Przypisy

bitwa pod Sadową (3 lipca 1866) — stoczona między wojskami pruskimi a austriackimi, zapewniła Prusom dominację w Związku Niemieckim. [przypis edytorski]

bitwa pod Sadową — stoczona 3 lipca 1866 między wojskami pruskimi a austriackimi, zapewniła Prusom dominację w Związku Niemieckim. [przypis edytorski]

bitwa pod Salaminą (480 p.n.e.) — stoczona pomiędzy flotą sprzymierzonych państw greckich a znacznie liczniejszą inwazyjną flotą perską, w wąskiej cieśninie między wyspą Salaminą a stałym lądem w pobliżu Aten; zakończona wielkim zwycięstwem Greków, stała się punktem zwrotnym w drugiej wojnie perskiej. [przypis edytorski]

bitwa pod Salaminą — stoczona w 480 p.n.e.; sprzymierzona flota grecka pokonała wówczas inwazyjną flotę perską, wykorzystując fakt, że wąska cieśnina między wyspą Salaminą a lądem stałym uniemożliwia Persom rozwinięcie szyku. [przypis edytorski]

bitwa pod Sedanem (1–2 września 1870) — starcie podczas wojny francusko-pruskiej; okrążony cesarz Napoleon III skapitulował i ze swą stutysięczną armią oddał się do niewoli. [przypis edytorski]

bitwa pod Sedanem (1870) — starcie zbrojne podczas wojny francusko-pruskiej. Konsekwencją bitwy była kapitulacja cesarza Napoleona III wraz z jego armią i zwycięstwo Prus i ich sprzymierzeńców w wojnie. [przypis edytorski]

bitwa pod Sedanem — stoczona podczas wojny francusko-pruskiej 1 września 1870 r., zakończona klęską armii francuskiej i pojmaniem cesarza Napoleona III, co doprowadziło do końca tzw. Drugiego Cesarstwa. [przypis edytorski]

bitwa pod Sedanem — stoczona podczas wojny francusko-pruskiej 1 września 1870, zakończona klęską armii francuskiej i pojmaniem cesarza Napoleona III, co doprowadziło do końca tzw. Drugiego Cesarstwa. [przypis edytorski]

bitwa pod Seseñą (29 października 1936) — stoczona podczas hiszpańskiej wojny domowej o miasto Seseña, ok. 30 km na płd. od Madrytu, znana z pierwszego użycia czołgów podczas tej wojny; po upadku Talavera de la Reina i Toledo we wrześniu 1936 wojska republikańskie, wsparte radzieckimi czołgami, usiłowały kontrofensywą na Seseñę powstrzymać ofensywę nacjonalistów, jednak poniosły klęskę. [przypis edytorski]

bitwa pod Shahgunge (5 lipca 1857) — stoczona w pobliżu Shahgunge niedaleko Agry pomiędzy powstańcami-sipajami a wojskami Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, zakończona wycofaniem się Brytyjczyków. [przypis edytorski]

bitwa pod Smoleńskiem (16–18 sierpnia 1812) — wielka bitwa stoczona między armią francusko-polską, dowodzoną przez Napoleona I, oraz armią rosyjską gen. Michaiła Barclay de Tolly; zakończona taktycznym zwycięstwem francuskim i wycofaniem się sił rosyjskich ze Smoleńska. [przypis edytorski]

bitwa pod Somosierrą (30 listopada 1808) — szarża polskiego szwadronu szwoleżerów na silnie bronioną przełęcz Somosierra w Hiszpanii; doprowadziła do złamania oporu hiszpańskich obrońców i zdobycia wąwozu, co otworzyło Napoleonowi drogę na Madryt i pozwoliło kontynuować kampanię hiszpańską. [przypis edytorski]

bitwa pod Szkłowem (12 sierpnia 1654) — starcie zbrojne podczas wojny polsko-rosyjskiej 1654–1667 między siłami rosyjskimi pod wodzą kniazia Czerkaskiego oraz kniazia Jurija Boratyńskiego a armią Wielkiego Księstwa Litewskiego pod dowództwem hetmana Janusza Radziwiłła, który zręcznym manewrem spowodował panikę i ucieczką wojsk rosyjskich za Dniepr; po stronie litewskiej poległo 700, a po rosyjskiej 7000 żołnierzy. W czasie bitwy miało miejsce widoczne w Szkłowie zaćmienie Słońca. [przypis edytorski]

