Przypisy

Pełtwia — rzeka w Ukrainie, przy której znajduje się Lwów. [przypis edytorski]

pełzacze (biol.) — rodzina niewielkich, żerujących na drzewach ptaków z rzędu wróblowych. [przypis edytorski]

pełznąć (daw.) — blaknąć. [przypis edytorski]

pełznąć (daw.) — blaknąć, tu przen.: nie przynosić żadnego rezultatu. [przypis edytorski]

pełznąć (daw.) — płowieć. [przypis edytorski]

pelagial (z gr. pélagos: morze) — toń wodna; wody otwarte mórz, oceanów i jezior; pelagial nerytyczny (tzw. nerytopelagial a. epipelagial) to górna warstwa wód stykających się z wodami przybrzeżnymi, do której dociera światło (głębsza strefa ciemnych wód ponad stokiem kontynentalnym nosi nazwę batypelagial, najgłębsza to abisal). [przypis edytorski]

pelagianista — przedstawiciel pelagianizmu, nurtu teologicznego wczesnego chrześcijaństwa, którego pierwszym propagatorem był Pelagiusz (ok. 360–ok. 435), głoszącego, że grzech Adama i Ewy nie wpłynął na ich potomków, nie skaził natury ludzkiej i że człowiek, jako stworzony przez Boga i mający wolną wolę, jest zdolny sam z siebie przezwyciężyć grzech. Przeciw pelagianizmowi występował m.in. Augustyn z Hippony (w dziele De gratia contra Pelagianos); poglądy te ostatecznie potępiono na soborze efeskim (431). [przypis edytorski]

pelagianizm — heretycka doktryna, wg której dusza ludzka jest zdolna sama z siebie przezwyciężyć grzech, potępiona na soborze efeskim (431). [przypis edytorski]

pelagianizm — nurt teologiczny wczesnego chrześcijaństwa, którego pierwszym propagatorem był Pelagiusz (ok.360–ok.435), głoszący, że grzech Adama i Ewy nie wpłynął na ich potomków, nie skaził natury ludzkiej i że człowiek, jako stworzony przez Boga i mający wolną wolę, jest zdolny sam z siebie przezwyciężyć grzech. Przeciw pelagianizmowi występował m.in. Augustyn z Hippony (w dziele De gratia contra Pelagianos); poglądy te ostatecznie potępiono na soborze efeskim (431). [przypis edytorski]

Pelagia z Antiochii (III w.) — męczennica i święta chrześcijańska. [przypis edytorski]

Pelagia z Antiochii, zw. Pelagia Pokutnica a. Pelagia Nierządnica (IV–V w.) — chrześcijańska pustelnica i święta, nawrócona na chrześcijaństwo rozpustna tancerka; legenda o jej żywocie była bardzo popularna. [przypis edytorski]

Pelagiusz II (zm. 590) — papież (od 579). [przypis edytorski]

pelagra (med.) — rumień lombardzki, choroba przewlekła wywołana niedoborem niacyny (witaminy B₃), przejawiająca się zmianami zapalnymi skóry, szczególnie na twarzy i dłoniach, biegunką oraz otępieniem; była chorobą śmiertelną do czasu odkrycia w 1938 skuteczności kuracji niacyną. [przypis edytorski]

pelai — tuščias, bereikšmis dalykas. [przypis edytorski]

pelai — varpų, šiaudų liekanos kuliant. [przypis edytorski]

Pelargonium, Fuchsia, Petunia, Calceolaria, Rhododendron (biol.) — pelargonia, fuksja, petunia, kalceolaria, rododendron. [przypis edytorski]

