Przypisy

nie wyłazi — Kleander zacina po lakońsku; po attycku: „nie wychodzi”. [przypis tłumacza]

nie wziąłem sobie za cel przedstawić cały przebieg procesu — Ksenofont chce uzupełnić braki, jakie zauważył w istniejących apologiach (w apologii Platona), i poprawić nieścisłości. [przypis tłumacza]

nie żałując bata — dla popędzania żołnierzy. [przypis tłumacza]

Nie zadowalamy się życiem (…) — Por. Montaigne, Próby II, 16. [przypis tłumacza]

Nie, zaglądam — Orgon zwraca naszą uwagę na przyległy gabinet, który taką rolę odegra w III akcie; zarazem może Molier chce podkreślić w Orgonie wpływ Tartufa, który ucząc go chodzić krzywymi drogami, sprawia, iż lęka się tych krzywych dróg u innych. [przypis tłumacza]

Nie zajmuj się naraz wielu sprawami (…) jeżeli chcesz zachować pogodę ducha — fragment z Demokryta. [przypis tłumacza]

Nie zamieniłbym piękna na godło królewskie… — Ksenofont, Wspomnienia o Sokratesie. [przypis tłumacza]

Nie zapominamy tu o wpływie czasu (…) uniewinnienia swego łobuzowstwa — [Friedrich-Albert Lange,] Historia filozofii materialistycznej. [przypis tłumacza]

nie zaprzątaj sobie głowy resztą i daj jeno pracować tym czterem wołom od przodka — Przysłowie poiteweńskie. [przypis tłumacza]

niezaprzeczenie — w oryginale: apodiktisch. [przypis tłumacza]

nie zaś Hippokrates, jak to twierdzi autor Historii duszy — Wyrazów tych brak w wyd. 1751 r. Zostały wypuszczone zapewne z tego powodu, że autor znajdujący się podówczas na dworze króla pruskiego i drukujący swe dzieła w Berlinie, nie potrzebował polemizować z sobą celem wywołania pozoru, jakoby nie miał nic wspólnego z autorem Historii naturalnej duszy. Dodam jeszcze, że w żadnym z wydań tego dzieła nie mogłem odnaleźć twierdzenia przypisywanego jej autorowi na kartach Człowieka-maszyny. Sądził widocznie, że czytelnik nie sprawdzi, czy insynuowana sprzeczność istnieje rzeczywiście. [przypis tłumacza]

niezasłużone powodzenie staje się dla nierozumnych pobudką do nierozwagi — starożytni często wyrażają się, że umieć znosić szczęście jest dowodem kultury osobistej. [przypis tłumacza]

Nie; za swoje szaleństwa — Celimena widzi, że Alcest już „dojrzał”. Zagra mu teraz z bezwstydną maestrią na najczulszych strunach serca. [przypis tłumacza]

nie zatroszczyli * — gwiazdka oznacza, że w tym miejscu rękopis jest uszkodzony. [przypis tłumacza]

nie zawsze może pochodzi wprost z Ksenofonta — z przedruków tekstu greckiego na ziemiach polskich za czasów przedrozbiorowych znamy jeden tylko: Herakles Prodikos, wydany ok. r. 1790 w drukami Uniwersytetu Krakowskiego przez profesora języka greckiego w krakowskiej Szkole Głównej, ks. Krzysztofa Idatte (8°, k. nlb. 4). [przypis tłumacza]

Niezbity dowód, że Jehowa nie jest niczym innym, tylko Ormuzdem… — Wariant: I Ezd 6, 23 w Septuagincie potwierdza, że Jehowa jest Ormuzdem. Znajdujemy tam oficjalną wiadomość, że w świątyni jerozolimskiej ofiarowano Panu wieczny ogień. Ten ustęp Luter roztropnie opuścił, objawienie bowiem więcej tu objawia, aniżeli należało. [przypis tłumacza]

