Przypisy

alteracja (z łac.) — zmartwienie. [przypis redakcyjny]

alterationes (łac.) — zgryzoty. [przypis redakcyjny]

alter ego (łac.) — drugi ja. [przypis redakcyjny]

alter ego (łac.) — „drugi ja”, zaufany zastępca. [przypis redakcyjny]

alterkacja — zatarg, sprzeczka. [przypis redakcyjny]

alternatą — na przemian. [przypis redakcyjny]

alternata — kolej. [przypis redakcyjny]

alternata (z łac.) — odmiana losu, zmienna kolej życia. [przypis redakcyjny]

alternata — zmiana biegu wypadków. [przypis redakcyjny]

alternata — zmiana, oboczność. [przypis redakcyjny]

altero tanto (łac.) — drugie tyle. [przypis redakcyjny]

alterować — gniewać się. [przypis redakcyjny]

alterować się — martwić się. [przypis redakcyjny]

alter rex (łac.) — drugim królem. [przypis redakcyjny]

alterum (łac.) — po wtóre. [przypis redakcyjny]

alterum tantum (łac.) — drugie tyle. [przypis redakcyjny]

alto supprimimus silentio (łac.) — głębokim pokrywamy milczeniem. [przypis redakcyjny]

A ludzkie myśli (…) na jawi — zajmuje myśli ludzkie tym, co na jawie, czyli w rzeczywistości okazuje się nieprawdziwe, złudne. [przypis redakcyjny]

Alušta — viena gražiausių Krymo vietų. Ten jau šiaurių vėjai niekad nesiekia ir keleivis dažnai lapkrityje ieško pavėsio po dideliais dar žaliais riešutų medžiais. [przypis redakcyjny]

Aluzja do biblijnego podania o pochodzeniu człowieka stworzonego z gliny oraz o uwiedzeniu pierwszej kobiety, Ewy, przez szatana ukrytego w postaci węża. Mąż wypowiadając te słowa nie zdaje sobie sprawy z tego, że sam pada ofiarą pokus szatańskich upostaciowanych w Dziewicy. [przypis redakcyjny]

Aluzja do legendy o pochodzeniu klejnotu, tj. herbu Habdank, związanej z posłowaniem Jana z Góry od Bolesława Krzywoustego do cesarza Henryka V. Gdy cesarz przechwalał się swymi skarbami, Jan wrzucił do nich własny pierścień mówiąc, że Polacy ufają żelazu. Z odpowiedzi cesarza: „Hab Dank — dziękuję” wywodzono nazwę herbu. [przypis redakcyjny]

Aluzja do początku VI księgi Eneidy: Eneasz udaje się za wskazówką wieszczki Sybilli, uzbrojony w złotą różdżkę, do Hadesu — „piekła”. [przypis redakcyjny]

Aluzja do podania zapisanego przez Plutarcha w Żywocie Cezara, według którego Brutusowi — zabójcy Cezara w obronie republiki — przed bitwą pod Filippi ukazał się duch Cezara. [przypis redakcyjny]

Alwaraka — Wyspy Szczęśliwych, Kanaryjskie. [przypis redakcyjny]

Alwar, Donatus — nazwiska dwu autorów gramatyk łacińskich. [przypis redakcyjny]

alzbanty — zawieszenia na szyi. [przypis redakcyjny]

amalgamiert sich mit dem Herrn nicht körperlich, sondern indentificiert sich mit Ihm geistig (niem.) — nie stapia się z Panem cieleśnie, lecz jednoczy się z Nim duchowo. [przypis redakcyjny]

Amaltea — koza, karmiąca Zeusa-niemowlę na Krecie. Róg tej kozy, utrącony o drzewo, ozdobiły nimfy zielenią i napełniwszy owocami, podarowały Zeusowi. Wdzięczny bóg obraz rogu umieścił na niebie, a róg oddał nimfom, obdarzywszy go tą cudowną własnością, że się treści jego nigdy przebrać nie miało. Stąd „róg Amalteej”: róg obfitości. [przypis redakcyjny]

amanci — kochankowie. [przypis redakcyjny]

Amanio — Mikołaj, współczesny Ariostowi poeta włoski. [przypis redakcyjny]

amanuensis — sekretarz. [przypis redakcyjny]

amarant — nazwa kwiatu. [przypis redakcyjny]

amaritudinis plena (łac.) — pełna goryczy. [przypis redakcyjny]