Pelasg, właśc. Pelagiusz, hiszp. Pelayo (ok. 685–737) — szlachcic wizygocki, założyciel królestwa Asturii. Po najeździe Maurów na Płw. Iberyjski i klęsce nad rzeką Guadelete (711) stanął na czele uciekinierów chroniących się na płn.-zach. kraju; pod jego dowództwem w bitwie pod Covadongą (718 lub 722) chrześcijanie odnieśli pierwsze zwycięstwo nad muzułmanami, tradycyjnie uznawane za początek rekonkwisty. [przypis edytorski]

pelazgijskie a. cyklopowe mury, bramy — prehistoryczne konstrukcje wykonane z wielkich, jedynie powierzchownie obrobionych kamieni, dopasowanych do siebie bez spajania zaprawą. Tego rodzaju konstrukcje kultury mykeńskiej w Grecji przypisywano mitycznemu plemieniu Pelazgów, zamieszkujących Grecję przed przybyciem Greków, lub Cyklopom, mitycznym olbrzymom. We włoskim regionie Lacjum (okolice Rzymu) konstrukcje tego typu pozostawił po sobie italski lud Herników, m.in. w Alatri, Ferentino, Arpino, Segni. [przypis edytorski]

pelazgijski — przym. od nazwy ludu Pelazgów, przed przybyciem Greków zamieszkujących Grecję i wyspy na Morzu Egejskim, wg niektórych mitów gr. zniszczonych w zesłanym przez bogów potopie. [przypis edytorski]

Pelazgowie — lud zamieszkujący środkową Tesalię. Ich mitycznym przodkiem był Pelasgos, syn Zeusa. [przypis edytorski]

Pelazgowie — przedgrecka ludność wysp na Morzu Egejskim i samej Grecji. [przypis edytorski]

Pelazgowie — tu: Grecy. [przypis edytorski]

Pelazgowie — tu: Grecy; w istocie Pelazgowie były to neolityczne plemiona zamieszkujące Helladę przed przybyciem Greków na Peloponez w II tys. p.n.e. [przypis edytorski]

Pelazg — tu: Grek. [przypis edytorski]

peleda a. pełeda (z litew. pelėda) — sowa. [przypis edytorski]

peleda (z litew. pelėda) — sowa. [przypis edytorski]

Pelejady — właść. Plejady, gwiazdozbiór nazwany od mitologicznych nimf, które, uciekające przed Orionem, zostały uratowane przez Zeusa przeniesieniem na firmament. [przypis edytorski]

Pelejady — własc. Plejady, w mit. gr. nimfy, córki tytana Atlasa, zamienione w grupę gwiazd w gwiazdozbiorze Byka. [przypis edytorski]

pelerynka — narzucona na sutannę była oznaką kanonika. [przypis edytorski]

Peleus (mit. gr.) — król Ftyi, ojciec Achillesa. W trakcie gry w kości zabił swojego przyrodniego brata, po czym musiał uciec z rodzinnej Eginy. [przypis edytorski]

Peleus (mit. gr.) — król Ftyi w Tesalii, argonauta, ojciec Achillesa. [przypis edytorski]

Peleus (mit. gr.) — władca Ftyi, mąż nimfy morskiej Tetydy, ojciec Achillesa. [przypis edytorski]

Peleus — ojciec Achillesa, król Ftyi. [przypis edytorski]

Peleus — ojciec Achillesa. [przypis edytorski]

Peleus — ojciec Achillesa, władca Ftyi. [przypis edytorski]

Peleus — władca Ftyi, mąż nimfy morskiej Tetydy, ojciec Achillesa. [przypis edytorski]

Pelias (mit. gr.) — syn Posejdona i Tyro, wysłał Jazona po złote runo, z obawy że ten zajmie należny mu tron miasta Jolkos w Tesalii. Zabity przez własne córki za sprawą namów Medei. [przypis edytorski]

Pelida — Achilles. [przypis edytorski]

Pelida (mit. gr.) — przydomek Achillesa (syn Peleusa). [przypis edytorski]

Pelid a. Pelida — przydomek Achillesa (syn Peleusa). [przypis edytorski]

Pelida — przydomek Achillesa (syn Peleusa). [przypis edytorski]

Pelida — syn Peleusa, tj. Achilles. [przypis edytorski]

Pelid — przydomek Achillesa (syna Peleusa). [przypis edytorski]

Pelid — przydomek Achillesa (syn Peleusa). [przypis edytorski]

Pelid — przydomek Achillesa (syn Peleusa, władcy Ftyi). [przypis edytorski]