Nie zdarzyło się, sądzę, aby kto w świecie posiadł równą mnogość bogactw, większą, niżby którykolwiek monarcha mógł zamarzyć, a zarazem cierpiał nędzę — po śmierci Ludwika XIV musiano sprzedać jego srebra, aby umorzyć najpilniejsze długi. [przypis tłumacza]

nie zdołałem pojąć, […] co mogłoby się jej nie podobać — powyższe zdarzenie jest charakterystyczne dla chorobliwej wręcz podejrzliwości Russa: jasne bowiem jest, iż pani de Luxembourg zupełnie szczerze była zachwycona jego listem i nie czuła się w żadnej mierze urażona. [przypis tłumacza]

nie zdziałałem nic złego nikomu ni słowem, ni czynem — Homer, Odyseja, IV, 690. [przypis tłumacza]

niezłomnie konieczne — w oryginale: streng necessitirt. [przypis tłumacza]

Nie zmilczysz mi nareszcie… — Przez całą tę scenę wściekłość Orgona rośnie, tu dochodzi do zenitu. [przypis tłumacza]

Nie znaczyło to być w niewoli (…) — Jr 25, 12. [przypis tłumacza]

Nie znaczy to, by rozkazy naczelników nie mogły uchodzić za wyrazy woli powszechnej, dopóki zwierzchnik, mając wolność przeciwstawienia się im, nie czyni tego… — twierdzenie przełożone na język pozytywnych urządzeń prawno-politycznych brzmi: Naród nie musi zawsze sam praw stanowić, musi mieć jednak zawsze przynajmniej prawo veta. [przypis tłumacza]

Nieznane są nam wcale jego czyny gorszące (…) jego życia — [Friedrich-Albert Lange,] Historia filozofii materialistycznej. Podkreślenia zarówno w niniejszym ustępie, jak i w następnych ode mnie. [przypis tłumacza]

niezniszczalność duszy — „A któż wie, że duch synów ludzkich wstępuje w górę, a duch bydlęcy, że zstępuje pod ziemię?” (Koh 3, 21). Graetz (III, 297 etc.) mniema, że Kohelet jest satyrą na Heroda Wielkiego. Godząc się na to, chciałoby się zakwestionować jego mniemanie, że saduceusze nie pozostawili po sobie żadnego pomnika piśmienniczego (III, 99), gdy zwłaszcza sam tak bliski jest tego zdania, pisząc o Kohelecie (III, 244): „Räthselhaft ist es, warum dieser Sittenlehrer auch gegen den Unsterblichkeitsglauben ankampft… Keck leugnet er das Fortleben der Seele nach dem Tode, gegenwärtig Ausgangs — und Zielpunkt der herrschenden Religionsanschauung… Es sind offenbar gespitzte Pfeile… gleichviel ob gegen Phärisaer oder Essäer”, a wreszcie na str. 242: „Das war die Philosophie des Verfassers, dem wahrscheinlich ein Sadducäer die phärisaische und essäische Ueberfrömmigkeit und düstere Lebensanschauung zuwider waren”. W Kohelecie ta niewiara w nieśmiertelność duszy jest właśnie cechą charakterystyczną i znamiennym ów filozoficzny sceptycyzm, ów spokój człowieka, który się pozbył wszelkiego dogmatu, wszelkich przesądów, wszelkich fanatyzmów i na życie patrzy pod kątem aforyzmu: lepszy jest pies żywy niźli lew zdechły. To pisał prototyp saduceusza; z nastroju całego dzieła, z powodzi tych refleksji raz melancholijnych, to znów połyskujących humorem i ironią mędrca, wyłania się fizjonomia klasowego, umysłowego i wyzwolonego z wszelkich, gminnych zaciekłości arystokraty, który na piśmie wbrew Ibsenowi („najmocniejszy ten, który stoi — sam”) powiadał: „Biada samemu, bo jeśli upadnie, nie ma, kto by go podniósł”, a w życiu „podległy zazdrości ludzkiej” nieraz może, jak donosi Flawiusz, „względem własnych stronników zachowywał się jak względem nieprzyjaciół”. A jeśli do niższych od siebie ludzi stosował literę prawa „ząb za ząb i oko za oko”, to go i w tym wypadku poznajemy, gdyż głosił: „mądrego oczy są w głowie jego”. On też w chodził w ugodę z wszelką władzą, choćby wrogą. Księga ta nie tylko wyjść musiała z kół saducejskich, ale jedynie w nich mogła być czytana. One otoczyły ją powagą, opieką i przekazały potomności. Ten zabytek saducejski uzupełnia nam wizerunek duszy żydowskiej, która inaczej byłaby rzeczywiście zbyt jednostronna. [przypis tłumacza]