bitwa pod Tanagrą (426 p.n.e.) — stoczona podczas wojny peloponeskiej między wojskami Ateńczyków, które wtargnęły na terytorium miasta Tanagra w Beocji i splądrowały okolice, a połączoną armią Tanagrejczyków i Teban; zakończona zwycięstwem Ateńczyków i ich powrotem do Aten. [przypis edytorski]

bitwa pod Tannenbergiem (1914) — bitwa w ramach operacji wschodniopruskiej w 1914 r. między siłami Imperium Rosyjskiego a Cesarstwem Niemieckim, zakończona zwycięstwem Niemiec. [przypis edytorski]

bitwa pod Tarutino (18 października 1812) — stoczona podczas wyprawy Napoleona na Rosję, między armią rosyjską gen. Kutuzowa a siłami francusko-polskimi pod dowództwem marszałka Murata, stanowiącymi wysuniętą straż przednią Wielkiej Armii; polski korpus ks. Poniatowskiego mimo zaskoczenia powstrzymał atak czterokrotnie liczniejszych sił rosyjskich, ratując całą armię. [przypis edytorski]

bitwa pod Termopilami (480 p.n.e.) — trzydniowa bitwa pomiędzy sprzymierzonymi wojskami greckimi pod dowództwem spartańskiego króla Leonidasa a przeważającymi siłami perskimi; Grecy, broniący wąskiego przejścia z Grecji północnej do środkowej, zostali pokonani, jednak wojska perskie poniosły wielkie straty w ludziach. [przypis edytorski]

bitwa pod Termopilami (480 p.n.e.) — trzydniowa bitwa pomiędzy sprzymierzonymi wojskami greckimi pod dowództwem spartańskiego króla Leonidasa a przeważającymi siłami perskimi; Grecy, broniący wąskiego przejścia z Grecji północnej do środkowej, zostali pokonani, jednak wojska perskie poniosły wielkie straty w ludziach. [przypis edytorski]

bitwa pod Termopilami (480 p.n.e.) — trzydniowa bitwa pomiędzy sprzymierzonymi wojskami greckimi pod dowództwem spartańskiego króla Leonidasa, broniącymi wąskiego przejścia z Grecji północnej do środkowej, a wielokrotnie liczniejszą inwazyjną armią perską dowodzoną przez króla Kserksesa; w zagrożeniu okrążeniem Leonidas odesłał kontyngenty z innych miast, postanawiając pozostać ze Spartanami, żeby bronić przejścia i opóźnić marsz Persów; na placu boju razem z 300 Spartanami pozostało 1100 żołnierzy z Beocji: 700 z Tespiów i 400 Tebańczyków; w zażartej walce zginęli wszyscy Spartanie i Tespijczyczy, jednak bitwa przeszła do historii jako symbol męstwa i poświęcenia w obronie ojczyzny. [przypis edytorski]

bitwa pod Termopilami (480 p.n.e.) — trzydniowa bitwa pomiędzy sprzymierzonymi wojskami greckimi pod dowództwem spartańskiego króla Leonidasa, broniącymi wąskiego przejścia z Grecji północnej do środkowej, a wielokrotnie liczniejszą inwazyjną armią perską dowodzoną przez króla Kserksesa; w zagrożeniu okrążeniem Leonidas odesłał kontyngenty z innych miast, postanawiając pozostać ze Spartanami, żeby bronić przejścia i opóźnić marsz Persów; na placu boju razem z 300 Spartanami pozostało 700 żołnierzy z Tespiów i 400 Tebańczyków; w zażartej walce zginęli wszyscy Spartanie i Tespijczyczy, jednak bitwa przeszła do historii jako symbol męstwa i poświęcenia w obronie ojczyzny. [przypis edytorski]

bitwa pod Termopilami — stoczona w r. 480 p.n.e; wojska greckie przegrały, broniąc wąwozu zamykającego drogę do Aten; w ostatniej fazie bitwy Persom opierało się jedynie 300 Spartan. [przypis edytorski]

bitwa pod Trafalgarem (21 października 1805) — bitwa morska stoczona podczas wojen napoleońskich pomiędzy flotą brytyjską pod dowództwem admirała Horacego Nelsona a połączoną flotą francusko-hiszpańską; zakończona wielkim zwycięstwem floty brytyjskiej, stała się początkiem hegemonii Brytyjczyków na morzach świata, trwającej aż do II wojny światowej. [przypis edytorski]

bitwa pod Turskiem (1241) — bitwa pomiędzy wojskami polskimi dowodzonymi przez wojewodę krakowskiego Włodzimierza a wojskami mongolskimi dowodzonymi przez Bajdara, które zwyciężyły. [przypis edytorski]