Pelid — przydomek Achillesa. Walczył po stronie Greków. Jego całe ciało z wyjątkiem pięty było odporne na zranienia. Zgodnie ze znaną mu przepowiednią miał zginąć w wojnie trojańskiej. Przedstawione wypadki toczą się po tym, jak Achilles odmówił dalszej walki, ponieważ Agamemnon zabrał mu jego brankę (niewolnicę), Bryzeidę. [przypis edytorski]

Pelid — przydomek Achillesa; walczył po stronie Greków. Jego całe ciało z wyjątkiem pięty było odporne na zranienia. Zgodnie ze znaną mu przepowiednią miał zginąć w wojnie trojańskiej. Przedstawione wypadki toczą się po tym, jak Achilles odmówił dalszej walki, ponieważ Agamemnon zabrał mu jego brankę (niewolnicę), Bryzeidę. [przypis edytorski]

pelijoński jesion — dzida Achilleda została wykonana z jesionu rosnącego na zboczach Pelionu przez centaura Chirona, który był wychowawcą bohaterów. [przypis edytorski]

pelikan dzielący się życiem — wg średniowiecznych wierzeń, samica pelikana, gdy brakuje innego pokarmu, karmi swoje pisklęta, wydziobując mięso z własnej piersi. [przypis edytorski]

Pelikan — Zange zum Zähneziehen. [przypis edytorski]

Pelion — góra na półwyspie o tej samej nazwie, w płd.-wsch. Tesalii, nad brzegiem Morza Egejskiego; w mit. gr. miejsce starcia bogów greckich z Gigantami, a także siedziba centaura Chirona. [przypis edytorski]

Pelion — góra w Grecji, według mitologii zrzucona przez bogów na zbuntowanych tytanów. [przypis edytorski]

Pelion — góra w Tesalii. [przypis edytorski]

Pelion i Ossa — góry w Grecji. greckie; wg mitu Tytani w czasie buntu przeciw bogom olimpijskim zrzucili Ossę na Pelion, aby zdobyć niebo. [przypis edytorski]

Pelion — masyw górski w greckiej Tesalii zajmujący niewielki, hakowato zakrzywiony półwysep na Morzu Egejskim; wysokość masywu dochodzi do 1642 m n.p.m., a z najwyższego wierzchołka można dojrzeć górę Olimp. [przypis edytorski]

Pelion — miejsce bitwy, w której Aleksander Wielki pokonał Ilirów w 335 p.n.e.; z uwagi na rytm słowo czytamy tu czterosylabowo (Pe-li-jo-nu). [przypis edytorski]

Pelion, Ossa — góry w Grecji (Tesalia); w mit. gr. giganci chcieli rzucić górę Pelion na Ossę, aby wedrzeć się na Olimp, siedzibę bogów. [przypis edytorski]

Pelion — tesalskie góry, siedziba Chirona. [przypis edytorski]

Pella — stolica Macedonii w czasach Filipa II. [przypis edytorski]

Pellegrini, Valeriano (ok. 1663–1746) — włoski śpiewak operowy, kastrat śpiewający sopranem w operach Handla. [przypis edytorski]

Pellene — staroż. greckie miasto na płn. Peloponezie. [przypis edytorski]

Pelletan — prawdop. André Pelletan (1848–1909), uczony francuski, bądź jego brat Camille Pelletan (1846–1915), dziennikarz i polityk. [przypis edytorski]

Pellico, Silvio (1789–1854) — pisarz włoski, romantyk, więziony za przynależność do karbonariuszy (tajnego stowarzyszenia skierowanego przeciw siłom okupacyjnym w okresie wojen napoleońskich). [przypis edytorski]

Pellico, Silvio (1789–1854) — włoski pisarz i poeta, przedstawiciel romantyzmu; przez 8 lat więziony za przynależność do karbonariuszy, tajnego stowarzyszenia demokratycznego; autor pamiętników Moje więzienia (1832), które przyniosły mu europejski rozgłos. [przypis edytorski]