Nie zrobiliście tego z obawy przed ówczesną potęgą Teb — Ależ tak! Idealizowanie historii rozpoczął Isokrates. [przypis tłumacza]

Niezrozumiałe — Pierwszy zarzut podnoszony przeci religii chrześcijańskiej. [przypis tłumacza]

Niezwykłe szczęście, któremu przyświecało w sprawach publicznych, zostało zaprawione goryczą niepowodzeń domowych… — por. Starożytności XV, II, III, VI, VIII. [przypis tłumacza]

Ni Franciszkowi, bratu iego… — prawdopodobnie obaj bracia okazali się nieużytymi dla poety; prócz tego Franciszek oddał mu jakąś złą przysługę wobec młodego arcybiskupa z Bourges. [przypis tłumacza]

nigdy bowiem nie oglądałaś swego pięknego dzieła — bo nigdy nie dokonałaś żadnego pięknego czynu. [przypis tłumacza]

nigdy go nie ma na żadnym weselu — Podczas postu wzbronione jest odprawianie wesel. [przypis tłumacza]

Nigdy nie było wypadku (…) Arcykapłanowi — gdyby w chwili wstąpienia do sanktuarium przyszła Arcykapłanowi do głowy jakaś grzeszna myśl, zostałby porażony. [przypis tłumacza]

nigdy nie miotano się tak gwałtownie przeciwko teatrowi — Molier ma tu w szczególności na myśli Traktat o komedii i o widowiskach wedle tradycji Kościoła czerpanej z soborów i Ojców Kościoła napisany przez księcia Conti, niegdyś przyjaciela Moliera i „libertyna”, później nawróconego. Traktat ten atakował wprost nie tylko Moliera, ale i Corneille'a, który czyni aluzje do tego pisma w przedmowie swojej do Atylli. Niedawno Racine musiał bronić teatru przeciw atakom Port-Royalu. [przypis tłumacza]

nigdy nie podawał się za nauczyciela cnoty — jak to czynili sofiści (zob. Sympozjon), np. Protagoras. [przypis tłumacza]

nigdy ta rzeka nie była tak łatwa do przejścia pieszo — również wódz rzymski Lukullus przeszedł w bród Eufrat w tym miejscu w roku 66 p.n.e. Natomiast Aleksander Wielki w roku 331 przeszedł rzekę po moście zbudowanym na łodziach. Stan wody jest najwyższy z końcem maja, najniższy w połowie października. [przypis tłumacza]

nigdy tego nie bywało — Wedle tradycji francuskiego teatru role młodych chłopców powierzano zawsze kobietom. [przypis tłumacza]

Nigdy zbliżenie moje nie pociągało widomych następstw — Montaigne dodał zrazu w tym miejscu: „zamiar płodzenia dopuszczalny jest jedynie w prawym łożu”; później jednak skreślił w rękopisie tę część zdania. [przypis tłumacza]

Nihil amplius nostrum est (…) (łac.) — Seneka, Listy 95; cyt. Montaigne, III. 1: „Nic więcej nie jest naszym; co naszym nazywamy, jest rzeczą sztuki. Według uchwał senatu i ludu praktykuje się zbrodnie”. [przypis tłumacza]

nihil (…) expectatio — Cicero, Academica, II, 4. [przypis tłumacza]

nihil itaque (…) artis est — Cicero, De finibus bonorum et malorum, V, 60. [przypis tłumacza]