Amaryllida — postać znana z sielanek Wergilego. [przypis redakcyjny]

amaurosis — w kopii, w wyd. I, II i III mylnie: „amavrosis”, poprawione przez Czubka. [przypis redakcyjny]

Amazing Marriage — tytuł jednej z powieści Jerzego Mereditha. [red. WL]. [przypis redakcyjny]

amazonka — tu: strój kobiecy do jazdy konnej. [przypis redakcyjny]

amazonki — tu: kobiety jeżdżące konno. [przypis redakcyjny]

ambaje (z łac.) — bzdury. [przypis redakcyjny]

ambasada (z franc.) — tu: poselstwo, polecenie. [przypis redakcyjny]

ambicja — O tej zob. Przyp. do Tw. 29. [przypis redakcyjny]

ambitio (…) vituperium — Odmienne określenia znajdują się w Trakt. polit. II, 24. [przypis redakcyjny]

ambit — tu: okręg. [przypis redakcyjny]

Amboza — Ambois, miasto i zamek we Francji nad rzeką Loarą. [przypis redakcyjny]

ambra — bursztyn. [przypis redakcyjny]

ambra — pachnidło. [przypis redakcyjny]

ambra — żywica kopalna (bursztyn), wyławiana w morzach, pochodząca z warstw trzeciorzędowych. [przypis redakcyjny]

ambra — żywica wydająca przyjemną woń. [przypis redakcyjny]

Ambubaje — fletnistki, występujące publicznie — nie cieszyły się dobrą sławą. [przypis redakcyjny]

Amfiaraus — jeden z siedmiu wodzów w wojnie tebańskiej, ociągał się brać udział w tej wyprawie, ponieważ spoglądając za bystro w przyszłość, sam sobie wywróżył, że na tej wojnie polegnie. Jakoż go żywcem pochłonęła ziemia. [przypis redakcyjny]

Amfiarausz — wieszczek tebański, Alkmeon: syn jego. [przypis redakcyjny]

amfibolia (gr. αμφιβολία) — znaczy pierwotnie: przykre położenie, kłopot, następnie: dwuznaczność. Jako wyraz techniczny służył u Arystotelesa do określenia jednego z sofizmatów wyrazowych (ἔλεγχοι παρά τὴν λέξιν) polegającego na tym, że w sylogizmie korzystamy z przemiany podobnych do siebie form wyrazu, znaczących co innego. Kant tę przemianę przeniósł na pole treści, wykazując, że wyliczone przezeń pary pojęć innego nabierają znaczenia, gdy się nimi posługujemy w zakresie czystego myślenia, niż gdy je stosujemy do przedmiotów realnych. Wyróżnienie to posłużyło mu do wykazania ułomności systematu Leibnizowo-Wolfowskiego. W tym rozszerzonym znaczeniu amfibolię nazwał Trentowski „ślepowronem” (Myślini II, 401–4-5), określając go jako „loiczny potwór w postaci syreniej” i cytując przykład nań z Okena (gdyby ktoś brał to dosłownie): „Wszelki organizm rozwija się z mułu wodnego i jest powstającą z piany morza Wenerą. Muł wodny jest żywy; całe morze jest życiem. Proces chemiczny staje się w wodnym mule galwanizmem, a w dalszym mułu tego rozwikłaniu życiem. Woda i siła jej życiorodna jest falującym, zawiązującym i rozwiązującym się co chwila organizmem. Życie jest ustawicznym podnoszeniem się i opadaniem morza”. [przypis redakcyjny]

Amfijon — Amfion: w mit. gr. muzyk, który potrafił za pomocą dźwięku liry przenosić kamienie używane do budowania murów Teb, w których panował; zob. też Ks. 1, Pieśń XXI. [przypis redakcyjny]

Amfijonowa lutnia — Amfion: w mit. gr. muzyk, który potrafił za pomocą dźwięku liry przenosić kamienie używane do budowania murów Teb, w których panował. [przypis redakcyjny]

amfiteatr — Teatr na Wyspie w Łazienkach, na wolnym powietrzu, w pobliżu pałacu Łazienkowskiego; ma charakterystyczną półokrągłą widownię z miejscami wznoszącymi się „schodkowo”, amfiteatralnie, [przypis redakcyjny]

amfiteatr — tu: najlepsze miejsca w Teatrze Wielkim, na podwyższeniu za krzesłami parteru, na wprost sceny. [przypis redakcyjny]

amfora — starożytny dzban z dwoma uszkami i wąską szyjką. [przypis redakcyjny]

