Przypisy

Mugitus (…) arena — Vergilius, Aeneida XII, 103. [przypis tłumacza]

Mulciber in Troiam, pro Troia stabat Apollo — Ovidius, Tristia, I. [przypis tłumacza]

Mulier (…) olet (łac.) — „Dziewka pachnie najlepiej, gdy niczym nie pachnie” (Plautus, Mostellaria, I, 3, 116; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Multa (…) locavit — Vergilius, Aeneida, XI, 425. [przypis tłumacza]

multa (…) portentis (łac.) — „Wiele wróżebnych znaków znajdują kapłani w trzewiach bydlęcych, wiele przepowiadają augurowie z lotu ptaków, dużo prorokują wyrocznie, sny i dziwne zjawiska” (Cicero, De natura deorum, II, 65; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Multi crediderunt in eum (…) (łac.) — Wielu weń uwierzyło. I rzekł Jezus: „Jeżeli zostaniecie (wierni moim słowom), będziecie mymi prawdziwymi uczniami i prawda was wyzwoli. Odpowiedzieli: Jesteśmy dziećmi Abrahama i nikomuśmy nie służyli” (J 8, 30.). [przypis tłumacza]

Multi (…) fecerunt — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 3. [przypis tłumacza]

Multimodis (…) vigere — Lucretius, De rerum natura, IV, 1152. [przypis tłumacza]

Multos (…) potest — Lucanus, Pharsalia, VII, 104. [przypis tłumacza]

Multo (…) videmus (łac.) — „Bo śmierć jest dla nas przecież mniej niżeli niczym,/ Jeśli można to pojąć, co nad nic jest mniejsze” (Lucretius, De rerum natura, III, 939; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

multum (…) lacessita — Seneca, Epistulae 13. [przypis tłumacza]

Multum (…) nesciat (łac.) — „Jest niemała różnica między tym, co nie chce źle czynić, a tym, co nie umie” (Seneca [Minor], Epistulae morales ad Lucilium, 90; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Mundus (…) acceptat — Varro, [w:] Valerius Probus, De notis. [przypis tłumacza]

mundus (…) histrioniam — Petronius, Fragmenta w: Jan z Salisbury, Polycraticus, III, 8. [przypis tłumacza]

murer, właśc. maror — potrawa sederowa (gorczyca, chrzan), mająca przypominać gorycz życia Żydów w niewoli egipskiej. [przypis tłumacza]

Murmalt — Murmellius, humanista z końca XV w. [przypis tłumacza]

musaf — modlitwa dodatkowa po porannej. [przypis tłumacza]

musiałem uwzględnić kilka wydań dzieł Schopenhauera — zob. Literatura. [przypis tłumacza]

musiał mu Fryderyk II wybaczać znaczniejsze odstępstwa od etykiety dworskiej — zob. dzieła Thiébaulta, d'Argensa i Denina; Desnoiresterres słusznie spostrzega, że pobyt de la Mettriego na dworze Fryderyka II przypada na „pierwszy okres entuzjazmu”, gdy Fryderyk, dotychczas skrępowany i maltretowany, tak był oślepiony wolnością, że pragnął jej w całej pełni również dla innych, mimo że w ten sposób wystawiał na szwank swój majestat monarszy (Voltaire et Frédéric). [przypis tłumacza]

Musik — Die Kosaken haben wie die Zigeuner eine hervorstechende Neigung und ein eigentümlich ausgeprägtes Talent für Instrumental-Musik. Wie in Thüringen versteht auch an den Ufern des mittlern Dniepr jeder Bauer Musik, und die Geige ist in aller Händen. (Kohl.) [przypis tłumacza]

musi złożyć straszną przysięgę — niekonsekwencja w stosunku do słów poprzednich II, VIII, 6: „przysięgę uważają za coś gorszego niż krzywoprzysięstwo”; por. Mt 5, 34: „a ja wam mówię, abyście zgoła nie przysięgali”. [przypis tłumacza]

mus jest czynić krzywdę w szczególe (…) — por. Plutarch, Pouczenie dla tych, którzy parają się sprawami państwa, 21. [przypis tłumacza]