Nihil (…) lacesso — Horatius, Odae, II, 18, 11. [przypis tłumacza]

nihil mirari prope res una quae possit facere et servare beatum (łac.) — „Niczemu się nie dziwić jest prawie jedyną rzeczą, która może uczynić szczęśliwym i zachować w tym stanie”. Hor. Ep. I. 6. 1. [przypis tłumacza]

Nihil (…) praecurrere — Cicero, Academica, I, 13. [przypis tłumacza]

Nihil (…) proficiscatur — Cicero, Tusculanae disputationes, II, 27. [przypis tłumacza]

nihil (…) prosit — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 2. [przypis tłumacza]

nihil sanantibus litteris — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 59. [przypis tłumacza]

Nihil (…) sceleribus — Livius Titus, Ab Urbe condita, XXXIX, 16. [przypis tłumacza]

Nihil tam absurde dici potest quod non dicatur ab aliquo filosophorum (łac.) — Cicero de Divin. II, 58; cyt. u Montagine'a (Apologia Rajmonda Sebonda): „Nie można powiedzieć niczego tak niedorzecznego, czego by jakiś filozof nie powiedział”. [przypis tłumacza]

nihil tam (…) philosophorum — Cicero, De divinatione, II, 38. [przypis tłumacza]

Nihil turpius quam cognitioni assertionem praecurrere (łac.) — Cicero Acad. I. 13. 45; cyt u Montaigne, Próby III. 13. „Nie ma nic haniebniejszego jak gdy pewne twierdzenie poprzedza poznanie”. [przypis tłumacza]

Nikaja — miasteczko w Lokrydzie pod Termopilami. [przypis tłumacza]

Nikerat — syn Nikiasza, wodza i męża stanu, twórcy pokoju z r. 421, kończącego pierwszy dziesięcioletni okres wojny peloponeskiej. Trzydziestu tyranów skazało Nikerata na śmierć, by móc skonfiskować jego majątek. [przypis tłumacza]

Nikerat — szlachetny arystokrata; występuje w Sympozjonie. [przypis tłumacza]

Nikiasz — generał z czasów wojny peloponeskiej, bogacz, głowa stronnictwa konserwatywnego, usposobienia zabobonnego i ociągliwego; przypłacił życiem wyprawę sycylijską, której był przeciwny. [przypis tłumacza]

Nikiasz, syn Nikerata — wielokrotny wódz Aten, słynny ze swych bogactw i hojnej ręki. W r. 415/14 ruszył z Alkibiadesem i Lamachosem na wyprawę sycylijską (drugi okres wojny peloponeskiej); w sierpniu 413 musiał kapitulować, we wrześniu został ścięty. Zostawił syna zwanego po dziadku Nikeratem (zob. Sympozjon). [przypis tłumacza]

Nikostrat — sławny aktor komiczny. [przypis tłumacza]

nikt nie chciałby wybranego za pomocą bobu sternika (…) chociaż błędy w tych rzeczach przynoszą szkodę o wiele mniejszą niż błędy w zarządzaniu państwem — Sokrates ku oburzeniu patriotów żywił „niedemokratyczne” przekonanie, że do spełnienia urzędu trzeba wiedzy, ogólnej i fachowej. To jednak nie było karygodne; krytyka jest dozwolona, prawo nie karze za przekonania, ale za zamachy na państwo lub na formę rządu. [przypis tłumacza]

Nikt nie przygania państwu ani jego zasadom politycznym, ale złorzeczy losowi — eufemizmy. [przypis tłumacza]

Nikt nie rozdaje pieniędzy drugim; każdy rozdaje im swój czas i życie — myśl zaczerpnięta u Seneki, por. Seneca, De brevitate vitae, 3. [przypis tłumacza]

nikt nie wie czy jest godzien miłości czy nienawiści — Koh 9, 1. [przypis tłumacza]

Nikt nigdy nie dał się umęczyć za cudy, które rzekomo widział — A których nie widział w istocie. [przypis tłumacza]

Nikt (…) przymiotów — końcowy wiersz jednego z sonetów Stefana de la Boêtie. [przypis tłumacza]