bitwa pod Ulm (16–19 października 1805) — stoczona w płd. Niemczech pomiędzy oddziałami francuskiej Wielkiej Armii, dowodzonej przez Cesarza Napoleona I, a siłami austriackimi, dowodzonymi przez gen. Karla Macka von Leibericha; zakończona zwycięstwem francuskim. [przypis edytorski]

bitwa pod Valmy (20 września 1792) — stoczona podczas wojen rewolucyjnej Francji, powstrzymała ofensywę austriacko-pruską; stanowiła pierwsze wielkie zwycięstwo armii Rewolucji Francuskiej. [przypis edytorski]

bitwa pod Verdun (21 lutego – 18 grudnia 1916) — jedna z największych bitew I wojny światowej, toczona w okolicy miejscowości Verdun we Francji, zakończona odparciem ataków niemieckich i utrzymaniem pozycji przez Francuzów; w zaciętych walkach pozycyjnych poległo ok. 700 tys. żołnierzy. [przypis edytorski]

bitwa pod Vitorią (21 czerwca 1813) — w której wojska brytyjsko-portugalsko-hiszpańskie pokonały armię francuską, przesądziła o wyparciu sił Napoleona z Hiszpanii. [przypis edytorski]

bitwa pod Vittorio Veneto (24 października – 3 listopada 1918) — stoczona podczas I wojny światowej pomiędzy armią austro-węgierską a wojskami włoskimi wspomaganymi przez pozostałe państwa koalicji; zakończona decydującym zwycięstwem aliantów na froncie włoskim, doprowadziła do całkowitego upadku imperium Austro-Węgierskiego. [przypis edytorski]

bitwa pod Wagram (5–6 lipca 1809) — jedna z największych bitew w kampaniach napoleońskich, stoczona w pobliżu wsi Wagram, niedaleko Wiednia; siły francuskie pod dowództwem cesarza Napoleona Bonaparte pokonały w niej wojska austriackie dowodzone przez arcyksięcia Karola Ludwika Habsburga; kluczową rolę w batalii odegrała artyleria. [przypis edytorski]

bitwa pod Waterloo (18 czerwca 1815) — stoczona na terenie Belgii ostatnia bitwa cesarza Napoleona Bonapartego, w której armia francuska została zniszczona przez koalicyjne wojska angielskie Wellingtona i wojska pruskie Blüchera; w wyniku klęski Napoleon abdykował, co zakończyło okres rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich. [przypis edytorski]

bitwa pod Waterloo — stoczona w dniu 18 czerwca 1815 roku bitwa Napoleona Bonaparte. Cesarz Francuzów, uprzednio przebywający na wygnaniu na Elbie, powrócił i objął rządy na okres 100 dni (tzw. 100 dni Napoleona); na czele 100-tysięcznej armii ruszył w kierunku Brukseli, na spotkanie nierozwiązanych jeszcze armii VI koalicji antynapoleońskiej: angielskiej armii Wellingtona i pruskiej Blüchera. Początkowo stoczył dwie zwycięskie bitwy 16 czerwca pod Quatre Bras i Ligny, zanim doszło do walnego starcia pod Waterloo (w Brabancji, na terenie Belgii). W wyniku poniesionej klęski armia francuska przestała istnieć, zaś Napoleon musiał ponownie abdykować w dniu 22 czerwca 1815 r. [przypis edytorski]

bitwa pomiędzy Shannon a Chesapeake — fregata marynarki wojennej Stanów Zjednoczonych, zwodowana w 1799 r., w czasie wojny brytyjsko-amerykańskiej w 1813 r. w pobliżu Bostonu została zdobyta przez brytyjski okręt Shannon i wcielona do marynarki brytyjskiej. [przypis edytorski]

bitwa u przylądka Artemizjon (480 p.n.e.) — seria trzydniowych starć morskich stoczonych pomiędzy flotą sprzymierzonych państw greckich a znacznie liczebniejszą inwazyjną flotą perską w pobliżu przylądka Artemizjon, na płn. krańcu wyspy Eubei; bitwa nie została rozstrzygnięta, flota grecka na wieść o przegranej pod Termopilami wycofała się; starcie było ważne dla Greków, którzy nabrali pewności, że mogą się skutecznie przeciwstawić przeciwnikowi na morzu, ponadto flota perska została osłabiona w walce i wskutek sztormu, co ułatwiło późniejsze zwycięstwo pod Salaminą. [przypis edytorski]