Musset — [obszerniejszy artykuł Tadeusza Boy'a Żeleńskiego o Alfredzie Mussecie] patrz: Spowiedź dziecięcia wieku, Od tłumacza (Bibl. Boya, t. 60). [przypis tłumacza]

musząc umierać, napił się szaleju — o ile ustawa nie kazała za pewne przestępstwa strącić do baratronu (przepaści), uśmiercano skazanego trucizną z rośliny zwanej po łacinie cicuta. [przypis tłumacza]

Muszą tańczyć, jak ja zagram — w oryginale: meo remigio rem gerunt, co znaczy mniej więcej: „wiosłują tak, jak ja im każę”, „wiosłują według taktu, który ja im zagram”. [przypis tłumacza]

Muta (…) formae — Claudianus, In Rufinum, II, 482–491. [przypis tłumacza]

Mutat (…) cogit — Lucretius, De rerum natura, V, 826. [przypis tłumacza]

mycwa a. micwa — Boży nakaz, dobry uczynek. [przypis tłumacza]

mycwa — dobry uczynek. [przypis tłumacza]

mykwa — basen z bieżącą wodą w łaźniach żydowskich, służący do rytualnych kąpieli. [przypis tłumacza]

mykwa — basen z bieżącą wodą w łaźniach żydowskich, służący do rytualnych kąpieli; żartobliwie także mycie się, kąpanie. [przypis tłumacza]

mykwa — rytualny basen, w którym pobożny Żyd oczyszcza swoje ciało. [przypis tłumacza]

my lad (ang.) — mój chłopcze. [przypis tłumacza]

mym biednym klerykusiom — dwaj starzy kanonicy przy kościele Notre-Dame, z którym to kościołem klasztor św. Benedykta był w zajadłej nieprzyjaźni. [przypis tłumacza]

Myniskos mianowicie nazywał Kallippidesa (…) o Pindarze… — Myniskos, znakomity aktor Ajschylosa; Kallippides, słynący za czasów Sokratesa; Pindar i wymienieni poniżej Sozystrat i Mnasiteos nie są bliżej znani. [przypis tłumacza]

Myrlingia — Od mira lingua: cudaczny język. [przypis tłumacza]

Myronides był też kudłacz, czarnotyłec, strach na wrogi, tudzież Formion — ogół Ateńczyków wierzył, że ludzie dołem i na grzbiecie porośli są bardzo waleczni a mocni. [przypis tłumacza]

Myronides — zwyciężył Beotów pod Ojnophytą. [przypis tłumacza]

Myślałam, że umrę w piątek, otrzymawszy list — od margrabiego de Mora, którego życie było w tej chwili poważnie zagrożone. [przypis tłumacza]

myślałem, iż korporacja pastorów lub bodaj obywatele i mieszczaństwo Genewy upomną się o naruszenie edyktu w dekrecie wydanym przeciw mnie — arystokratyczny ustrój Genewy oraz przywiązanie jej do kalwinizmu były przyczyną, iż warstwy posiadające przemożny wpływ w mieście nie mogły gustować ani w demokratycznych poglądach, ani w „religii naturalnej” Russa. Jedynie wśród niższych warstw mieszczaństwa i u ludu hasła jego mogły znachodzić oddźwięk; te warstwy jednak nie miały praw w rządzie, oprócz prawa do czynienia przedstawień, czyli reprezentacji (stąd nazwa: reprezentanci). [przypis tłumacza]

Myślałem o tobie w moim konaniu; wylewałem oto kropie krwi dla ciebie — Łk 21, 44. [przypis tłumacza]

myśl dokona sama tego dzieła — te słowa przemawiają za tym, że śmierć Enobarba była tylko wynikiem jego moralnych cierpień. [przypis tłumacza]