Nil adeo (…) videtur (łac.) — „Bowiem nic tak szybkiego ruchu nie posiada/ Jak myśl ludzka, gdy pomknie sama, samolotnie:/ Duch prędzej leci niż rzecz, której ta przyroda,/ Że oku da się widzieć; lecz duch niewidzialny” (Lucretius, De rerum natura, III, 183; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Nil (…) agendum — Lucanus, Pharsalia, II, 657. [przypis tłumacza]

Nil (…) amico (łac.) — „Nic ponad przyjaciela miłego nie cenię/ Wyżej, o ile jestem sam przy zdrowych zmysłach” (Horatius, Satirae, 5, 44; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Nil (…) beatum — Horatius, Epistulae, I, 6, 1. [przypis tłumacza]

Nil (…) bonitas — Cicero, Pro Ligario, 12. [przypis tłumacza]

Nil (…) fatetur — Lucretius, De rerum natura, IV, 470. [przypis tłumacza]

Nil (…) heris — Catullus 61, 77. [przypis tłumacza]

Nil (…) multitudinis — Livius Titus, Ab Urbe condita, XXXI, 34. [przypis tłumacza]

Nil — Νεῖλος, w Starożytnościach I, I, 3 Γηών: „Geon nareszcie toczy się przez Egipt, a nazwa jego znaczy: płynący do nas ze wschodu, Grecy nazywają go: Nil”. „A nazwa strumienia drugiego Gichon (גִּיחוֹן); to ten, który okrąża całą ziemię Kusz” (Rdz 2, 13, przekł. Cylkowa). Lud egipski mówił: Jar albo Jal; kapłani: Hapi. Hebrajskie Jeor odpowiada staroegip. aur = potok, rzeka (Riehm). [przypis tłumacza]

nilowymi kataraktami — τοῦ ποταμοῦ καταράκτας [dosł.: kataraktami rzeki]. [przypis tłumacza]

Nil (…) paulatim (łac.) — „Nie ma tak wielkiej rzeczy, ani tak wspaniałej,/ Której by u każdego z nas podziw nie zmalał/ Za czasem” (Lucretius, De rerum natura, II, 1027; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Nim Cezar sprawę rozstrzygnął, Maltaka, matka Archelaosa, zachorowała i umarła… — por. Starożytności XV II, X, 1–3. [przypis tłumacza]

Nimfy — począwszy od końca V w. przed Chr. widzimy na wazach attyckich Nimfy (trzy), trzymające się za ręce i postępujące tanecznym krokiem za przewodem Hermesa lub Pana (boga pasterzy). Nimfa wodna ma przed sobą naczynie z wodą, stoi lub leży, górna część ciała jest obnażona. — Sokrates zna się na sztuce, był za młodu rzeźbiarzem jak jego ojciec; dziełem jego nawet ma być pewna rzeźba Charyt. [przypis tłumacza]

Nimirum (…) fuit — „Zaprawdę o ten jeden dzień właśnie żyłem za długo” (Macrobius, Saturnalia, II, 7; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Nimirum (…) illibenter — Priapea. [przypis tłumacza]

Nimirum (…) voluptas (łac.) — „Nie znał snadź i nie wiedział, jaki cel jest życia/ I na czym to polega rozkosz, lecz prawdziwa” (Lucretius, De rerum natura, V, 1431; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Nimium (…) mali — Ennius fragm. [przypis tłumacza]

niosących kadzidła — ἀρωματοφόροι (Köstliche Spezereien, Clementz) [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

Nipleseth — oznacza w jęz. hebrajskim członek rodny. [przypis tłumacza]

„Niptra” (gr. lm, dosł.: wody do mycia) — nazwa ustępu Odysei, XIX 386–475. [tu chodzi raczej tytuł zaginionej sztuki Sofoklesa, być może tożsamej z tragedią Odyseusz kolcem zraniony; red. WL] [przypis tłumacza]

ni śladu, ni wieści — Homer, Odyseja I, 242. [przypis tłumacza]

