go dziś tutaj wasza miłość rano
2840zastał w urzędzie.
WALTER
EWA
WALTER
EWA
Tak. „Tu — mówi — Ewuś”.
Po czym dobywa go, lecz: „Słuchaj, Ewuś,
jeszcze mi — mówi — powiedz wprzód, kochanie,
jak się po ojcu ten twój Ruprecht pisze?
2850Czyli nie Gawron? Ruprecht Gawron?” — „Ruprecht?”
„Tak, Ewuś, Ruprecht. Gawron czy też Dudek?
A może Dudek? Dudek, co? Lub Gawron?”
„Zięba — powiadam. — Zięba zwie się”. — „Zięba?
Do kroćset! — mówi. — Tak, tak, Ruprecht Zięba!
2855Patrzaj — powiada — Bóg mnie skarż, gdy kłamię.
A to się, wiesz, z nazwiskiem tym kaducznym
język mój dziś w chowankę ze mną bawił”.
„Nie znacież — pytam — nazwiska Ruprechta?”
„Nie — mówi — nie, Ewuniu, jako żywo!”
2860„Więc go w ateście jeszcze nie ma?” — pytam.
„Nie wiem — i powiada — co ci się dziś stało.
Przecież ci mówię, żem się darmo trudził,
żeby go z swojej pamięci wydobyć,
kiedyśmy z panem fizykiem dziś rano
2865fabrykowali atest ten w urzędzie”.
„Tak? — mówię — zatem to nie atest żaden,
ale, za waszym pozwoleniem, świstek,
mnie zaś atestu trzeba porządnego!”
„Nie, na mą duszę — mówi — tyś szalona,
2870wszak atest — mówi — już gotowy prawie,
z pieczęcią już i datą, tylko w środku
miejsca zostało tyle, ile trzeba,
ażeby w nie nazwisko Zięby wpisać.
Zaraz to miejsce inkaustem wypełnię,
2875a atest będzie według reguł wszelkich
taki, jakiego potrzeba ci właśnie”.
„I gdzież to — pytam — chcecie tak po nocy,
czy pod tą gruszą miejsce to wypełnić?”
„Aj aj — powiada — cielątko ty boże!
2880Przecie — powiada — światło masz w komorze,
a ja w kieszeni inkaust mam i pióro;
tylko nazwisko w oną dziurę wpisać,
za pół pacierza atest będzie gotów.
Chodźmy!”
RUPRECHT
WALTER
EWA
„I jakiż to, mój sędzio — mówię — sposób?
Czyli myślicie, że gdy matka śpią już,
ja do komory wejdę z wami? Ale!
2890Nic z tego — mówię — mój sędzio, nie będzie,
przecieście o tym wiedzieć mogli z góry”.
„Ano — powiada — jak chcesz, jak chcesz — mówi. —
Na inny zatem raz odłożym sprawę.
Za pięć, za sześć lub osiem dni powrócę”.
2895„Chryste! — powiadam — za osiem dopiero,
a Ruprecht za trzy odejść ma do wojska!”
WALTER
EWA
WALTER
EWA
MARTA
EWĄ
WALTER
EWA
2905
Kiedyśmy zatem weszli do komory —
dziesięć zaś razy klęłam, nimem weszła —
i gdym ostrożnie przymkła drzwi za sobą,
on złożył na stół inkaust, pióro, atest,
przysunął stołek, do pisania niby,
2910że myślę sobie — siędzie teraz, ale
on ku drzwiom idzie, rygiel w nich zasuwa,
chrząknie raz, drugi, po czym surdut zdziewa
i z wolna z głowy perukę zdejmuje,
a że głowicy drewnianej nie było,
2915więc ją na dzban zawiesza, com go sobie,
by wyszorować, na gzyms postawiła.
Zdziwiona pytam, co to wszystko znaczy,
a on na stołku obok stołu siada,
za obie ręce chwyta mnie i, wiecie,
2920patrzy tak na mnie…
MARTA
RUPRECHT
EWA
MARTA
RUPRECHT
EWA
„A wy, nikczemniku! —
krzyknę na niego, gdy przemówi! wreszcie! —
co sobie — mówię — też myślicie o mnie?”
2930Po czym go pięścią pchnę, aż się potoczył,
i „Jezu Chryste! — krzyknę — Ruprecht idzie!”
Bom już słyszała, jak do drzwi tam walił.
RUPRECHT
EWA
RUPRECHT
EWA
I wraz na podnóżek włazi,
na stołek — się i na okno gramoli
i patrzy na dół, czy zeskoczyć zdoła,
2945po czym odwraca się, na gzyms pochyla,
gdzie zapomniana wisiała peruka,
i chwyta ją, i z dzbana ją porywa,
a wraz z nią strąca dzban, dzban leci,
on skacze w dół, a Ruprecht w izbę wpada.
RUPRECHT
EWA
RUPRECHT
EWA
RUPRECHT
EWA
WIT
EWA
Potem ledwie wstaję,
2960w oczach mi światła zielone migają,
chwieję się, trzymam się łóżka, gdy naraz
on sam jak długi z okna bęc! upada.