bitwa u ujścia Ajgospotamoj (wrzesień 405 p.n.e.) — ostatnia, rozstrzygająca bitwa wojny peloponeskiej, stoczona u ujścia rzeki Ajgospotamoj (gr. dosł.: Kozia Rzeka) na wybrzeżu Chersonezu Trackiego (ob. płw. Gallipoli): spartański wódz Lizander zagarnął wyciągniętą na ląd niemal całą flotę ateńską i wziął do niewoli 3000 żeglarzy, których następnie stracono w odwecie za okrucieństwa ateńskie. Pozbawione floty Ateny nie były w stanie importować zboża ani kontrolować swojego morskiego imperium i musiały skapitulować w 404 p.n.e. [przypis edytorski]

bitwa w zatoce Vigo (22 października 1702) — bitwa morska przy atlantyckim wybrzeżu Hiszpanii, w której okręty floty angielsko-holenderskiej zaatakowały i pokonały hiszpańską flotę ze skarbami, płynącą z Hawany i chronioną przez eskortę francusko-hiszpańską. [przypis edytorski]

bitwy o Sandomierz (1809) — walki o Sandomierz w czasach napoleońskich, podczas wojny pomiędzy Księstwem Warszawskim a Austrią: zajęcie Sandomierza (18 maja 1809) przez wojska polskie, a następnie odbicie miasta przez siły arcyksięcia Ferdynanda (18 czerwca 1809). [przypis edytorski]

bitwy pod Łojowem (1649 i 1651) — pod Łojowem, leżącym nad Dnieprem, dziś w płd.-wsch. części Białorusi, wojska polskie pod wodzą Janusza Radziwiłła (1612–1655) dwukrotnie pokonały Kozaków Chmielnickiego. [przypis edytorski]

bitwy wsławion — daw. formy; dziś popr.: bitwami wsławiony. [przypis edytorski]

bityński niewolnik… — Antinous, kochanek cesarza Hadriana, po swej śmierci ogłoszony przez cesarza herosem i czczony; przedstawiany w rzeźbie, na monetach i gemmach jako ideał młodzieńczej piękności. [przypis edytorski]

Bitynia — prowincja rzym. w Azji Mniejszej, nad Morzem Czarnym, na terenie dzisiejszej Turcji. Petroniusz był tam prokonsulem, pełniąc funkcję jej zarządcy. [przypis edytorski]

Biuletyn Informacyjny — pismo stanowiące od wiosny 1941 r. centralny organ prasowy Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK; w czasie II wojny światowej w okupowanej Polsce stanowiło opiniotwórcze czasopismo konspiracyjne o największym nakładzie. [przypis edytorski]

biuletyn — informator, serwis informacyjny. [przypis edytorski]

biuralista — pracownik biurowy. [przypis edytorski]

Biura Wojenne (fr. Commissaire des guerres) — jednostki odpowiedzialne za organizację armii francuskiej, istniejące w czasach monarchii, a następnie republiki. Po obaleniu ancien régime organizacja armii była jednym z największych wyzwań twórców nowego państwa, m.in. ze względu na zagrożenie atakiem obcych armii oraz niepewność co do lojalności dawnych dowódców (z których znaczną część stanowiła niechętna demokracji arystokracja) i jednocześnie brak przeszkolonej i doświadczonej kadry wiernej ideom rewolucji. [przypis edytorski]

biurko Röntgena — biurko z małą szafką i nowatorskimi elementami mechanicznymi, zaprojektowane przez Davida Röntgena (1743–1807), wytwórcę mebli artystycznych. [przypis edytorski]

biuro ewidencyjne — tu: austro-węgierska służba wywiadu wojskowego, dyrekcja wywiadu wojskowego podległa sztabowi generalnemu. [przypis edytorski]

biust (daw.) — popiersie; forma rzeźby. [przypis edytorski]

biust (daw.) — popiersie. [przypis edytorski]

biust (daw.) — popiersie; typ rzeźby. [przypis edytorski]

biust (daw.) — tu ogólnie: górna część tułowia; popiersie. [przypis edytorski]

biust (daw.) — tu: popiersie. [przypis edytorski]

biust (daw.) — tu: popiersie; typ rzeźby chętnie stosowany w wystroju gabinetów, bibliotek hallów instytutów naukowych itp. [przypis edytorski]

biust (tu daw.) — popiersie. [przypis edytorski]

biust — tu: klatka piersiowa. [przypis edytorski]

biust — tu: popiersie, forma rzeźby. [przypis edytorski]

biust — tu: popiersie; forma rzeźby. [przypis edytorski]

biust — tu: popiersie, pomnik. [przypis edytorski]

biust — tu: popiersie. [przypis edytorski]

biuwar — rodzaj kalendarza z podkładką, kładzionego płasko na blacie biurka. [przypis edytorski]

bivaro — alaus. [przypis edytorski]