Pellico, Silvio (1789–1854) — wł. pisarz i poeta, karbonariusz, za działalność spiskową więziony m.in. w twierdzy Szpilberg na Morawach; autor książki Moje więzienia. [przypis edytorski]

Pelopidzi, Atrydzi (mit. gr.) — rody obłożone klątwą przez bogów. [przypis edytorski]

Pelopidzi (mit. gr.) — potomkowie Pelopsa, syna Tantala, ród obłożony klątwą. Pelops jako dziecko został zabity przez ojca i podany na uczcie bogów, a następnie, na polecenie Zeusa, wskrzeszony przez Hermesa. Pelops zakochał się w Hippodamii, córce króla Ojnomaosa, który wymagał od ubiegających się o rękę dziewczyny, by wygrali z nim w wyścigu rydwanów, zaś w razie przegranej obcinał im głowy. Uczciwa wygrana była niemożliwa, gdyż rydwan Onomajosa ciągnęły nadzwyczajne rumaki podarowane mu przez Aresa. Pelops przekupił królewskiego woźnicę Myrtilosa obietnicą odstąpienia mu nocy poślubnej. Wygrawszy jednak wyścig i zdobywszy Hippodamię, zepchnął Myrtilosa do morza, by nie dać mu obiecanej nagrody. Tuż przed śmiercią Myrtilos przeklął cały ród Pelopsa. Klątwa stała się przyczyną wielu zbrodni w rodzie. Wnukiem Pelopsa był Agamemnon, naczelny wódz greckiej wyprawy pod Troję, po powrocie z wojny zamordowany przez żonę i jej kochanka, pomszczony przez swego syna Orestesa i córkę Elektrę (zob. Oresteja Ajschylosa). [przypis edytorski]

Pelopsa ów nieszczęsny sprzęg (mit. gr.) — zaprzęg skrzydlatych koni podarowany Pelopsowi przez Posejdona. [przypis edytorski]

Pelopsa ojciec (mit. gr.) — Tantal, król lidyjski, syn Zeusa, słynny ze swojego ogromnego bogactwa oraz ze strasznej kary, jaką nałożyli na niego bogowie. Z powodu swojego boskiego pochodzenia bywał zapraszany na uczty bogów; zdradzał ludziom boskie sekrety i żeby wypróbować wszechwiedzę bogów podał im na uczcie ciało swego syna, za co został strącony do Tartaru, gdzie cierpiał męki: pragnienie, stojąc w wodzie, która opadała, gdy się nachylał, oraz głód, nie mogąc dosięgnąć zwisających z drzewa owoców, zaś nad jego głową chwiał się głaz, grożąc zmiażdżeniem. [przypis edytorski]

Pelops (mit. gr.) — syn Tantala; jako dziecko został zabity przez ojca i podany na uczcie bogów, a następnie, na polecenie Zeusa, wskrzeszony przez Hermesa. [przypis edytorski]

Pelops (mit. gr.) — syn Tantala, jako dziecko został zabity przez ojca i podany na uczcie bogów, a następnie, na polecenie Zeusa, wskrzeszony przez Hermesa. Zjedzony przez boginię Demeter kawałek łopatki Pelopsa zastąpiono kością słoniową. [przypis edytorski]

Pelops (mit. gr.) — syn Tantala, zabity przez ojca, lecz przywrócony do życia przez bogów; od jego imienia miała pochodzić nazwa Peloponezu. [przypis edytorski]

Pelops — syn Tantala a wnuk Zeusa; od jego imienia miała pochodzić nazwa „Peloponez”. [przypis edytorski]

peltaści — lekkozbrojna piechota grecka, wyposażona w lekkie tarcze i oszczepy do rzucania. [przypis edytorski]

peltasta — staroż. lekkozbrojny wojownik grecki, uzbrojony we włócznię i małą, okrągłą tarczę (nazywaną po gr. pelte). [przypis edytorski]