Myślałam se, że żyw już nie powstanie,
więc: „Chryste! — wołam — Zbawicielu świata!”
2965I skoczę k niemu, i chylę się nad nim,
i tak w ramiona biorę go najczulej,
i: „Co ci? — pytam — co ci to, Ruprechcie?”
Wtem on…
RUPRECHT
EWA
RUPRECHT
EWA
MARTA
RUPRECHT
MARTA
EWA
A na to matka wchodzą,
dziwią się, stają i podnoszą lampę,
a widząc dzbanek rozbity na szczątki,
2980z gniewem do niego, jak do winowajcy.
On zasię stoi, wścieka się i milczy,
potem zaś chce się bronić, ale wtedy
wpadną nań razem Ralf i Jan sąsiedzi,
obaj pozorem winy omamieni,
2985i ciotka Zofia, i ciotka Ludwina,
Co się na hałas zbiegły do komory,
i wszyscy społem lżą go, nie słuchając.
On zaś się pieni i na wszystko klnie się,
że to nie on, lecz inny ktoś dzban rozbił,
2990co tu na chwilę przed nim czmychnął z izby.
RUPRECHT
EWA
A wówczas
matka przede mną stają, blada, wiecie.
2995że niczym śmierć, zaś wargi jej się trzęsą,
staną przede mną i w boki się wsparłszy:
„Kto to był? — mówią. — Kto?” — pytają, ja zaś:
„Święty Józefie — wołam — i Maryjo!
Co sobie matka myślą też?” A wtedy:
3000„Po co pytacie? — krzyczą obie ciotki. —
Przecie to Ruprecht, któż by inny zasię?”
I wszyscy w krzyk: „A kłamca! A ladaco!”
Ja nic, panowie, nic, tylko wciąż milczę,
milczę i — kłamię; wiem, że kłamię, ale
3005milcząco jeno, na to wam przysięgam.
RUPRECHT
MARTA
RUPRECHT
EWA
RUPRECHT
EWA
MARTA
EWA
RUPRECHT
E, wielkie rzeczy! Co tam, odrobinkę!
Kiedyś chusteczkę miała w garści, Ewuś,
3020i gdy w nią, wiesz, siąknęłaś sobie mocniej,
to się i mogło zdać, że troszkę kiwasz.
EWA
MARTA
WALTER
EWA
Dzisiaj rano jeszcze
pierwszą to moją było myślą, panie,
żeby się z wszystkim Ruprechtowi zwierzyć,
bo gdy mu, myślę, powiem, czemum łgała,
3030to chyba, myślę, będzie łgał wraz ze mną
i powie: Ano, tak, ja dzban rozbiłem.
Tak zaś i atest jeszcze wydostanę.
Ale gdym sobie tak myślała rano,
do izby mojej matka, wiecie, wejdą
3035z tym oto dzbanem w ręce i w te pędy
do ojca Wita każą mi iść z sobą,
tam zaś Ruprechta przed sąd pozywają.
Darmo go proszę, żeby mnie wysłuchał.
Co się do niego zbliżę, klnie i fuka,
3040odwraca się i słuchać nie chce.
RUPRECHT
WALTER
EWA
WALTER
EWA
3050
Tak, wiem, w Holandii. A sędzia to kłamał.
Kłamał już tyle, to i teraz kłamał.
Zaś i ten list pewnikiem też skłamany,
com go na własne uświadczyła oczy,
i sędzia tylko tak — z powietrza czytał.
WALTER
EWA
WALTER
JASNOTKA
EWA
RUPRECHT
EWA
RUPRECHT
EWA
WALTER
EWA
RUPRECHT
EWA
WALTER
RUPRECHT
WALTER
Otóż powiadam ci, że po raz pierwszy
rząd by cię chyba chciał oszukać, chłopcze.
Ilekroć bowiem wojska słał do Azji,
miał też odwagę rzec im, dokąd jadą.
3080Pójdziesz, powiadam…
EWA
WALTER
EWA
Tak, tak, w Utrechcie dowiesz się, a teraz
3085chodźmy już, chodźmy; ostatnie to chwile,
które nam rząd na płakanie zostawia,
już ich nam chyba zatruć nie zechcecie.
WALTER
EWA
WALTER
EWA
WALTER
Zostań, powiadam. Com przyrzekł, dotrzymam.
Dowiodłaś mi, że twoja twarz nie kłamie,
3095a teraz ja dowiodę ci, że moja
też nie obłudna, chociaż mi inaczej
przyjdzie dać dowód niźli tobie, panno.
Weź tę sakiewkę!
EWA
WALTER
EWA
WALTER
EWA
WALTER
EWA
WALTER
EWA
WALTER
EWA
WALTER
EWA
WALTER
Czemu mi ją zwracasz?
Przecie guldeny świeże są, z mennicy.
Patrz, tu oblicze hiszpańskiego króla.
3130Czy myślisz może, że cię król oszuka?