Amfryza — właściwie Amfrysos, rzeka w Tesalii, nad którą Apollon („pasterz” w. 7) pasał przez 9 lat stada Admeta. [przypis redakcyjny]

amicus (łac.) — przyjaciel, tu W. lm amici: przyjaciele. [przypis redakcyjny]

amicus Plato, sed magis amica veritas (łac.) — „Wprawdzie Plato jest przyjacielem, lecz większą przyjaciółką prawda”; wyrażenie przypisywane wybitnemu filozofowi gr. Arystotelesowi (IV w. p.n.e.), który będąc uczniem Platona, odrzucił i poddał krytyce jego idealistyczną teorię idei jako pierwowzorów rzeczy. [przypis redakcyjny]

amiklejskie strony — okolice miasta Amikle w Lakonii, tu zamiast: Lakonia. [przypis redakcyjny]

amilarstwo — stopień admirała, dowódcy floty. [przypis redakcyjny]

amirał holenderski — Jakub Wassenauer Opdam. [przypis redakcyjny]

Ammon-Ra-Jowisz — egipski król bogów, [synkretyczny bóg] światła i płodności. [przypis redakcyjny]

amnestia — zapomnienie; ułaskawienie. [przypis redakcyjny]

Amon — Amon z Dordony, syn Bernarda, a ojciec Rynalda; syn Amonów: Rynald. [przypis redakcyjny]

Amonijczykowie — mieszkańcy oazy Ammonium, dziś Siwah. [przypis redakcyjny]

Amor — bożek miłości po łacinie. [przypis redakcyjny]

Amor, Cupido, po grecku Eros, syn Afrodyty, przedstawiany w postaci chłopięcia skrzydlatego, wypuszczającego z łuku strzały miłości; szyk przestawny; powinno być: wojny spokojne pustego dziecka; puste — tu: beztroskie, swawolne, niepoważne. [przypis redakcyjny]

Amore nel cimento (wł.) — Miłość w niebezpieczeństwie. [przypis redakcyjny]

amor (łac.) — miłość [przypis redakcyjny]

amory — miłostki, miłość. [przypis redakcyjny]

amper — jednostka natężenia prądu elektrycznego. [przypis redakcyjny]

amplecti (łac.) — objąć, zaszczycić. [przypis redakcyjny]

Amyklas — ubogi rybak, jak opowiada Lukan w swojej Farsalii, spał snem głębokim i spokojnym, nie troszcząc się o wojnę, która w tej chwili wokół niego wrzała, w swojej chruścianej chatce, podczas gdy Cezar zagnany gwałtowną burzą, szukał pod jej dachem schronienia. [przypis redakcyjny]

Anacharsys, Scyta, od Greków i Rzymian często wspominany, z mądrości tudzież mocnej i zwięzłej wymowy sławiony, zwiedzał Grecją. Miał być w Atenach około olimpiady XLVII, gdzie słuchał filozofów, szczególniej Platona. Za powrotem do kraju chciał wprowadzić niektóre obrzędy religii greckiej, za co od ludu zamordowany został. Do tego zdarzenia ściągają się [tj. odnoszą się; red. WL] następne wiersze:

[przypis redakcyjny]

Anadiomene (mit. gr.) — wynurzająca się; jeden z przydomków Afrodyty, nawiązujący do legendy, według której bogini miała się narodzić z piany morskiej. [przypis redakcyjny]

Anafielas — wyobrażenie wzięte rzekomo z mitologii litewskiej, wprowadzone głównie przez J. I. Kraszewskiego: góra, na której spoczywa niebo, a w której gajach przebywają bogowie i dusze szczęśliwe. [przypis redakcyjny]

Anais de Rancou Bazin (1797–1850) — historyk francuski. [przypis redakcyjny]

Anakreontowi, lirykowi z VI w. p.n.e., mylnie przypisywano autorstwo wydanego w r. 1554 przez paryskiego księgarza–humanistę, Henri Etienne'a, zbioru drobnych poezji greckich, odznaczających się błahą treścią i beztroskim nastrojem (topika miłosna, taniec, piękno, wino. itd.). W rzeczywistości najwcześniejsze spośród owych „anakreontyków”, ogromnie popularnych i często naśladowanych w w. XVI–XVIII, pochodzą z pierwszych lat naszej ery. [przypis redakcyjny]

Anaksagoras z Kladzomen — grecki filozof. [przypis redakcyjny]

Anaksare — właść. Anaxarete, piękna dziewica na Cyprze; wzgardziła miłością Ifisa, który się z rozpaczy przed jej domem powiesił. [przypis redakcyjny]