Peluzjum — starożytne miasto w Egipcie, na wsch. skraju Delty Nilu. [przypis edytorski]

pemikan — suszone mięso; chude mięso upolowanych zwierząt (najczęściej bizonów, łosi lub jeleni) pokrojone w cienkie paski, rozdrobnione, wymieszane z bizonim łojem i kwaśnymi jagodami, po czym uformowane w wałki i zakonserwowane przez suszenie na słońcu; metoda takiego preparowania mięsa stosowana była powszechnie przez północnoamerykańskich Indian żyjących w rejonie Wielkich Jezior i Wielkich Równin. [przypis edytorski]

pempė — nedidelis sėjikų šeimos pelkių paukštis. [przypis edytorski]

penas — dab.: maistas. [przypis edytorski]

penaty — bóstwa domowe; tu również: opiekuńcze bóstwa całego ludu, narodu. [przypis edytorski]

penaty — bóstwa opiekuńcze domu, domowych zapasów, rodziny; czasem też: całego państwa. [przypis edytorski]

penaty i lary (mit. rzym.) — bóstwa opiekuńcze domu. [przypis edytorski]

penaty (mit. rzym.) — bóstwa opiekujące się domem. [przypis edytorski]

penaty (mit. rzym.) — bóstwa opiekuńcze domu, domowych zapasów, rodziny; czasem też całego państwa; również: lary i penaty. [przypis edytorski]

penaty (mit. rzym.) — domowe bóstwa opiekuńcze; tu żart.: dobytek. [przypis edytorski]

penaty — tu: bogowie opiekuńczy całego miasta. [przypis edytorski]

Pen Club — międzynarodowe zrzeszenie pisarzy stworzone w 1922 r. w Londynie przez Catherine Amy Dawson Scott. Polska filia została założona przez Stefana Żeromskiego. [przypis edytorski]

pendant (fr.) — uzupełnienie, dodatek; korespondencja, relacja zwrotna. [przypis edytorski]

pendant (fr.) — uzupełnienie, dodatek. [przypis edytorski]

pendant — odpowiednik lub uzupełnienie czegoś. [przypis edytorski]

pendant — odpowiednik lub uzupełnienie czegoś, tworzące razem z nim harmonijną całość. [przypis edytorski]

Pendasio, Federico (ok. 1525–1603) — profesor filozofii naturalnej w Padwie i Bolonii; jeden z najbardziej wpływowych popularyzatorów arystotelizmu i komentator prac Arystotelesa z zakresu fizyki oraz jego dzieła De Anima; te właśnie komentarze podejmowały trud pogodzenia z jednej strony wymagań bulli papieskiej Apostolici regiminis z 1513 r. (potępiającej postrzeganie duszy jako bytu śmiertelnego oraz ideę, że jeden duch ożywia wszystkie istoty ludzkie, a także nakazującej wszystkim profesorom filozofii uwzględnienie ustaleń teologii oraz prawa kanonicznego w tej kwestii), zaś z drugiej strony dążeń do innowacyjnych badań empirycznych nad ludzkim ciałem. Interpretacja Pendasiego dotycząca materialności intelektu zapoczątkowała badania nad ludzkim mózgiem, które doprowadziły wkrótce np. do odkryć związanych z budową nerwu optycznego dokonanych przez młodego anatoma Costanzo Varolio. [przypis edytorski]

pendent — pas zakładany przez ramię służący do noszenia szabli. [przypis edytorski]

pendent — pas zakładany przez ramię, służący do noszenia szabli. [przypis edytorski]

pendenty (z fr.) — dosł.: to, co wiszące; pasy, na których zawiesza szable. [przypis edytorski]

pendent (z łac.) — pas zakładany przez ramię służący do noszenia szabli. [przypis edytorski]

pendent (z łac.) — pas zakładany przez ramię, służący do noszenia szpady, szabli itp. [przypis edytorski]

Pends-toi, brave Crillon (fr.) — dosł.: powieś się, dzielny Crillon; słowa listu Henryka IV do jego przyjaciela kapitana Crillon, wykorzystane jako motto do Henriady Voltaire'a. [przypis edytorski]

Penejos — główna rzeka Tesalii, krainy w płn.-wsch. Grecji. [przypis edytorski]

Penejos — tu: bóstwo rzeczne. [przypis edytorski]