Myślę, że cię taki koniec gdzieś czeka za bramą… — przepowiada mu śmierć na krzyżu, gdzieś za bramą miasta, za karę, iż śmiał posądzić kochankę pańską. [przypis tłumacza]

Myśli o duchu i o stylu — Te uwagi prawdopodobnie nie miały wejść w Apologię: są to raczej refleksje, które nasuwały się pisarzowi w ciągu pracy nad formułowaniem myśli. [przypis tłumacza]

Myśli, że jest w trybunale! — przytyk do pieniactwa Ateńczyków, którzy nic nieomal nie robili, tylko sądzili — i za to pobierali diety; spraw było mnóstwo, gdyż w Atenach był sąd najwyższy i dla sprzymierzonych. Obywatel, łyk ateński, był bardzo dumny i zarozumiały z tego potężnego urzędu — trybunału. [przypis tłumacza]

Myśl pani (…) inaczej — Tartufe wciąż sztywny, nieufny. [przypis tłumacza]

myśl przychodzi zdrożna — Ta grubo komiczna scena przygotowuje już słabostkę Tartufa, która stanie się dlań niebawem pułapką: zmysłowość. Toteż w następującej scenie z Elmirą, Tartufe powinien być namaszczony ale nie obłudny, raczej szczerze wzruszony. Wszak pociąg, który go prze do Elmiry, nie jest w jego interesie; to nie jest gra, przeciwnie zmysłowość jest w nim jedynym szczerym rysem. [przypis tłumacza]

Myson, jeden z siedmiu mędrców (…) — por. Diogenes Laertios, Życie Mysona [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, I, 108. [przypis tłumacza]

Myzja — Μυσία, kraina w Małej Azji, oblana Hellespontem i Morzem Egejskim. [przypis tłumacza]

„Myzowie” — Myzowie była tragedia Ajschylosa. Telefos, syn Heraklesa, zabił w Tegei swoich wujów i zmuszony był udać się do Myzji dla zmycia z siebie tej plamy. Nie wolno mu było wymówić słowa przez całą tę drogę. Zużytkowanie tej okoliczności w tragedii gani Arystoteles. [przypis tłumacza]

νόμοις ἒπεσθαί τοίσιν εγχώροις κάλον (gr.) — „Słuchać praw kraju przystoi krajowcom” (Hugo Grotius, Excerpta ex tragoediis et comoediis graecis; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Na Antoniusza korzyść mógłbym wiele dokonać, alebym go tym obraził, a ta obraza byłaby mych czynów mogiłą — Antoniusz rzeczywiście odebrał Wentydiuszowi dowództwo, chociaż zezwolił mu na odbycie triumfu. [przypis tłumacza]

Nabatejczycy — Ναβαταίοι, LXX Ναβαιώθ, Ναβεώθ, נְבָיוֹת (Rdz 25, 13), w klinach: Nabatu, Nabaitai, szczep arabski wysokiej kultury, stolica ich Petra. [przypis tłumacza]

na bezwładnym rozsądku, tzn. na potrzebie zatrzymania się (…) w cofaniu — Regressus in infinitum: udowadnianie lub wyprowadzanie w nieskończoność, bez możności zatrzymania się przy czymś bezwarunkowym. [przypis tłumacza]

na bitwę pod Akcjum — rok 31 p.n.e.; właściwie „na wojnę”, Ἀκτιακοῦ πολέμου. [przypis tłumacza]

nabrawszy wiele skarbów — prócz podarunków, 230 talentów. [przypis tłumacza]

na całym obszarze ziemi — potwierdzają to różni pisarze, autorowie ksiąg sybilińskich, Strabo, Filon Aleksandryjski; Tacyt i Swetoniusz wspominają ich za czasów Nerona w Rzymie etc. [przypis tłumacza]

