Przypisy

zdatne do wszelkich cywilnych i wojskowych urzędów — mieszczanie mogli dawniej zostawać oficerami w wojskach autoramentu cudzoziemskiego (zorganizowanych i wyćwiczonych na wzór zachodni); prawo to zniósł Sejm r. 1786; dostęp do urzędów cywilnych był im zamknięty zawsze. [przypis redakcyjny]

zdatny — tu: umiejętny. [przypis redakcyjny]

zdebilitować — sił pozbawić. [przypis redakcyjny]

zdebilitować (z łac. debilitatio: osłabienie, ułomność) — osłabić, pozbawić sił. [przypis redakcyjny]

zdebilitować (z łac.) — osłabić. [przypis redakcyjny]

zdechł — umarł. [przypis redakcyjny]

zdechnie — mrze głodem. [przypis redakcyjny]

Z Delf grodu, co się złotem lśni — Delfy sławne były ze skarbów ofiarowanych Apollinowi. [przypis redakcyjny]

z Delu (bogini) — bogini Diana (Artemis). [przypis redakcyjny]

zdemontowana — tu: uszkodzona. [przypis redakcyjny]

z desperacką rezolucją — z rozpaczliwą śmiałością. [przypis redakcyjny]

zdesperowanych — rozpaczliwych. [przypis redakcyjny]

Z długiej okrągłą wydała się rzeka — Wedle starych i nowszych wykładaczy Boskiej Komedii, długość rzeki jest symbolem rozpromienienia się Boga na wszystkie stworzenia, a jej okrągłość jest symbolem zestrzelenia tychże promieni w Bogu, który jest ich pierwszym źródłem i końcem ostatecznym. Jeszcze jeden wykład jest taki: rzeka wzdłuż rozlana przedstawia początek i koniec czasu i przestrzeni. W takim kształcie ta rzeka przedstawia się oczom poety w chwili, nim jej wody jeszcze nie skosztował. Oczom zaś już wzmocnionym wodą tej rzeki kształt jej przedstawił się w formie okrągłej, w punkcie matematycznym, w którym nie ma ani początku ani końca. [przypis redakcyjny]

z-dłużyć (neol.) — czas. utworzony od przym. długi, synonim: przedłużyć. [przypis redakcyjny]

z dobrowoli (daw.) — z własnej woli, dobrowolnie. [przypis redakcyjny]

zdobycz — dawny dopełniacz liczby mnogiej. [przypis redakcyjny]

Zdobyłem se pawich piór — popularne odtąd słowa z Wesela do dawnej piosenki ludowej, niegdyś pieśni żołnierskiej: „Pod Krakowem czarny las, / Pytała się Kasia / O swojego Jasia, / Czy powróci z wojny wraz (…)”. Melodię tę wskazał Wyspiański dołączając do wydania zapis nutowy jako „Motyw muzyki wiejskiej, kończący akt III”. [przypis redakcyjny]

zdole — dziś popr.: zdoła. [przypis redakcyjny]

zdoleją — podołają. [przypis redakcyjny]

zdolić (daw.) — zdołać. [przypis redakcyjny]

zdolić — zdołać, zwyciężyć. [przypis redakcyjny]

zdolności charakteru jednego człowieka są zbyt ograniczone — „Unius praeterea viri facultas ingenii limitatior est”. Wykaz omyłek w Op. Posth. każe skreślić „ingenii”. Land (Over de uitgaven etc.) jest zdania, że ten wyraz nie mógł być wstawiony obcą ręką i że autor go może skreślił omyłkowo wraz z innym wyrazem. Poza tym odrzuca przekład Saisseta: „le cercle où s'étendent les facultés d'un seul homme” (zakres działania zdolności jednego człowieka), ponieważ nie chodzi o szczupłość zakresu, lecz o niemożliwość zjednania sobie wszystkich w danym zakresie; gdy bowiem powyżej była mowa o braku niezbędnych środków materialnych, tutaj jest mowa o braku dostatecznej znajomości ludzi i mądrości. W wydaniu Vloten-Landa ten wyraz jest wstawiony. Odrzucili go Baensch, który przekłada: „Leistungsfähigkeit”, i Appuhn, który przekłada: „facultés”. Gebhardt przypuszcza, że autor zamienił wyraz „ingenium”, który nie ma odpowiednika w Nag. Schr., na ogólniejszy: „facultas”, ponieważ przyjaźni nie pozyskuje się tylko umysłowymi środkami, i sądzi, że treścią tego zdania jest odmówienie monarchii zdolności sprowadzenia zgody niezbędnej w państwie. Zdaje się, że wszyscy wymienieni przesadzają wielkość trudności i oddalają się od prostej myśli autora, że dla zjednywania sobie masy ludzi nie wystarcza ani szczodrobliwość materialna, ani umysłowa pojedynczego człowieka. Autor chyba nie pozostawiłby wyrazu „zdolność” bez bliższego określenia, „Ingenium” może oznaczać umiejętność (znajomość ludzi i mądrość) traktowania ludzi, ale że chodzi o szczodrobliwość, należy rozumieć: „charakter dający dobra umysłowe”. [przypis redakcyjny]