Bixiou — patrz: Kawalerskie gospodarstwo, Stracone złudzenia, Muza z zaścianka, Blaski i nędze życia kurtyzany. [przypis edytorski]

Bizancja — dziś popr.: Bizancjum, greckojęzyczne, średniowieczne cesarstwo wschodniorzymskie ze stolicą w Konstantynopolu. [przypis edytorski]

Bizancjum, gr. Byzantion — staroż. miasto leżące nad cieśniną Bosfor, łączącą morze Marmara z M. Czarnym, założone jako kolonia grecka w VII w. p.n.e.; obecnie Stambuł. [przypis edytorski]

Bizet, Georges (1838–1875) — francuski kompozytor, autor oper, muzyki symfonicznej i utworów fortepianowych; prekursor realizmu w operze XX w. [przypis edytorski]

Bizkaia — a. Vizcaya, baskijska prowincja ze stolicą w Bilbao, obecnie część autonomicznego Kraju Basków na terenie Hiszpanii. [przypis edytorski]

bizmut — metal, którego sproszkowane związki stosowano jako kosmetyk nadający biel skórze. [przypis edytorski]

bizūnas (brus., lenk.)— trumpu kotu rimbas, supintas iš dirželių arba virvelių, stirnakojis. [przypis edytorski]

bizun — bat. [przypis edytorski]

bizun — daw. bat, uderzenie batem. [przypis edytorski]

bizun (daw.) — skórzany bat; uderzenie batem. [przypis edytorski]

bizunów — batów. [przypis edytorski]

bizun — skórzany bicz. [przypis edytorski]

bizuny — baty, rózgi; tu przen. o biciu za karę, o karze cielesnej. [przypis edytorski]

Bizzozero, Giovanni Battista — włoski duchowny, profesor teologii moralnej, autor Summa casuum conscientiae (1628). [przypis edytorski]

Bjørnson, Bjørnstjerne (1832–1910) — norweski pisarz, autor powieści, dramatów, wyróżniony literacką nagrodą Nobla w 1903 r. [przypis edytorski]

Bjørnson, Bjørnstjerne (1832–1910) — poeta, dramaturg i pisarz norweski. [przypis edytorski]

Bjørnson, Bjørnstjerne (1852–1910) — norweski pisarz i krytyk teatralny; twórca realistycznej prozy i dramatów, a także poezji; m.in. powieści: Synnóve Solbakken (tł. pol. F. Mirandoli: Dziewczę ze Słonecznego Wzgórza Lwów 1922), Arne, dramaty: Bankructwo, Ponad siły, liryka: Poezje i pieśni (1870). [przypis edytorski]

Bjørnson, Bjørnstjerne Martinus (1832–1910) — norweski poeta, prozaik i dramaturg, laureat Nagrody Nobla z roku 1903. [przypis edytorski]

Björnson, Björnstjerne (1832–1910) — pisarz, publicysta, mówca i polityk norweski; od komedii Nowożeńcy z 1865 roku dokonał się przełom w jego twórczości, odszedł od estetyki idealistyczno-romantycznej na rzecz realistyczno-społecznej. [przypis edytorski]

Björnson, Björnstjerne Martinius (1832–1910) — norweski pisarz, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury w 1903 r.; autor opowiadań, powieści, wierszy i utworów scenicznych, m.in. opowiadań o tematyce wiejskiej Dziewczę ze Słonecznego Wzgórza (1857),Rybaczka (1868), cyklu dramatów nawiązujących do opowieści o Sigurdzie (Sigurd Slembe, 1862) oraz hymnu norweskiego (pierwotnie wiersza Ja, vi elsker dette Landet, tj. „Tak, kochamy ten kraj”, do którego muzykę w latach 60. XIX w. napisał kuzyn Björnsona, Rikard Nordraak). [przypis edytorski]

Björnson, Björnstjerne Martinius (1832–1910) — norweski poeta, prozaik i dramaturg, laureat Nagrody Nobla (1903); od komedii Nowożeńcy z 1865 roku dokonał się przełom w jego twórczości, odszedł od estetyki idealistyczno-romantycznej na rzecz realistyczno-społecznej. [przypis edytorski]

Björnson, Björnstjerne Martinius (1832–1910) — norweski poeta, prozaik i dramaturg, laureat Nagrody Nobla (1903); od komedii Nowożeńcy z 1865 roku dokonał się przełom w jego twórczości, odszedł od estetyki idealistyczno-romantycznej na rzecz realistyczno-społecznej. [przypis edytorski]