„Na cel konieczny” dałem, jak Perykles — w r. 446 wpadł młodziutki król spartański Plejstoanaks do Attyki i stanął już pod Eleusis, grożąc Atenom, które nie były wcale przygotowane na ten napad. Perykles, widząc groźne niebezpieczeństwo, przekupił doradcę i właściwego wodza wyprawy spartańskiej, Kleandridasa, oraz młodego króla Plejstoanaksa sumą 20 talentów. Spartanie odstąpili. Perykles, zmuszony zdać liczbę przed sądem z owych 20 talentów, oświadczył krótko: dałem je na rzecz konieczną. Lud mu uwierzył. Kleandridas i Plejstoanaks poszli pod sąd. Ale pomimo dyskrecji Peryklesa, rzecz się w Sparcie wykryła. Kleaudridasa skazali Spartanie na śmierć, a młodziutkiemu królowi spartańskiemu wymierzono ze względu na wiek karę łagodniejszą grzywny 15 talentów. [przypis tłumacza]

na Chersonez, który król perski… — Stan posiadania w Grecji i zmiany w nim podlegały od pokoju królewskiego gwarancji perskiej. Tak wolność grecka podobna była do szopki, z dwu stron podpartej kijami. [przypis tłumacza]

nachtejse (hebr.), właśc. mechetejse — bardzo proszę, no i dobrze. [przypis tłumacza]

Na cnego Kotra mistrza… — mistrz Jan Cotard, prokurator, świeżo zmarły; w dalszym ciągu Villon poświęca mu wspomnienie, a nawet osobną balladę. [przypis tłumacza]

na cóż jeszcze czekać — w tekstach greckich i przekładzie łacińskim oratio obliqua, którą Henkel i Clementz już w tym miejscu zmieniają na oratio recta. [przypis tłumacza]

Na co Panurg (…) czy nie jest pisany ałunem — Bardzo zabawne drwiny z rozmaitych „nauk tajemnych”, tak rozpowszechnionych za czasów Rabelais'go. [przypis tłumacza]

Na co się zda człowiekowi zdobyć cały świat, jeżeli zgubi duszę — Łk 9, 25. [przypis tłumacza]

Na czele jednego i drugiego stronnictwa mówca — Isokrates mówił o „tyranii mównicy”. [przypis tłumacza]

na czele pięćdziesięciu tysięcy piechoty, pięciu tysięcy konnicy i osiemdziesięciu słoni wkracza do Judei — W 1 Mch 6, 30 znajdujemy 100 000 piechoty, 20 000 konnicy i 32 słonie. Te same cyfry podane w Starożytnościach XII, IX, 3. [przypis tłumacza]

na czele wszystkich Beotów — Beocja jest związkiem kilkunastu miast, założonym przez Teby w r. 447/46; prawo bicia monety przysługiwało wyłącznie Tebom aż do 387 r. Związek dzieli się na 11 okręgów, czasem okręg równa się miastu z okolicą, czasem nawet trzy państwa (miasta) tworzą jeden okręg. Każdy okręg daje jednego „rządcę Beocji” (bojotarcha) i 60 radnych do Wspólnej Rady Beotów. Prócz tego rządzą w każdym mieście 4 Rady, po 100 radnych liczące. [przypis tłumacza]

na cześć boga — Apollona, na cześć którego śpiewano też hymn zwycięski. [przypis tłumacza]