zdolny — stosowny, odpowiedni. [przypis redakcyjny]

zdradnik przekręconego znaczenia — sofizmat ten nazywa się po grecku σχήμα λέξεως. Trentowski nazwał go „przeklecią” i dał taki łatwy do spamiętania przykład: „Kant nie był Arystotelesem; Arystoteles był filozofem; Kant przeto nie był filozofem”. Tu przymiot (filozof) zmieszano z rzeczą (osobą Arystotelesa) i popełniono „zdradnik” (Myślini II, 385). Jest to również odmiana mylnika, zwanego quaternio terminorum […]. [przypis redakcyjny]

zdrady* — tu: zawodu. [przypis redakcyjny]

Zdrajco (…) Maranie brzydki! — wyraz marrano, pochodzenia hiszpańskiego, oznaczał pierwotnie Maura, który pozornie przyjął wiarę chrześcijańską; przeszedłszy do języka włoskiego, stał się, podobnie jak u nas cygan, imieniem pospolitym, przybierając znaczenie: „wiarołomca” lub „zdrajca”. Tłumacz uważał go tu jednak, jak się zdaje, za imię własne i pozostawił w brzmieniu oryginału; podobnie: XII 45, w. 3. [przypis redakcyjny]

zdrajczyna (daw. forma) — zdrajczyni. [przypis redakcyjny]

zdrapać (daw.) — [tu:] posiekać. [przypis redakcyjny]

zdrapana gunia — obszarpana derka. [przypis redakcyjny]

zdrój Kastalii — źródło Kastalia, przynoszące natchnienia poetom, znajdowało się w bliskości. [przypis redakcyjny]

zdrój — miejsce w ziemi, z którego wytryskuje woda; źródło. [przypis redakcyjny]

z drogi nie uczynić (daw.) — nie zboczyć z prawej drogi, nie wykroczyć, nic złego nie zrobić. [przypis redakcyjny]

zdrojem niepomnym — powodującym zapomnienie; dusze przewożone przez Charona po wypiciu wody z rzeki Lete zapominały o tym, co zrobiły, widziały i słyszały przedtem. [przypis redakcyjny]

zdrowie Aleksandra — Branickiego. [przypis redakcyjny]

Zdrowie Prezesa — on nas powiedzie drogą honoru — „Lokajstwo” wycisnęło piętno zawodowe na członkach klubu. Posługują się oni frazeologią dawnych panów, przeciw którym występują (tytuł Prezesa, „droga honoru”); oburza się na to nieco dalej hr. Henryk. [przypis redakcyjny]

Zdrowie rad mam od ciebie — z przyjemnością przyjmuję twój toast za zdrowie. [przypis redakcyjny]

zdrowie (starop.) — życie. [przypis redakcyjny]

zdrowie — [tu:] życie. [przypis redakcyjny]

zdrowi — uzdrawia. [przypis redakcyjny]

Z drugiego wiatru, co od Szwabów wieje — W oryginale: del secondo Vento di Soave genero il terzo. Dante każdego z trzech panujących Hohensztaufów symbolicznie nazywa wiatrem (il vento), który wiejąc od Szwabów, przynosił burze, jakie zawsze zachmurzały i kłóciły spokój Włoch, jego ojczyzny. [przypis redakcyjny]

z druku wyszła Maria między połową lipca a 9 sierpnia 1825 r. — „Kurier Warszawski” z dnia 7 lipca 1825 r. donosi, że wkrótce wyjdzie, a w dniu 9 sierpnia, że już wyszła. [przypis redakcyjny]

zdrużyć się — stowarzyszyć się; zaprzyjaźnić się. [przypis redakcyjny]

zduńskiego narodu — z garncarzy [pochodzić, wywodzić się]. [przypis redakcyjny]

zdużać (gwar.) — dać radę, potrafić. [przypis redakcyjny]

zdużać — wydołać, poradzić sobie z czymś. [przypis redakcyjny]

z dwoma moimi współtowarzyszami podróży — Aleksander i Stefan Hołyńscy. [przypis redakcyjny]

zdyb (gw.) — znajda. [przypis redakcyjny]

z dyskrecyjej — z łaski. [przypis redakcyjny]

zdywidować (z łac.) — rozpłatać, rozciąć na dwie części. [przypis redakcyjny]

zdziar — żwirowy brzeg. [przypis redakcyjny]