EWA
RUPRECHT
EWA
WALTER
EWA
WALTER
RUPRECHT
WALTER
RUPRECHT
UZUPEŁNIENIE
EWA
Ja co niedziela będę szła do miasta
z garnuszkiem masła i kukiełką świeżą
i będę go na miejskich szukać wałach,
3150aż przyjdzie czas, gdy do dom go zabiorę.
WALTER
EWA
WALTER
EWA
WALTER
Za rok, gdy minie służba Ruprechtowa,
znowu tu do was na Świątki przyjadę,
na weselnego zgłaszając się gościa,
3160boć Świątków myślę, nie chybicie, prawda?
EWA
WALTER
MARTA
RUPRECHT
MARTA
WALTER
WIT
Radem[47] z duszy.
WALTER
JASNOTKA
Niech wasza miłość spojrzy:
Od dłuższej chwili stoję tu u okna
i patrzę w świat, a tam, przez oziminę,
zbieg jakiś, widzę, w czarnym mknie ornacie,
3175jakby przed kołem gnał i szubienicą,
miecąc za sobą śniegiem, aż się kurzy.
WALTER
JASNOTKA
Wszyscy podchodzą ku oknu.
WALTER
JASNOTKA
RUPRECHT
JASNOTKA
RUPRECHT
EWA
RUPRECHT
WIT
MARTA
Przypisy
[1]
zasuspendować (daw., z łac.) — zawiesić, czasowo pozbawić urzędnika prawa wykonywania zawodu. [przypis edytorski]
[3]
Demosten a. Demostenes (384–322 p.n.e.) — grecki mówca i polityk, patriota ateński, przeciwny dominacji Filipa Macedońskiego, a potem jego syna Aleksandra, nad państwami-miastami greckimi. Wypowiedź Adama dotyczy opowieści przytaczanej przez Plutarcha, według której Demostenes dał się kiedyś przekupić wysłannikom Aleksandra Macedońskiego i zrezygnował z zagrzewania rodaków do walki przeciw wielkiemu wodzowi, tłumacząc się bólem gardła. [przypis edytorski]
[5]
zdziej mi kabat, nuże (daw.) — zdejmij mi kabat (tj. podomkę, bluzę), prędko. [przypis edytorski]
[9]
Karol Piąty, Karol V Habsburg (1500–1558) — cesarz rzymsko-niemiecki i król Hiszpanii (jako Karol I). [przypis edytorski]
[10]
Samuel von Pufendorf (1632–1694) — niem. prawoznawca i historyk, autor dzieł z zakresu teorii i historii prawa. [przypis edytorski]
[14]
fraktura — krój pisma, jedna z odmian łamanego pisma gotyckiego, charakteryzujący się ozdobnością wielkich liter. [przypis edytorski]
[15]
Batawia — dziś: Dżakarta, stolica Indonezji, wówczas główna siedziba holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. [przypis edytorski]
[16]
dziwnieście jakoś roztargnieni (daw.) — jest pan jakoś dziwnie roztragniony. [przypis edytorski]
[18]
pypeć — stan chorobowy u ptaków, wynikający z braku witamin; zgrubienie na języku, utrudniające ptakowi odżywianie się. [przypis edytorski]
[20]
Państwo Zjednoczone, właśc. Republika Siedmiu Zjednoczonych Prowincji Niderlandzkich — państwo istniejące w latach 1581–1795, jednoczące 7 protestanckich prowincji niderlandzkich, które odrzuciły władzę króla hiszpańskiego i ustanowiły republikę. Swój dobrobyt Republika zawdzięczała w dużym stopniu eksploatowaniu kolonii. W końcu XVIII w. wybuchł konflikt wewnętrzny, interweniowały państwa sąsiednie, odbierając Niderlandom większość kolonii; proklamowano Republikę Batawską, a potem Królestwo Holandii. [przypis edytorski]
[31]
branka — powołanie do wojska, wcielenie do armii. W XIX w. do wojska szło na długie lata kilku chłopców z każdej wsi, wyznaczanych przez losowanie. [przypis edytorski]
[33]
Nirsztajn, właśc. Nierstein — miejscowość w zach. Niemczech; tu: gatunek wyrabianego tam wina reńskiego. [przypis edytorski]
[34]
openhajm, właśc. Oppenheim — miasto w zach. Niemczech; tu: gatunek wyrabianego tam wina reńskiego. [przypis edytorski]
[41]
SCENA XII — scena ta powstała w dwóch wersjach. Jako pierwsza podana jest wersja krótsza, uznawana za późniejszą, sporządzoną pod wpływem krytyki po prapremierze Rozbitego dzbana. [przypis edytorski]
[42]
Bantamu, dziś Banten — miasto portowe i prowincja w Indonezji, obiekt częstych walk między państwami kolonialnymi. [przypis edytorski]
[43]
WARIANT — druga, dłuższa wersja przedostatniej sceny, uznawana za starszą, pierwotną. [przypis edytorski]
Proszę czekać...