Nad Arystotem Awerresa… — Averroes, szanowany w średniowieczu lekarz i filozof arabski z XII w., komentator Arystotelesa. [przypis tłumacza]

nad bezdzietnego władcę — Witeliusz miał dzieci. „Ożenił się z Petronią, córką konsulowską, i miał z niej syna Petroniana, na jedno oko niewidzącego… prędko go z opieki wypuścił i wkrótce, jak mniemają, sam ze świata sprzątnął… Wnet pojął drugą żonę Galerię Eundanę, pretora córkę, i z tej miał obojej płci dzieci, lecz syna tak zająkliwego, że prawie jakby niemego i bez języka”, Swetoniusz, Żywot Witeliusza IV (przekł. Kwiatkowskiego). „Pochwaliwszy Witeliusza… Kazał całemu wojsku wyniść naprzeciw synowi pacholęciu, gdy mu go przyniesiono, odzianego paludamentem na łonie trzymając, nazwał Germanikiem”, Tacyt, Dzieje II, 59 (przekł. Naruszewicza). „Około tego czasu rozkazał Mucjan zabić syna Witeliuszowego pod pozorem przyszłych niezgód”, tamże IV, 80. [przypis tłumacza]

Nadchodzi żniwo — o podwójnych zbiorach Szekspir nie wspomina, bo o nich widocznie nie wiedział. [przypis tłumacza]

nadętości cesarza Konstantyna (…) — Ammianus Marcellinus, Dzieje rzymskie, XXI, 16. [przypis tłumacza]

nad innymi mu pierwszeństwo daję — Słowa te są miarą uroku, jaki Alcest wywiera na ludzi zdolnych ocenić szlachetne źródło jego dziwactw. Komizm jego płynie tylko z sytuacji, w jakie zapędza go skrajność charakteru. [przypis tłumacza]

nad krwią zarżniętych ofiar: byka, dzikiej świni i barana — porównaj rzymskie su-ove-taurilia. [przypis tłumacza]

nadmiar grzeczności — po tym, co sobie powiedziały, jest paradny! [przypis tłumacza]

nadmierna władza trybunów (…) służyła jeszcze przy pomocy praw wydanych dla wolności za ochronę cesarzom, którzy ją zburzyli — Cezar i August kazali się obrać trybunami, a następcy poszli za ich przykładem. [przypis tłumacza]

nadmierne trudy połączone z nadmiernym jedzeniem — mowa tu o zawodowych atletach, których żarłoczność była przysłowiowa. [przypis tłumacza]

nadmorska Cezarea — Καισάρεια, dziś el-Kaisârije. [przypis tłumacza]

nad obiema Galileami — Górną i Dolną. [przypis tłumacza]

Na domu Giedryia Wilhelma… — osobistość znana z niewypłacalności. [przypis tłumacza]

Na dowód (…) pokazywał list (…) składający winę (…) wyłącznie na burzę… — wodzowie oficjalnie donieśli, że z powodu burzy nie można było przedsięwziąć akcji ratunkowej. W prywatnych rozmowach lub listach i usprawiedliwiając się przed Radą, wspomnieli, że dali Teramenesowi i Trazybulowi rozkaz ratowania rozbitków. Ci we własnej obronie wystąpili przeciw wodzom wcale zręcznie, choć mniej honorowo, wskazując, że wodzowie popadają w sprzeczność z własnym meldunkiem: w nim nie składali przecież winy na nikogo, tylko na burzę. Jeśli dziś twierdzą, że kazali komuś śpieszyć na ratunek, to przyznają, że ratunek był możliwy. [przypis tłumacza]

na Drepani w Sycylii — Drepanum. [przypis tłumacza]

na dwa bożyca — zaklęcie spartańskie ulubione: na dwa bożyca (dual), tj. na Kastora i Polydeukesa; zaklęcie kobiet na dwie boginie: Demeter i Korę. [przypis tłumacza]

na dwanaście bowiem szczepów są Persowie podzieleni — Herodot (I 125) mówi tylko o 10 szczepach perskich. [przypis tłumacza]

nad wejściem — tu kazał Herod umieścić złotego orła, o którego powstały rozruchy w Jerozolimie, p. I, XXXIII, 2, także Starożytności XVII, X, 2 etc. [przypis tłumacza]

nad wielką bramą — p. V, V, 4 i uwaga do słów „nad wejściem”. [przypis tłumacza]