Zdzicze i tych w cudzy kraj w kłopocie odleci (…) — Jan Kazimierz rzuca tron i Polskę. [przypis redakcyjny]

Z dziennika — jest to pierwszy utwór, jaki Żeromski drukował w Głosie (7 grudnia 1889 r., Nr. 49). Nosi on tam tytuł: Z Dziennika. I. Psie prawo i kończy się formułą d. c. n. Ze zmienionym podtytułem (Z dziennika. Pod pierzyną) i już bez znamion przynależności do jakiegoś cyklicznego projektu powtórzyło ten utwór pierwsze wydanie Opowiadań (Warszawa, 1895); z następnych jednak wydań tego zbioru został wyłączony. [przypis redakcyjny]

zdzierać — wydzierać. [przypis redakcyjny]

zdziera się iść (…) pospolitą (…) drogą (starop.) — wzbrania się, wymawia się (por. wydziera się) postępować jak wszyscy (jak gmin). [przypis redakcyjny]

zębaty — zaciekły. [przypis redakcyjny]

zębce — Język polski oprócz zakończeń zgrubiałych i zdrobniałych ma jeszcze odmianę końcową szczególną na -ec, -ce, -ica, która pośrednim niejako sposobem znaczenie wyrazu miarkuje. Trembecki bardzo często zakończeń takowych dla niepospolitości używał: „ziemica” z[amiast:] ziemia, „słupiec” z[amiast:] słup, „ogrójec”, czyli ogrodziec, z[amiast:] ogród etc. [przypis redakcyjny]

Zębce słoniów i perskie (…) szczęty — Na Ukrainie, jako i po wielu miejscach, znajdują się kości słoniów. Poeta uważa je za pozostałe od dawnych wojen; jakoż około roku 506 przed e. ch. Dariusz, uganiając się za Scytami, przechodził okolice Dniestru i Dniepru. [przypis redakcyjny]

zebranie — tu: zbiory. [przypis redakcyjny]

Zebrani Hellenowie mogą wejść (…) w porządku, jaki los im wyznaczył — pielgrzymi przybywający do Delf po wyrocznię wchodzili do świątyni w porządku, który wskazywało losowanie, gdyż Grecy sądzili, iż bóg kieruje losami i sam wskazuje w ten sposób porządek zapytań. [przypis redakcyjny]

zebrano kanony soborów i dekretalia papieskie — W zbiorze kanonów pomieszczono niezliczoną ilość dekretaliów papieskich: w dawnym zbiorze było ich bardzo mało. [przypis redakcyjny]

zebrany sam w się (starop.) — skupiony. [przypis redakcyjny]

zebrany wszystek w się — wziąwszy się w kupę, skurczony. [przypis redakcyjny]

zedrzeć pypeć (daw.) — dać nauczkę. [przypis redakcyjny]

zedrzeć z książki już opublikowanej nazwisko autora, położyć swoje i sprzedawać ją na swój dochód — w ten sposób później przywłaszczył sobie Emila [przyp. z wyd. fr., którego nie ma w rękopisie; Johann Heinrich Samuel Formey (1711–1797) wydał pod własnym nazwiskiem zmienioną przez siebie wersję Emila, opatrując tytułem L'Emile chrétien consacré à l'utilité publique (Emil chrześcijański poświęcony użyteczności publicznej, 1764); red. WL]. [przypis redakcyjny]

zefirowy — lekki, zwiewny; od imienia boga ciepłego, łagodnego wiatru zachodniego w mit. gr. Zefira; por. zefir, zefirek: lekki wietrzyk. [przypis redakcyjny]

zegadło — narzędzie do tortury przyżegania. [przypis redakcyjny]

zegarek ciekący — klepsydra. [przypis redakcyjny]

zegar w mieszku, który… bije — pieniądze zastępują zegar, pozwalają bowiem pić tak długo, póki ich starczy. [przypis redakcyjny]

Zeidler — Polak przebywający stale we Włoszech. [przypis redakcyjny]

zejść (daw.) — wzejść; tu forma imiesłowowa: groch zeszły, czyli taki, który wzrósł. [przypis redakcyjny]

zejść (daw.) — wzejść, wzrosnąć; tu forma 3 os. lp. czasu dokonanego: zeszedł. [przypis redakcyjny]

zejść (starop.) — [tu:] umrzeć. [przypis redakcyjny]