A naprzód pytam ciebie, gdzie mułowy wrzątek…. — od tego wiersza zaczyna się właściwy list, natomiast pierwszych 18 wierszy spełnia rolę wstępu. Pytanie, gdzie się zaczyna bieg Nilu, zaprzątało do drugiej połowy XIX w. umysły wielu podróżników. Dopiero wyprawy naukowe w drugiej połowie stulecia zdołały wykryć źródła Nilu. [przypis redakcyjny]

Anastazego strzegą proch papieża — Papież Anastazy pod wpływem diakona tessalonickiego Fotyna zajął stanowisko pojednawcze w sporze chrystologicznym, który wtedy wybuchł między wschodem i zachodem. Fanatycy potępiali go za to i w jego nagłym zgonie upatrywali Sąd Boży. Dante, potępiając go także, poszedł za powagą dzieł w tym duchu napisanych. [przypis redakcyjny]

A nasze veto krzyczy jeszcze i w rozejmie — Veto założone przeciwko jakiejś uchwale forsowanej przez stronnictwo wojewody trwa w mocy mimo chwilowego zawieszenia broni między nim a partią, do której należał miecznik. [przypis redakcyjny]

a natura crudeles (łac.) — z natury okrutni. [przypis redakcyjny]

a natura locorum (łac.) — w naturze miejsc, tj. w niedostępnych miejscach. [przypis redakcyjny]

An Bein — del von Ei — sen — Piosenka w gwarze złodziejskiej prasko-niemieckiej nie nadaje się do przekładu. Podajemy ją w oryginale (przyp. tłum.) Piosenka opowiada o grożeniu nożem, zabieraniu pieniędzy i przepuszczaniu ich; Red.WL. [przypis redakcyjny]

Anch'io sono pittore! (wł.) — „Jestem jeszcze malarzem!”. Słowa przysłowiowe, przypisywane Corregiowi… [przypis redakcyjny]

Anchizyades — syn Anchizesa, Eneasz. [przypis redakcyjny]

ancien régime (fr.) — przen. dawny sposób rządzenia, dawny porządek. [przypis redakcyjny]

Andaluzja — kraina w płd. Hiszpanii. [przypis redakcyjny]

andatissimo (wł.) — spokojnie. [przypis redakcyjny]

Andrassy zażądał sześćdziesięciu milionów guldenów –– po zawarciu pokoju w San Stefano, w marcu 1878 r., zebrały się w Wiedniu delegacje sejmu austriackiego i parlamentu węgierskiego, od których ówczesny minister spraw zagranicznych, hr. Juliusz Andrassy (1823–1890), zażądał nadzwyczajnych kredytów w wysokości 60 milionów guldenów [przypis redakcyjny]

Andromeda — córka króla Etiopii, Cefeusza (syna Jowisza), i Kasjopei, oddana na pożarcie smokowi morskiemu, wielorybowi (pustoszącemu kraj za bluźnierstwo Kasjopei, która twierdziła, że jest piękniejsza od nereid). Ocalił Andromedę Perseusz, który poślubił ją zabiwszy potwora. [przypis redakcyjny]

Andrzej Bziki — kasztelan chełmski, posłował do Turcji w r. 1557, znawca prawa. [przypis redakcyjny]

Andrzej Mozzi — biskup florencki, który jako sodomita za karę wygnany był do Vicenzy, gdzie płynie zdrój Bacciglione. [przypis redakcyjny]

Andrzej Szołdrski, pieczętarz Władysławów — sekretarz królewicza i proboszcz gnieźnieński. [przypis redakcyjny]

Andrzej Trzecieski (zm. 1583) — poeta polsko-łaciński, tłumaczpsalmów, działacz reformacyjny. Był on autorem biografii Reja i wierszy na śmierć Kochanowskiego. Pozostawił po sobie bogatą bibliotekę. [przypis redakcyjny]

And thou didst shine rolling moon upon (…) — cały przytoczony tu ustęp brzmi w przekładzie dosłownym: „I ukazałeś się, toczący się księżycu, ponad tem wszystkiem i rzuciłeś rozległe a łagodne światło, które umiliło ubogą surowość przykrej pustki i wypełniło jakby na nowo luki stuleci, pozostawiając pięknem to, co jeszcze nim było, a upiększając to, co nim nie było, aż miejsce to stało się Religią, a serce wypełniła po brzegi milcząca cześć dla dawnych wielkości”. [przypis redakcyjny]