Nisi efficiamini sicut parvuli (łac.) — Mt 18, 33. „Jeśli się nie staniecie jako dzieci”. [przypis tłumacza]

nisi (…) esse mea — Ovidius, Amores II, 19, 47. [przypis tłumacza]

Nisi esset hic a Deo, non poterat facere quidquam (łac.) — J 33: „Gdyby nie był od Boga, nie mógłby nic uczynić”. [przypis tłumacza]

Nisi fecissem… peccatum non haberent (łac.) — J 2, 11: „Gdybym nie uczynił… nie mieliby grzechu”. [przypis tłumacza]

Nisi mulier accepisset ab eo qui alienare non posset, ut a religioso et filio familias (łac.) — O ile kobieta nie otrzymała podarku od kogoś, kto nie może nic dawać, od zakonnika albo małoletniego. [przypis tłumacza]

nisi purgatum est (…) desidiesque (łac.) — „Masz li serce nieczyste, jakież wtedy grożą/ Pokusy i nieszczęścia tobie, niewdzięczniku!/ Jakież to środki szarpią łakomego chciwca/ I jaki strach go nęka, by łupu nie stracić!/ A cóż dopiero duma, ambicja, chuć sprośna,/ Zbytków chęć i lenistwo, jakież rodzą klęski?” (Lucretius, De rerum natura, V, 44–49; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Nisi videritis signa, non creditis (łac.) — J 4, 48: „Jeśli nie ujrzycie znaków, nie uwierzycie. [przypis tłumacza]

niszczej — ofiara całopalna, holocaustum. Biblia Królowej Zofii, 26, 6, 27. [przypis tłumacza]

Niweczą ciągłość prawdopodobieństwem — Teoria jezuitów, z którą Pascal polemizuje obszernie w Prowincjałkach. [przypis tłumacza]

Niż Ajaks o swą tarczę — właściwie o zbroję Achillesa, której mu nie przyznano [Ajaks (Ajas), najdzielniejszy po Achillesie wojownik achajski w wojnie trojańskiej, miał tarczę z siedmioma warstwami skóry; rywalizował z Odyseuszem o zbroję po poległym Achillesie; kiedy zbroję przyznano Odyseuszowi, oszalał z gniewu i wyrżnął stado baranów, sądząc, że morduje wodzów achajskich; oprzytomniawszy, ze wstydu popełnił samobójstwo; red. WL]. [przypis tłumacza]

niż żeby mi się wszystko, na co patrzę, zmieniło w złoto — aluzja do mitu o królu frygijskim Midasie, który dotknięciem się zamieniał wszystko w złoto. Agesilaos właśnie przebywa we Frygii. [przypis tłumacza]

n.. (…) k…… — bilecik ten, tchnący upojeniem pod wpływem chwilowego nawrotu uczuć pana de Guibert, a przynajmniej ich objawów, oznacza: „Nie powiem ci, że cię kocham, ani że mnie upoiłeś wczoraj uczuciem, którego nie chciałam już zaznać; powiedz mi jeszcze na domiar, miły mój, że mnie kochasz!”. [przypis tłumacza]

Noaros — Warus (indeks Niesego); tak też w Autobiografii, 11, p. Graetz III, 481, uwaga. [przypis tłumacza]

Nobis sunt signa (…) prandia digna (łac.) — Dla nas to są znaki, dla was potrawy wspaniałe. [przypis tłumacza]

Noc (…) spędził na zabawie — Seneka, Listy moralne do Lucyliusza, LXXI i CIV. [przypis tłumacza]

Nodot — odnalazł mniemane fragmenty Petroniusza. [przypis tłumacza]

No es necessario (…) mover las estrellas (hiszp.) — Aby ktoś się zakochał, wcale nie potrzeba dużo czasu do rozmyślań i wyboru; dość gdy przy pierwszym zobaczeniu okaże się ścisła odpowiedniość, zgodność dusz, czyli to, co zwykle nazywamy współczuciem krwi i co się zwykle znajduje pod szczególnym wpływem gwiazd. [przypis tłumacza]