Ze krwie Awalów bracia dwaj — Franciszek z Peskary i Alfons z Wastu. [przypis redakcyjny]

ze krza (starop.) — zza krzaku. [przypis redakcyjny]

zelabant pro parte coronati capitis (łac.) — stali mocno przy koronowanej głowie [przypis redakcyjny]

Zelandia — największa z wysp duńskich (z Kopenhaga), położona na wsch. od Jutlandii. [przypis redakcyjny]

zelando in rem (łac.) — udając gorliwość o dobro. [przypis redakcyjny]

Zelandya — prowincja w Niderlandach. [przypis redakcyjny]

zelant — gorliwy wyznawca, miłośnik. [przypis redakcyjny]

zelose (łac.) — gorliwie. [przypis redakcyjny]

zelose pro patria et maiestate (łac.) — gorliwie za ojczyzną i majestatem. [przypis redakcyjny]

zelżyć — tu: ulżyć. [przypis redakcyjny]

zelżyła — tu: zwolniła. [przypis redakcyjny]

zemdlić (starop.) — osłabić. [przypis redakcyjny]

zemdlony* — osłabiony. [przypis redakcyjny]

Zemowit — Siemowit, syn Piasta, legendarnego założyciela dynastii. [przypis redakcyjny]

zemścić się ślubuie (…) pośmiewiska (starop.) — ślubuje zemścić się za pośmiewisko (jakie z siebie uczynił, szukając jej). [przypis redakcyjny]

zemściła się na nim sowitymi obelgami — bohaterką tej anegdoty jest pani de Staël; jej krytyczny stosunek do Napoleona znalazł wyraz w Rozważaniach nad rewolucją francuską. [przypis redakcyjny]

Zemsta za… popioły ojców… przeklęstwo nowym pokoleniom — słowa te zawierają cały program „ideologiczny” walki Henryka. Nie chodzi mu o „żyjących” arystokratów, lecz o zemstę za zhańbioną przeszłość. Przyszłość zaś przeklina. [przypis redakcyjny]

zemsta z woli niebios Pana słuszna, jak była słusznie ukarana — Ta wątpliwość poety odnosi się do pieśni poprzedniej, gdzie mówi Justynian o Tytusie karzącym Żydów zburzeniem Jerozolimy za ukrzyżowanie Chrystusa. Myśl dosłowna dwóch tych wierszy jest taka: kiedy zemsta, jaka na Chrystusie była dopełniona, jest sprawiedliwą; jakże zniosła sprawiedliwość, ażeby ta sprawiedliwa zemsta na Żydach ukaraną była? [przypis redakcyjny]

zemstę na zdrajcę — żądaniu temu sąd sejmowy uczynił zadość dopiero 1 września 1790 i to bardzo łagodnie; Poniński został skazany tylko na utratę czci, tytułu książęcego, szlachectwa, urzędów i zaszczytów, nazwiska oraz na wygnanie z kraju; na prośby rodziny darowano mu nawet publiczne wyprowadzenie piechotą za miasto przez straż. [przypis redakcyjny]

zeń (daw.) — tu: z niego, jak on. [przypis redakcyjny]

zenany — apartamenty kobiet w domu bogatych muzułmanów w Indiach. [przypis redakcyjny]

Zendawesta — Avesta, święta księga Wschodu (Parsów) zawierająca objawienie Zaratustry, z komentarzem w języku zendzkim; tu w znaczeniu: hymny. [przypis redakcyjny]

zendra (z niem.) — tarta cegła. [przypis redakcyjny]

Zeno (a. Zenon) — filozof gr., twórca stoicyzmu, ur. w końcu IV w. przed Chr. [przypis redakcyjny]

Zenobia — wojownicza królowa Palmiry, pokonana w r. 273 przez Aureliana. [przypis redakcyjny]

Zenon Brzozowski (1806–1887) — przyjaciel i towarzysz podróży na Wschód Słowackiego. Przypominał on prawdopodobnie filozofa greckiego Zenona [z Elei, ok. 490–ok. 430 p.n.e.], który zaprzeczał możliwości ruchu we wszechświecie. [przypis redakcyjny]

zepsucie dworu Barrasa — Paul de Barras, znany z korupcji członek Dyrektoriatu, był kochankiem Józefiny de Beauharnais. [przypis redakcyjny]

Zerbin — królewicz szkocki, bohater chrześcijański. [przypis redakcyjny]