nad życie bezpieczne obrał sławę czynów — Bije w oczy, jak sądy Demostenesa o Filipie kłócą się między sobą, mówca z miłości ojczyzny chciał widzieć w Filipie zero, bo z czymś więcej nie mogłyby Ateny mierzyć się; mimo woli wypada mu z ust wprost pean na wielki, bo dziki, geniusz Filipa. Podobną opinię wygłasza o Pyrrusie Temistios. [przypis tłumacza]

nadziei potrzebują (…) ażeby chętnie pozostawali — niewolnik niespodziewający się lepszej doli na przyszłość ucieknie od swego pana. [przypis tłumacza]

nad ziemią — κἀπὶ γῆς (N), καὶ πηγῆ (D), stąd u tłumaczów: do źródła. [przypis tłumacza]

Nae iste magnoconatu magnas nugas dixerit (łac.) — Terencjusz, Heaut III, 5, 8. „Zaiste, ów z wielkim przygotowaniem powiedział wielkie głupstwo” (cyt. u Montaigne'a III. 1.). [przypis tłumacza]

na etykę de la Mettriego słynny poemat Lukrecjusza O naturze rzeczy — Systematy Epikura i Lukrecjusza zaciążyły silnie również nad poglądami przyrodniczymi de la Mettriego (myśl o jedności genetycznej państwa zwierzęcego i roślinnego, analogia między rośliną a człowiekiem, teoria walki o byt między „roślino-zwierzętami”, pogląd na pochodzenie człowieka). Wiadomo zresztą, że jedno z dzieł de la Mettriego, jakkolwiek dalekie od niewolniczego streszczenia cudzych myśli, nosi miano Systemat Epikura. [przypis tłumacza]

Naevius, Eneius — poeta starorzymski. [przypis tłumacza]

Na fatalne brzmienie amfibrachów w drugiej połowie wiersza zwrócił był uwagę już Korzeniowski — patrz odpowiednie rozdziały mej pracy O polskich przekładach dramatów Szekspira. [przypis tłumacza]

Nagle sprawy Heroda w Judei bardzo zły wzięły obrót… — por. Starożytności XIV, XV, 10–XVI, 1. [przypis tłumacza]

nagolenica z cyny świeżo obrobionej — Homer, Iliada XXI 592. Cyna wymieniona tu zamiast innego metalu według Arystotelesa. Ponieważ spiż i miedź od najdawniejszych czasów obrabiano, przeszło miano spiżownik na rzemieślników, którzy sporządzali narzędzia także z innych metali. [przypis tłumacza]

na grobli — grobla usypana w pobliżu Eetionei. [przypis tłumacza]

nagroda cnoty — Istnieje we Francji na wsi dawny zwyczaj wieńczenia dziewczyny, która wyróżnia się cnotą i obyczajnością; dziewczyna taka nazywa się la rosière. [przypis tłumacza]

Na honor (…) mieście — Charakterystyka życia salonów: pierwsze otwarcie ust jest obmową i tak bez przerwy i wytchnienia, aż do końca wizyty. Molier zawsze ma odwagę malować najszerszym, najśmielszym rysem. [przypis tłumacza]

Na honor! (…) nie mam — Cóż za soczysty portret skreślony własnymi ustami młodego furfanta! Co za radość życia! W istocie w owych czasach czyż taki panek samym faktem swego urodzenia nie posiadał wszystkiego, co ziemia dać może? I ileż razy z pewnością Molier byłby oddał cały swój geniusz za to, aby być jednym z tych strojnych i szumnych trutniów kradnących mu spojrzenia i serce Armandy! [przypis tłumacza]

Nain — tu Ναῒν zamiast jak wyżej Ἀῒν. Graetz twierdzi, że w rękopisach ν przeniesiono z poprzedniego wyrazu (III, 519, uwaga 3). [przypis tłumacza]